Ρήγας Βελεστινλής (1757 - 24.6.1798)

Ρήγας Βελεστινλής

(1757-1798)

Διακόσια είκοσι δύο χρόνια από τον  μαρτυρικό θάνατο του, το 1798, ο Ρήγας εξακολουθεί, σε μεγάλο βαθμό, να ανήκει στο μύθο και ο συμβολισμός του παραμένει ποικίλα φορτισμένος. Το κομμάτι που διεκδικεί τεκμηριωμένα η ιστορία είναι λίγα μόνο χρόνια της σύντομης ζωής του: σύμφωνα με τη δήλωση του ίδιου στην αυστριακή αστυνομία, όταν τον συνέλαβαν ήταν σαράντα χρόνων. Από αυτά, μόνο τα τελευταία δέκα εμφανίζει ο Ρήγας ευκρινές ιστορικό περίγραμμα.

Το κήρυγμα του, όπως συνοψίζεται στους στίχους του θούριου, και η θυσία του, ως πιο «εύλεκτα» από το διαφωτιστικό του έργο, ξεχωρίζουν περισσότερο. Ο ριζοτόμος διαφωτιστής μένει στο μισόφως. Ο Ρήγας έγινε ο Πρωτομάρτυρας, έγινε ο Εθνεγέρτης, έγινε ο Βάρδος της Επανάστασης.

Ο Ρήγας ήταν ο διαφωτιστής, ο κομιστής του αγγέλματος της απελευθέρωσης της σκέψης και της έκφρασης, ο ρομαντικός της ακατόρθωτης επανάστασης. Αν ο Ρήγας σύμβολο ξεπερνά την εποχή του, ο Ρήγας οραματιστής δεν μπορεί να εκτιμηθεί σωστά ανεξάρτητα από αυτήν.

 Τοιχογραφία του Ρήγα στην οικία Ιωαννίδου, στον Άγιο Γεώργιο Πηλί­ου, τέλη 19ου αι. (φωτ.: περ. «Ηώς», αφιέρωμα «Θεσσαλία», 1965).

Βελεστίνο 1757

Ο Ρήγας γεννήθηκε το 1757 στο Βελεστίνο και πάντα χρησιμοποιούσε το επώνυμο Βελεστινλής. Φεραίο τον είπαν άλλοι, σύγχρονοι του και κατοπινότεροι, ορμώμενοι από την αρχαία πόλη Φεραί, κοντά στο Βελεστίνο. Πιθανότατα έλαβε τη σχολική του παιδεία στη Ζαγορά και στα Αμπελάκια, και ίσως δίδαξε για λίγο ως δάσκαλος στον Κισσό του Πηλίου. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς και για ποιο λόγο έφυγε από τη Θεσσαλία. Φιλομαθής και αναζητητικός, μάλλον έφυγε -στην Κωνσταντινούπολη αρχικά- για μια τύχη στο εμπόριο και στα γράμματα. Ξέρουμε ότι μπήκε στους κύκλους του Φαναριού, κοντά   στον   Αλέξανδρο   Υψηλάντη, παππού των Υψηλάντηδων του '21.

Το 1786 βρίσκεται στη Βλαχία, γραμματικός του ηγεμόνα Νικολάου Μαυρογένη. Εκεί, οι κλυδωνισμοί στις παραδουνάβιες ηγεμονίες τον προϊδεάζουν για την απαρχή της διάλυση; της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Βιέννη 1790

Το 1788, όταν οι σύμμαχοι Αυστριακοί και Ρώσοι καταλαμβάνουν το Βουκουρέστι, ο Ρήγας αναλαμβάνει γραμματικός του Χριστόδουλου Κιρλιάνου. μετέπειτα βαρόνου Λάγκενφελντ, και τον ακολουθεί στη Βιέννη, το 1790. Στην αυστριακή πρωτεύουσα έμεινε ως τον Ιανουάριο του 1791 και τύπωσε τα δύο πρώτα του βιβλία, καρπό της γόνιμης συμμετοχής του στους διαφωτιστικούς κύκλους του Βουκουρεστίου: Το Σχολείον των ντελικάτων εραστών και το Φυσικής Απάνθισμα, ενταγμένα και τα δύο στο έργο της μετακένωσης των προοδευτικών ιδεών της Δύσης στους υπόδουλους της Ανατολής.

Αρχές του 1791 επιστρέφει στη Βλαχία και ως το 1796 φέρεται μόνιμα εγκαταστημένος στο Βουκουρέστι, ασχολούμενος επιτυχώς με το εμπόριο και απασχολούμενος ως γραμματικός -θέση που του εξασφαλίζει επαφή και πληροφόρηση για τα συμβαίνοντα στην Ευρώπη.

Ανάμεσα σε αυτές τις δύο χρονολογίες, συντελείται ριζική μεταμόρφωση στις αντιλήψεις του όσον αφορά τις προοπτικές και τα μέσα απελευθέρωσης του Γένους. Η συνθήκη ειρήνης Ρωσίας-Τουρκίας, το 1792 διαψεύδει τις προσδοκίες για έξωθεν λύση. Στη Γαλλία έχει επικρατήσει η Επανάσταση (1789). Αναθερμαίνεται η πίστη στις πιο ριζοσπαστικές από τις ιδέες του Γαλλικού Διαφωτισμού. Ο Ρήγας ετοιμάζεται πυρετωδώς. Μελετά το επαναστατικό Σύνταγμα της Γαλλίας, μεταφράζει, σχεδιάζει τη Χάρτα της Ελλάδος, συνθέτει τον Θούριο και άλλα πατριωτικά άσματα.

