ΕΛΛΑΔΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ 1988 : Μνημόνιο της Βουλιαγμένης (Μνημόνιο Παπούλια - Γιλμάζ)

Τις βάσεις για το «μνημόνιο της Βουλιαγμένης», Μάιος '88, έβαλαν Έλληνες και Τούρκοι αξιωματούχοι σε συζητήσεις που είχαν λίγο καιρό πριν. Τα θέματα που συζητήθηκαν αφορούσαν τη συμπεριφορά των δύο χωρών στο Αιγαίο. Στη φωτογραφία ο Κάρολος Παπούλιας με τον Τούρκο ομόλογο του Μεσούτ Γϊλμάζ.

ΕΛΛΑΔΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ 1988

Τα άτυπα πρακτικά για το Αιγαίο

Μνημόνιο Παπούλια - Γιλμάζ

Οι συνομιλίες Ελλήνων και Τούρκων αξιωματούχων, το 1988, που φανέρωσαν τις προθέσεις της Άγκυρας για τον εναέριο και θαλάσσιο χώρο

Το ζήτημα του προσδιορισμού «μέτρων εμπιστοσύνης» στο Αιγαίο βρίσκεται και πάλι σήμερα στην επικαιρότητα. Η Ουάσιγκτον και το ΝΑΤΟ επιθυμούν, ως γνωστόν, την κατασκευή ενός μόνιμου μηχανισμού «ελέγχων» που θα συνέβαλε στην αποτροπή ελληνοτουρκικών «επεισοδίων» α' αυτή τη θάλασσα, αλλά η Αθήνα δηλώνει απ' την πλευρά της ότι η μόνη αποδεκτή λύση σ' αυτή την υπόθεση θα ήταν αυτή που θα είχε ως βάση τα συμφωνηθέντα, υπό τη σκιά του «Νταβός» το Μάιο 1988 (Μνημόνιο της Βουλιαγμένης).

Για το λόγο αυτό έχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον σήμερα μια  αναδρομή  στα συζητηθέντα  στην  ελληνοτουρκική υποεπιτροπή που το Μάρτιο 1988 εξέτασε σε έξι συνεδριάσεις το πώς θα ήταν δυνατό να ορισθεί ένα είδος πλαισίου συμπεριφοράς των δύο χωρών στον εναέριο και θαλάσσιο χώρο του Αιγαίου. Στη συζήτηση εκείνη τα δύο μέρη είχαν την ευκαιρία να αναπτύξουν απόψεις, να ανταλλάξουν επιφυλάξεις και η ελληνική πλευρά ειδικότερα είχε τη δυνατότητα να διαπιστώσει εμμέσως ή αμέσως το πώς η Άγκυρα εννοεί την ύφεση στο Αιγαίο, αλλά και τις διαθέσεις της για το άνοιγμα μιας προοπτικής για ουσιαστική «συνδιοίκηση» Ελλάδας - Τουρκίας σ' αυτή τη θάλασσα.

Στην ελληνοτουρκική επιτροπή που συζήτησε θέματα στρατιωτικών ασκήσεων και πτήσεων αεροσκαφών, επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας ήταν ο πρέσβης, Δ. Σέρμπος και της τουρκικής ο ναύαρχος Ισίκ Μπιρέν. Τα αποσπάσματα από τα ανεπίσημα πρακτικά εκείνων των συνομιλιών αφορούν σε έξι συνεδριάσεις της επιτροπής που έγιναν απ' τις 30 Μαρτίου έως την 1η Απριλίου.

