Ο ρόλος της θρησκείας στη μεγάλη πρόκληση

Ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός προσωπικοτήτων όπως ο εικονιζόμενος Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος δεν μπορούσε να θεωρηθεί ασφαλής δείκτης ενός γενικότερου ιδεολογικού προσανατολισμού της Επανάστασης.

Ο ρόλος της θρησκείας στη μεγάλη πρόκληση

Η Ανατολική Ορθόδοξος του Χριστού Εκκλησία αντέδρασε σφοδρά στην προβολή της Εσπερίας ως προτύπου για την εθνική ανάπτυξη των Ελλήνων.

Γράφει ο  κ. Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος,

ομότιμος καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ.

Συναφείς καταβολές (*) είχε και το δεύτερο συστατικό στοιχείο του ελληνικού εθνικού κινήματος, η ταύτιση των Ελλήνων με τους άλλους Ευρωπαίους και η διάκριση τους από τους Τούρκους. Το δεύτερο σκέλος, η διάκριση από τους Τούρκους, δεν απαιτούσε ιδιαίτερη προσπάθεια για να προβληθεί πειστικά και χωρίς ερωτήματα ή αντιρρήσεις· οι Τούρκοι ήσαν αλλόθρησκοι και αλλόγλωσσοι, ξένοι προς τους Έλληνες και τους άλλους Ευρωπαίους.

Πρόβλημα δημιουργούσε, αντιθέτως, η ταύτιση με τους άλλους Ευρωπαίους, τους ετερόγλωσσους Ευρωπαίους. Όπως ήταν αναμενόμενο, την ταύτιση αυτή με τους Ευρωπαίους αμφισβήτησε και καταπολέμησε με σφοδρότητα η Ορθόδοξη Εκκλησία. Η αντίδραση της Εκκλησίας υπήρξε ανάλογη της προκλήσεως. Πρόκληση και μάλιστα σοβαρή υπήρξε ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός πολλών Ελλήνων στοχαστών οι οποίοι δεν έκρυβαν τον θαυμασμό τους προς την Εσπερία και έφερναν στον νου των ορθοδόξων ιεραρχών τους Ενωτικούς του φθίνοντος Βυζαντίου. Το 1798 η Ανατολική Ορθόδοξος του Χριστού Εκκλησία απάντησε, μέσω του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Ανθίμου, σε όλους εκείνους τους Έλληνες διανοούμενους που προσανατόλιζαν το έθνος προς την Εσπερία με τη «Διδασκαλία Πατρική», μια σφοδρή επίθεση κατά της «αιρετικής», «ζοφώδους», «μιαράς» Ευρώπης την οποία οι ορθόδοξοι είχαν χρέος να αποφεύγουν.

Εξέπληξε τότε τους ιδεολογικούς επιγόνους των Ενωτικών του Βυζαντίου η σφοδρότητα της αντιδράσεως της Ανατολικής Ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας στην προβολή της Εσπερίας ως προτύπου για την εθνική ανάπτυξη των Ελλήνων. Αυτό τουλάχιστον δείχνει η επιχειρηματολογία του Αδαμαντίου Κοραή στην απάντηση του, το ίδιο έτος, με την «Αδελφική Διδασκαλία» του. Είχαν επιβιώσει πολλά στοιχεία από το «κρειττότερόν εστίν ειδέναι εν μέση τη πάλει φακιόλιον βασιλεύον τούρκων ή καλύπτραν λατινικήν». Αυτά τα στοιχεία φαίνονταν πλέον στις συμβουλές του Αθανασίου Πάριου στους Έλληνες περί του «φεύγετε όσον δύνασθε την Ευρώπη» και ακόμα «και εκείνους όπου έρχονται από την Ευρώπην».

«Εικάζω», έγραφε έναν αιώνα αργότερα ο πολυμαθής και οξυδερκής μεγάλος χαρτοφύλαξ και χρονογράφος της Μεγάλης Εκκλησίας Μανουήλ Γεδεών, «ότι τα μεγάλα κηρύγματα της γαλλικής επαναστάσεως και των προδρόμων αυτής κακώς ήχησαν παρ' ημίν...». Της «Φράντζας» τις «αντράλαΐς», κατά τον υμνητή του Αλή Πασά, τη «μαριολιά» τη μεγάλη, δεν τις «βαστούσε» ο τόπος. «Να ξέρετε, μας μάγεψαν της Φράντζας οι διάβολοι».

Δεν ξενίζουν ούτε εκπλήσσουν οι απόψεις όμως αυτές της «Πατρικής Διδασκαλίας» ή του Αθανασίου Πάριου, του ιστορικού που γνωρίζει τη δυσχερή θέση της Εκκλησίας την εποχή αυτή των μεγάλων αναστατώσεων και ρήξεων. Αρχές όπως η λαϊκή κυριαρχία και η αυτοδιάθεση των λαών, τις οποίες προέβαλλαν της «Φράντζας οι διάβολοι», δεν ήταν δυνατό να ηχήσουν καλώς παρά τη Ανατολή. Οι αρχές αυτές και τα εθνικά κινήματα που εξέθρεψαν απειλούσαν να διαταράξουν την ενότητα της Ορθόδοξης Οικουμένης και την ίδια την υπόσταση της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, η οποία, με την ιδιότητα της θεσμοθετημένης κηδεμονευούσης αρχής αυτής της κοινότητας, έσπευσε να καταδικάσει τον «εθνοφυλετισμό», δηλαδή τον εθνικισμό, με σφοδρότητα ανάλογη της ισχύος της απειλής. Εκπλήσσουν μάλλον οι προσπάθειες να αποδοθούν στη Μεγάλη Εκκλησία, η οποία μάλιστα βρισκόταν σε ένα καθεστώς πολιτικής ομηρίας και αιχμαλωσίας, αποστολές άλλες από την περιφρούρηση της Ορθόδοξης Οικουμένης, ιδίως δε αποστολές και ρόλοι συμβατοί με τον εθνικισμό και τις αρχές που στήριξαν εθνικά κινήματα, όπως αυτό των Ελλήνων.

(*) Το πρώτο σκέλος αναφέρεται στο θέμα «Η αρχαιοελληνική κληρονομιά και το φιλελληνικό κίνημα»  και μπορείτε διαβάσετε τα σχετικά εδώ: https://boraeinai.blogspot.com/2020/03/blog-post_21.html

Καθημερινή 03/2011