Η αρχαιοελληνική κληρονομιά και το φιλελληνικό κίνημα

Η αρχαιοελληνική κληρονομιά

Το φιλελληνικό κίνημα υπήρξε ένα από τα πιο ανέλπιστα, παράδοξα και εφήμερα πολιτιστικά κινήματα της Ευρώπης.

Γράφει  ο κ. Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος ομότιμος καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ.

Η προβολή των αρχαίων Ελλήνων ως προγόνων των Ελλήνων της εποχής ήταν αναπόφευκτη: ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός προκαλούσε τον θαυμασμό όλου του κόσμου, ιδίως δε των φωτισμένων και των ευνομούμενων λαών της Δύσεως, τους οποίους οι κυριότεροι εκφραστές του Διαφωτισμού θεωρούσαν πρότυπα και για τους Έλληνες.

Οι αρχαίοι Έλληνες, ωστόσο, δεν «σταδιοδρόμησαν» στους νεώτερους χρόνους χωρίς προσκόμματα. Τόσο στη Δύση όσο και στην καθ' ημάς Ανατολή αντιμετωπίζονταν με καχυποψία και εχθρότητα, πριν να γίνουν δεκτοί ως άξιοι πρόγονοι του ελληνικού πολιτισμού. Στη μεσαιωνική Δύση, έκδηλες ήσαν οι συμπάθειες για τους Τρώες του Τρωικού Πολέμου εξαιτίας των μύθων που καλλιεργούσαν πολλοί λαοί και που ήθελαν τους Τρώες προγόνους των, περίσσευε δε η αντιπάθεια εναντίον των νικητών Ελλήνων. Η ταύτιση των Τρώων, των Τεύκρων όπως τους ονομάζει ο Βιργίλιος (Teucri) με τους Τούρκους (Turcae, Τurchi) ήταν σχεδόν αναπόφευκτη. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης θεωρήθηκε έργο θείας δίκης για την άλωση της Τροίας. Σε Δυτικό Χρονικό της εποχής ο Μωάμεθ Β' ο Πορθητής αναφέρεται ως «πρίγκιπας των Τρώων» (Teucrorum princeps et dominus).

Η επαφή άλλωστε των δυτικών εμπόρων με τους Έλληνες στην καθ' ημάς Ανατολή και ο συνακόλουθος εμπορικός ανταγωνισμός ενίσχυσαν την αντιπάθεια των Δυτικών εναντίον των Ελλήνων, τους οποίους θεωρούσαν αιρετικούς, δόλιους, διπλοπρόσωπους, δουλοπρεπείς. Αποτελούσε δυτικό αξίωμα η «fide graeca», δηλαδή η απόλυτη αναξιοπιστία. Να σημειωθεί ότι περισσότερο αρνητική ήταν η στάση των Ανατολικών απέναντι στους αρχαίους Έλληνες με ελάχιστες εξαιρέσεις τους Βυζαντινούς και την βυζαντινή επίσημη Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία που μετά την Άλωση κρατούσαν αποστάσεις από τους αρχαίους Έλληνες, όπως άρμοζε σε πιστούς Χριστιανούς απέναντι σε ειδωλολάτρες.

Οι μεσαιωνικές αυτές «δουλείες» των Ελλήνων δεν υποχώρησαν σημαντικά παρά μόνο από την εποχή του Διαφωτισμού, δηλαδή η αποκατάσταση των αρχαίων Ελλήνων συντελέστηκε σε έναν περιορισμένο κύκλο διανοουμένων από ένα νέο ρωμαλέο κίνημα που ξέσπασε την εποχή του Ρομαντισμού και του Κλασσικισμού, το φιλελληνικό κίνημα.

Το φιλελληνικό κίνημα υπήρξε ένα από τα πιο ανέλπιστα, παράδοξα και εφήμερα πολιτιστικά κινήματα της Ευρώπης. Ήταν ένα πολιτιστικό, λογοτεχνικό μάλλον κίνημα και διατήρησε αυτόν του τον χαρακτήρα έως την έναρξη του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Τα χαρακτηριστικά του φιλελληνικού κινήματος υπήρξαν ο θαυμασμός των αρχαίων Ελλήνων και της αρχαίας Ελλάδας, με την πεποίθηση ότι οι αρχαίοι Έλληνες υπήρξαν πρόγονοι των σύγχρονων Ελλήνων και την πεποίθηση ότι η απελευθέρωση των Ελλήνων από τους Τούρκους θα οδηγούσε στην αναγέννηση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.

Απατηλή εντύπωση

Στο ίδιο κλίμα κατά τη διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας καλλιεργήθηκε μεταξύ των Ελλήνων η απατηλή εντύπωση ότι η ανέλπιστη αυτή κολακεία των Ελλήνων από την πλευρά μερίδας της δυτικής διανοήσεως αποτελούσε ασφαλή εύνοια της Δύσεως, στην οποία μπορούσε να στηρίζεται το έθνος. Όπως αποδείχθηκε, η ανεπανάληπτη αυτή κολακεία των Ελλήνων από τους φιλέλληνες Ρομαντικούς της Δύσεως εξέφραζε μάλλον εφήμερες συναισθηματικές ανάγκες των ίδιων παρά αναγνώριση των Ελλήνων ως άξιων απογόνων των δημιουργών του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Εκτός αυτού, ήταν αυτή μια από τις μεγάλες παρεξηγήσεις που βάραιναν τη στάση των Ελλήνων απέναντι στους Δυτικούς.

Δεν έχουν ακόμη τύχει σοβαρής μελέτης οι παράγοντες που υπονόμευσαν την ανέλπιστη φιλελληνική υστερία στη Δύση, όπως δεν έχουν μελετηθεί χωρίς προκαταλήψεις η πρόσληψη και η ερμηνεία αυτής της υστερίας από τους Έλληνες. Στις αποτιμήσεις του φιλελληνικού κινήματος διακρίνει ο ιστορικός την αμηχανία των δυτικών ερευνητών να εξηγήσουν ικανοποιητικά και πειστικά την εκδήλωση του κινήματος και την παρακμή του καθώς και την αδυναμία των Ελλήνων να εξετάσουν το κίνημα ως κίνημα αυτόνομο από τις εξελίξεις στην Ελλάδα ή από τις ανάγκες της κατά τον Αγώνα, όπως τις εκτιμούσαν οι Έλληνες. Στην αδυναμία αυτή ίσως οφείλονται και οι μάταιες προσπάθειες των Ελλήνων να μετατρέψουν το κίνημα αυτό σε πολιτικό και να δρέψουν τους απαραίτητους καρπούς.

Καθημερινή 03/2011