Γράφει ο Κ. Ι. Αγγελόπουλος

Στην αρχή των συνομιλιών, ο Έλληνας πρέσβης ανέφερε, ότι στις συζητήσεις που θα ακολουθούσαν η κάθε πλευρά «θα διατηρούσε αναλλοίωτες» τις θέσεις που έχουν διατυπωθεί από τις δύο χώρες και ότι στόχος θα ήταν η δημιουργία «κλίματος εμπιστοσύνης» με αποκλειστικό αντικείμενο τις ασκήσεις και τις πτήσεις στο Αιγαίο. Ο Τούρκος ναύαρχος συμφώνησε, δήλωσε ότι ελπίζει η διαδικασία αυτή να οδηγήσει μακροχρονίως σε «λογικές λύσεις των προβλημάτων στο Αιγαίο» και τόνισε ότι η τουρκική πλευρά θεωρεί πως έχει και εκείνη «ορισμένα νόμιμα δικαιώματα στον εναέριο και θαλάσσιο χώρο του Αιγαίου». Πρότεινε να εξελίσσεται η διαδικασία «βήμα προς βήμα» με τη διαπίστωση προόδου σε όποιο θέμα θα είναι αυτό δυνατόν να συμβεί.

Στη συνέχεια ο Ισίκ Μπιρέν ανέφερε, ότι πρέπει η κάθε πλευρά να διεξάγει ορισμένες ασκήσεις στο Αιγαίο, «ώστε να διασφαλίζεται η ετοιμότητα των Ενόπλων Δυνάμεων της κάθε μιας» και πρόσθεσε ότι: «Με δεδομένο αυτό το γενικό χαρακτηριστικό, τη διασφάλιση δηλαδή της ετοιμότητας των Ενόπλων Δυνάμεων, μπορούν να εξαλειφθούν ορισμένα σημεία που προκαλούν τριβές. Για παράδειγμα, θα μπορούσαν να γίνουν ορισμένες ρυθμίσεις σχετικά με το χρόνο διεξαγωγής των ασκήσεων, τις περιοχές που διεξάγονται οι ασκήσεις αυτές, την πρόσκληση παρατηρητών. Θα μπορούσαν ακόμη να διεξαχθούν κοινές ασκήσεις ή να γίνουν επισκέψεις των μονάδων πριν ή μετά την άσκηση».

Η ελληνική αντιπροσωπεία έθεσε αμέσως μετά το θέμα των τουρκικών ασκήσεων, αναφέροντας ότι η Ελλάδα δεν αμφισβητεί τη διεξαγωγή τουρκικών ασκήσεων στα διεθνή ύδατα και στο διεθνή εναέριο χώρο, αλλά:

Ορισμένες πτυχές των ασκήσεων αυτών μάς δημιουργούν προβλήματα. Οι πτυχές αυτές είναι:

— η επιλογή και δέσμευση των περιοχών για τη διεξαγωγή των ασκήσεων,

— ο αριθμός των ασκήσεων,

— η συχνότητα διεξαγωγής των ασκήσεων,

— η διάρκεια των ασκήσεων.

Τα προβλήματα που μας δημιουργούν είναι στις θαλάσσιες επικοινωνίες και στις εναέριες επικοινωνίες.

Ο πρέσβης, κ. Σέρμπος τόνισε στο σημείο αυτό, ότι:

«Οι τουρκικές ασκήσεις δημιουργούν την αίσθηση ότι ορισμένα τμήματα της εθνικής μας επικράτειας είναι περικυκλωμένα από τις στρατιωτικές δραστηριότητες της γειτονικής χώρας».

Η τουρκική πλευρά δικαιολογήθηκε, απαντώντας ότι οι περιοχές στις οποίες διεξάγει ασκήσεις η Τουρκία είναι οι μόνες που μπορεί να χρησιμοποιούνται για λόγους «οικονομικούς και πρακτικούς» και ο ναύαρχος Μπιρέν είπε ότι μπορεί να καταβληθούν προσπάθειες ώστε να μην υπάρχουν αυτές οι ελληνικές «ανησυχίες».

Πρόταση για «πάγωμα»

Η ελληνική πλευρά απάντησε, ότι πιστεύει πως είναι δυνατή η υιοθέτηση μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης και ο πρέσβης Δ. Σέρμπος ανέφερε στο σημείο αυτό τα εξής:

Είναι σημαντικό να σταματήσουν εντελώς ορισμένες δραστηριότητες στο FIR Αθηνών, που προκαλούν προβλήματα στην Ελλάδα.