Το 1796 ξανά στη Βιέννη. Τυπώνει το διαφωτιστικό-προπαγανδιστικό χαρτογραφικό του έργο, όπου αποτυπώνεται το οικουμενικό όραμα της ανατροπής που σχεδιάζει. Τυπώνει την παράσταση της μορφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, εκδίδει τον Ηθικό Τρίποδα και τον Νέο Ανάχαρσι, για να αφυπνίσει την υπερηφάνεια και την αυτοεκτίμηση των Ελλήνων. Τον Σεπτέμβριο του 1797 ο Θούριος, παιάνας μαζί και επαναστατική διακήρυξη, τραγουδιέται σε συγκεντρώσεις, κυκλοφορεί από χέρι σε χέρι και παρακινεί σε εξέγερση.

Τα στρατεύματα του Βοναπάρτη προελαύνουν νικηφόρα στην Ιταλία. Πνέει άνεμος ανατροπής. Δεν είναι βέβαιο αν ο Ρήγας είχε συμπήξει επαναστατική «εταιρεία», όμως η δράση του συνεγείρει τους ομογενείς - αλλά και προσελκύει το ανήσυχο ενδιαφέρον της αυστριακής αστυνομίας. Στην τελική φάση της προετοιμασίας του, ο Ρήγας τυπώνει σε πολλά αντίτυπα: 1. Το Επαναστατικό Μανιφέστο [(α) Προκήρυξη, (β) Νέα Πολιτική Διοίκηση - που περιλάμβανε τα Δίκαια του Ανθρώπου και του Πολίτου, το Σύνταγμα και το Παράρτημα- (γ) Θούριος] και 2. Το Στρατιωτικόν Εγκόλπιον, μετάφραση γερμανικού εγχειριδίου πολεμικής τέχνης, συνοδευόμενο από ένα επαναστατικό προοίμιο δημοκρατικής κατήχησης. Είναι προσανατολισμένος στην ένοπλη δράση.

Η μοιραία επιστολή

Τα έντυπα στάλθηκαν στην Τεργέστη, στον Αντώνιο Νιώτη. Από εκεί θα τα παραλάμβανε ο Ρήγας για να τα διοχετεύσει κατεβαίνοντας στην Ελλάδα, όπως σχεδίαζε. Πριν αναχωρήσει για την Τεργέστη έγραψε επιστολή στον Αντώνιο Κορωνιό να φροντίσει για την παραλαβή τους. Αλλά ο Κορωνιός έλειπε και το γράμμα έπεσε στα χέρια του συνεταίρου του, του εμπόρου Δημητρίου Οικονόμου. Φοβούμενος εκείνος για τις επιχειρήσεις του, κατέδωσε την υπόθεση στην αυστριακή αστυνομία.

Ο Ρήγας συλλαμβάνεται μόλις φτάνει στην Τεργέστη, την 1η Δεκεμβρίου 1797, και ανακρίνεται. Στις 30 του ίδιου μήνα, παραμονή της μεταγωγής του στη Βιέννη, αποπειράται να αυτοκτονήσει και αυτοτραυματίζεται. Η μεταγωγή του αναβάλλεται. Στις 5 Φεβρουαρίου μετάγεται δέσμιος, και φτάνει στη Βιέννη στις 14.

Στις 28 Απριλίου οι αυστριακής υπηκοότητας συνεργάτες του εκτοπίζονται. Στις 10 Μαίου 1798 ο Ρήγας και επτά σύντροφοι του με οθωμανική υπηκοότητα -ο Ευστράτιος Αργέντης, έμπορος από τη Χίο, 31 ετών, ο Δημήτριος Νικολαΐδης, γιατρός από τα Γιάννενα, 32 ετών, ο Αντώνιος Κορωνιός, έμπορος και λόγιος από τη Χίο, 27 ετών, ο Ιωάννης Καρατζάς, λόγιος από την Κύπρο, 31 ετών, ο Θεοχάρης Γεωργίου Τορούντζιας, έμπορος από τη Σιάτιστα, 22 ετών, ο Ιωάννης Εμμανουήλ, φοιτητής ιατρικής από την Καστοριά, 24 ετών, και ο αδελφός του, Παναγιώτης Εμμανουήλ, υπάλληλος του Αργέντη, 22 ετών- παραδίδονται σιδηροδέσμιοι από τους Αυστριακούς στον Τούρκο διοικητή του Βελιγραδίου και φυλακίζονται στον πύργο Νεμπόισα. Στις 13 (24 με το σημερινό ημερολόγιο) Ιουνίου 1798, ύστερα από συνεχή βασανιστήρια, οι δεσμώτες τους στραγγαλίζουν και ρίχνουν τα σώματα τους στον Δούναβη.

Διακόσια είκοσι και πλέον χρόνια από τον θάνατο του Ρήγα, η νηφάλια ιστορική προσέγγιση νιώθει εντονότερο το χρέος να φωτίσει παραπέρα από εκεί που φτάνουν οι προβολείς των πανηγυρικών.

Ακόμη και «για έναν τόπο όπως η Ελλάδα, που αγάπησε αποκλειστικά τη ρητορική ιστορία των εθνικών επετείων»  η Ιστορία είναι ένα βιβλίο ανοικτό κάτω από το φως νέων τεκμηριώσεων.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΩΣΤΗΣ ΓΙΟΥΡΓΟΣ

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ / Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ / ΤΟΜΟΣ ΛΒ' / ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΕΘΝΈΓΕΡΣΙΑΣ/

ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΑΙΟΣ

ΣΤΙΧΟΙ: ΡΗΓΑΣ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗ:ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΕΟΝΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑ: ΝΙΚΟΣ ΞΥΛΟΥΡΗΣ