Προτείνεται ως μέτρο εμπιστοσύνης στο πνεύμα του Νταβός να μην διεξάγονται κοντά στα ελληνικά νησιά τουρκικές ασκήσεις για τις οποίες απαιτείται έκδοση ΝΟΤΑΜ (δηλαδή ασκήσεις που διεξάγονται στο διεθνή εναέριο χώρο και στα διεθνή ύδατα μέσα στο FIR Αθηνών).

Η τουρκική πλευρά ανέφερε ότι θα σκεφθεί επάνω σε αυτά τα σημεία και επεφυλάχθη να απαντήσει στην επόμενη συνεδρίαση, το απόγευμα της ίδιας ημέρας.

Στη δεύτερη συνεδρίαση, ο Τούρκος ναύαρχος εμφανίστηκε διατεθειμένος να καταργήσει τρεις περιοχές ασκήσεων, αλλά πρόσθεσε ότι η έννοια του παγώματος (freeze) δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή γενικώς.

Ο πρέσβης Δ. Σέρμπος επανήλθε στο «πάγωμα», υποστηρίζοντας ότι αυτό μπορεί να αφορά το χρόνο διεξαγωγής των ασκήσεων και ειδικότερα τους μήνες του καλοκαιριού, οπότε και υπάρχει μεγάλη τουριστική κίνηση στο Αιγαίο.

Ο ναύαρχος Μπιρέν είπε ότι αυτό μπορεί να γίνει μόνο για ορισμένες ημέρες του Ιουλίου και τον μήνα Αύγουστο και ότι μπορεί «γενικώς» να «λαμβάνονται υπόψη οι ελληνικές ανησυχίες «στον προγραμματισμό των ασκήσεων». Πρόσθεσε δε στο σημείο αυτό, ότι πρέπει να υπάρξει «αμοιβαιότητα», για να απαντηθεί απ' τον Έλληνα πρέσβη, ότι:

«Η ελληνική πλευρά δεν αντιλαμβάνεται την έννοια της αμοιβαιότητας, δεδομένου ότι δεν υπάρχει στρατιωτική δραστηριότητα που να ενοχλεί την Τουρκία».

«Συνδιοίκηση»;..

Στη συνεδρίαση της επόμενης ημέρας, η τουρκική πλευρά εμφανίστηκε με προτάσεις («ατύπως διατυπωμένες» όπως ανέφερε) κατά τις οποίες η επιλογή των περιοχών ασκήσεων να γίνεται στη βάση «αμοιβαίας συμφωνίας» (Through Mutual Agreement) ώστε να λαμβάνονται υπόψη οι θέσεις για τον μη εγκλωβισμό των νησιών και την μη διατάραξη των εναέριων και θαλασσίων επικοινωνιών, ενώ θα λαμβάνεται υπόψη και η ανάγκη της Τουρκίας να διεξάγει ασκήσεις.

«Μην πιάνεστε από τις λέξεις, δεν είναι κείμενο δεσμευτικό», είπε ο ναύαρχος Μπιρέν παρουσιάζοντας την πρόταση του. Ο πρέσβης Δ. Σέρμπος διάβασε το κείμενο και είπε: «Από μια πρώτη ματιά, μου δημιουργείται η εντύπωση, ότι μιλάτε για συνδιοίκηση στο Αιγαίο και στο FIR Αθηνών...... ».

Ο διπλωμάτης κ. Ακμπελ έσπευσε να διασκεδάσει την εντύπωση:

«Όχι δεν είναι έτσι. Νομίζω ότι αυτό το κείμενο δείχνει τη θέση μας να ικανοποιήσουμε τις απόψεις σας. Πρέπει όμως και εμείς να βάλουμε και τη δική μας αντίληψη. Δεν θέλουμε τη συνδιοίκηση του FIR Αθηνών. Οι σκέψεις μας βασίζονται στο συλλογισμό ότι οι ασκήσεις ενοχλούν τις επικοινωνίες αλλά και ότι οι επικοινωνίες ορισμένες φορές ενοχλούν τις ασκήσεις.

Οι «ζώνες»

Δεν θέλουμε να μπούμε στην εικόνα της συνδιοίκησης του Αιγαίου. Σας επαναλαμβάνουμε μην πιάνεστε από την ακριβή διατύπωση. Κοιτάξτε τα βασικά στοιχεία». Η ελληνική αντιπροσωπεία θεώρησε ότι στο σημείο αυτό υπάρχει «πρόβλημα» και η τουρκική πλευρά έκλεισε τη συζήτηση αυτή αναφέροντας ότι η θέση της είναι:

Να υποβάλλεται το πρόγραμμα των ασκήσεων της Τουρκίας απ' τις στρατιωτικές αρχές στις αντίστοιχες ελληνικές για «σχολιασμό και τροποποιήσεις» και αφού γίνουν αυτά, μετά να ζητείται η έκδοση ΝΟΤΑΜ από την αρμόδια πολιτική αρχή για το FIR Αθηνών.

Ας σημειωθεί ότι ο ναύαρχος Μπιρέν άφησε προηγουμένως να «περάσει», χωρίς απάντηση, η πρόταση της ελληνικής πλευράς να σχεδιάζονται οι ασκήσεις της Τουρκίας πέρα από τα 10 μίλια...

Στην επόμενη φάση των συνομιλιών η ελληνική πλευρά ανέφερε ότι μπορεί να γίνει σκέψη για ένα «πείραμα» κατά το οποίο η τουρκική πλευρά μπορεί να παρουσιάζει ανεπισήμως το πρόγραμμα των ασκήσεων της στα διεθνή ύδατα, ώστε να εξεταστούν τα προβλήματα που θα δημιουργούσαν οι ασκήσεις. Η τουρκική αντιπροσωπεία προέβαλε τη διατύπωση «να συντονίζουμε αμοιβαία τις ασκήσεις» και η ελληνική δήλωσε ότι προτιμά τη διατύπωση «εκ των προτέρων επικοινωνία». Ο Δ. Σέρμπος υπογράμμισε ότι στο όποιο κείμενο προκριθεί πρέπει να συμπεριλαμβάνεται η διατύπωση «συμφώνως προς το διεθνές δίκαιο τους κανόνες και τους διεθνείς κανονισμούς».

Έχει ενδιαφέρον ότι στη διάρκεια των συνομιλιών ο ναύαρχος Μπιρέν είπε ότι η Αγκυρα σκέπτεται να προτείνει τη δημιουργία «ζωνών αεράμυνας που δεν συμπίπτουν με τα όρια του FIR», διευκρινίζοντας πάντως, ότι «δεν είναι σε θέση να συζητήσει αυτό το θέμα τώρα»...

«Αναχαιτίσεις χωρίς όπλα»

Ας σημειωθεί επίσης ότι ο επικεφαλής της τουρκικής αντιπροσωπείας ανέφερε στη διάρκεια της τελευταίας συνεδρίασης, ότι «θα ήταν χρήσιμο να υιοθετηθεί η αντίληψη, πως οι αναχαιτίσεις στο Αιγαίο μπορούν να γίνονται με αεροσκάφη χωρίς όπλα, ώστε να μειώνεται η πιθανότητα ανάφλεξης».

Ο Τούρκος ναύαρχος, πριν απ' το τέλος των συνομιλιών επανήλθε στο θέμα των «ζωνών αεράμυνας» διατυπώνοντας στον Δ. Σέμπο την «παράκληση» να σκεφθεί η ελληνική πλευρά τη σύνδεση του θέματος της «ειδοποίησης» (Notification) όταν τα αεροσκάφη εισέρχονται στο FIR Αθηνών, σε σχέση με τη δημιουργία αυτών των «ζωνών». Ο Έλληνας διπλωμάτης έκλεισε απ' την πλευρά του αυτή τη συζήτηση, αναφέροντας ότι θέμα αεροπορικής άμυνας έχει και η ελληνική πλευρά, διότι υπάρχουν περιοχές που αποτελούν εθνικό έδαφος και περιβάλλονται από διεθνή ύδατα. Το υλικό αυτών των συνεδριάσεων συμπληρώθηκε στη συνέχεια με τα στοιχεία, τα οποία οδήγησαν στη διατύπωση του «Μνημονίου της Βουλιαγμένης» (Memorandum of Understanding) το Μάιο 1988 και στη συμφωνία για αποχή από ασκήσεις στο δίμηνο Ιουλίου -Αυγούστου.

Μνημόνιο Παπούλια Γιλμάζ:

Τα μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης ΜΟΕ

Το κείμενο του μνημονίου της Βουλιαγμένης έχει ως εξής:

Το Μνημόνιο της Βουλιαγμένης

“Τα δύο μέρη συμφώνησαν στα ακόλουθα μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης:

1. Τα δύο μέρη αναγνωρίζουν την υποχρέωση σεβασμού της κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας αμφοτέρων, καθώς και το δικαίωμα χρήσης της ανοιχτής θάλασσας και του διεθνούς εναέριου χώρου του Αιγαίου.

2. Κατά τη διεξαγωγή εθνικών στρατιωτικών δραστηριοτήτων στην ανοιχτή θάλασσα και στον διεθνή εναέριο χώρο, τα δύο μέρη θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να αποφεύγουν την παρακώλυση της ομαλής ναυσιπλοΐας και εναέριας κυκλοφορίας, όπως διασφαλίζονται σύμφωνα με τα διεθνή κείμενα, κανόνες και κανονισμούς. Αυτό θα συμβάλει στην εξάλειψη αδικαιολόγητων εστιών έντασης και στη μείωση των κινδύνων σύγκρουσης.

3. Τα δύο μέρη συμφώνησαν ότι ο σχεδιασμός και διεξαγωγή των εθνικών στρατιωτικών ασκήσεων στην ανοιχτή θάλασσα και στο διεθνή εναέριο χώρο, που απαιτούν την έκδοση ΝΟΤΑΜ ή όποιας άλλης μορφής αναγγελία ή προειδοποίηση, θα διεξάγονται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να αποφεύγονται επίσης στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό τα ακόλουθα:

α) Η απομόνωση ορισμένων περιοχών.

β) Η δέσμευση περιοχών ασκήσεων για μεγάλες χρονικές περιόδους

γ) Η διεξαγωγή τους στη διάρκεια της αιχμής της τουριστικής περιόδου και των κυριότερων εθνικών και θρησκευτικών εορτών.

Εξυπακούεται ότι ο σχεδιασμός και η διεξαγωγή όλων των εθνικών και στρατιωτικών δραστηριοτήτων θα πραγματοποιείται σύμφωνα με τους υφιστάμενους διεθνείς κανόνες, κανονισμούς και διαδικασίες.

4. Προς το σκοπό επίτευξης των παραπάνω και με την επιφύλαξη των υφιστάμενων διεθνών κανονισμών και διαδικασιών, οι δύο πλευρές θα προβαίνουν, όταν τούτο απαιτείται, στη δέουσα επικοινωνία διά της διπλωματικής οδού.

5. Οι διατάξεις του μνημονίου αυτού θα ισχύουν και θα εφαρμόζονται σε πλήρη συμφωνία με τις διατάξεις του κοινού ανακοινωθέντος Τύπου του Νταβός”.

Αθήνα 27 Μαΐου 1988

Ο Υπουργός  Εξωτερικών της Ελληνικής Δημοκρατίας  :  ΚΑΡΟΛΟΣ  ΠΑΠΟΥΛΙΑΣ

Ο Υπουργός  Εξωτερικών της Δημοκρατίας της Τουρκίας :  ΜΕΣΟΥΤ  ΓΙΛΜΑΖ

Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ/18.5.1997