ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ .
Τα Θεοφάνεια γιορτάζονται στις 6 Ιανουαρίου και είναι η τρίτη και τελευταία εορτή του Δωδεκαημέρου (εορτών των Χριστουγέννων). Το όνομα προκύπτει από την φανέρωση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας. Η εορτή των Θεοφανείων λέγεται επίσης και Επιφάνεια και Φώτα ή Φωτά (ή Εορτή των Φώτων).
Τα Θεοφάνεια είναι μια από τις σπουδαιότερες χριστιανικές γιορτές που γιορτάζεται με ελάχιστες παραλλαγές από τόπο σε τόπο.
Στα χωριά της Κρήτης πολλοί πιστεύουν ότι την παραμονή των Θεοφανείων ανοίγουν οι ουρανοί και ό,τι ζητήσει κανείς με πίστη μπορεί να πραγματοποιηθεί. Πιστεύουν ακόμα ότι γίνονται σημαντικές αλλαγές στους ανθρώπους και στη φύση. Μερικοί μάλιστα πιστεύουν πως τα νερά της θάλασσας γίνονται γλυκά και πόσιμα.
Είναι βαθιά η πίστη ότι το βάφτισμα φέρνει την ηρεμία και τη γαλήνη σ' αυτόν που βαφτίζεται. Έτσι την ημέρα των Θεοφανείων, αν φυσούν δυνατοί άνεμοι ηρεμούν γιατί και αυτοί βαφτίζονται στη θάλασσα. Πολλοί ακόμα πιστεύουν ότι τα αγιασμένα με τον αγιασμό ζώα τους αποκτούν την ικανότητα να μιλούν μεταξύ τους. Μάλιστα κάποιες γυναίκες βεβαιώνουν ότι άκουσαν την ημέρα των Θεοφανείων τα βόδια να μιλούν μεταξύ τους στο σταύλο.
Σε πολλά χωριά της Κρήτης την παραμονή των Θεοφανείων οι γεωργοί περιποιούνται με ιδιαίτερο τρόπο τα ζώα τους. Όπως προβλέπουν οι παραδόσεις μας η παραμονή των Θεοφανείων είναι ημέρα νηστείας για τους χριστιανούς, γιατί την επόμενη πίνουν αγιασμό. Λένε λοιπόν πως και τα ζώα εκείνη την ημέρα δεν έχουν όρεξη να φάνε όπως τις άλλες ημέρες.
Οι γεωργοί την παραμονή των Θεοφανείων βάζουν διάφορους καρπούς στο νερό να μαλακώσουν, όπως ρόβι, κουκιά, αρακά, παπούλες και καλαμπόκι. Σαν βραδιάσει βάζουν στο παχνί άχυρα μαζί με τους καρπούς που αναφέραμε για να τους φάνε τα ζώα τους. Σκορπούν, επίσης, και στην αυλή τέτοιους σπόρους, για να φάνε τα σπουργίτια και τα περιστέρια. Αυτό το κάνουν, για να ευχαριστήσουν τα ζώα και τα πουλιά για τα καλά που κάνουν στους ανθρώπους. Έτσι, καθώς λένε πολλοί, εκείνο το βράδυ, μετά το φαγητό τους, τα ζώα, ευχαριστημένα καθώς είναι, κουβεντιάζουν μεταξύ τους και λένε πολλά καλά λόγια για τ’ αφεντικό τους.
Αυτό γίνεται και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, αλλά τότε οι γεωργοί ταΐζουν τα ζώα μέσα στο σπίτι, γιατί έρχεται ο Αΐ-Βασίλης και τα ρωτάει πώς περνούν.
Τα βούγια ρόβι θέλουνε να φάνε στο παχνί τους,
να κάνουν τα οργώματα να χαίρετ’ η ψυχή τους.
Ο αγιασμός των υδάτων που γίνεται την παραμονή των Θεοφανείων στις εκκλησίες λέγεται «πρωταγίαση ή φώτιση». Ο παπάς με αγιασμένο νερό, ένα σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό επισκέπτεται τα σπίτια της ενορίας του και τα αγιάζει. Με την πρωταγίαση ραντίζουν οι άνθρωποι τα κτήματα τους, τις ελιές και τ’ αμπέλια, για να δώσουν άφθονο καρπό.
Την παραμονή των Θεοφανείων τα παιδιά λένε τα κάλαντα:
Σήμερον τα Φώτα και ο φωτισμός
και χαρά μεγάλη στον Κύριο.
Σήμερον η Κυρά μας, η Παναγιά,
χαίρεται κι εκείνη μαζί με μας.
Ο μεγάλος αγιασμός τελείται την ημέρα των Θεοφανείων με την κατάδυση του σταυρού στη θάλασσα. Η τελετή της κατάδυσης του σταυρού γίνεται με κάθε επισημότητα και μεγαλοπρέπεια. Στις μεγάλες πόλεις την πομπή πλαισιώνουν στρατιωτικά τμήματα, μουσική, ο κλήρος, προεξάρχοντος του Μητροπολίτη, πολιτικοί και εκπρόσωποι των Δημοσίων υπηρεσιών και πλήθος πιστών, που βαδίζουν από την εκκλησία ως τη θάλασσα, όπου θα γίνει η ρίψη του Σταυρού.
Τα μικρά πλοιάρια σχηματίζουν κλοιό σημαιοστολισμένα γύρω από το σημείο όπου γίνεται η κατάδυση. Έμπειροι κολυμβητές πέφτουν στη θάλασσα αγνοώντας το ψύχος, για να πιάσουν το σταυρό. Όποιος πιάσει πρώτος το σταυρό θεωρείται καλότυχος και έχει το προνόμιο να τον περιφέρει στα σπίτια όλη την ημέρα και να εισπράττει φιλοδωρήματα.
Οι χριστιανοί πιστεύουν ότι μετά τον αγιασμό των υδάτων, το θαλασσινό νερό έχει θεραπευτική δύναμη γι' αυτό κάνουν μπάνιο στη θάλασσα ή παίρνουν θαλασσινό νερό και πλένονται στο σπίτι. Λέγεται ότι όσοι έχουν πληγές στο σώμα τους θεραπεύονται με το αγιασμένο νερό.
Οι γεωργοί φροντίζουν να ραντίσουν τα άρρωστα ζώα τους για να γίνουν καλά. Επίσης, ραντίζουν τα κτήματα τους και τα δέντρα τους για να καρπίσουν. Κοντά σ’ αυτά πλένουν και τα εργαλεία τους με αγιασμένο νερό για να διατηρούνται σε καλή κατάσταση και να είναι περισσότερο ανθεκτικά.
Τα κάλαντα των Φώτων είναι περίπου τα ίδια σ' όλα τα χωριά της Κρήτης. Διαφέρουν ελάχιστα από τόπο σε τόπο.
Κάλαντα των Φώτων
Αφρουκαστείτε να σας πω θαύμα του Ιωάννη
απού βαφτίζει το Χριστό μέσα στον Ιορδάνη.
Τώρα τα δωδεκαήμερα που ’ν’ του Χριστού τα γέννα
χαίρονται όλοι οι χριστιανοί, χαίρεται κι η Καθέδρα...
Παρακαλώ όσοι είστε εδώ καλά ν’ αφρουκαστείτε,
ν’ ακούσετε για το Χριστό κι όλοι σας να χαρείτε.
Χριστός τον κόσμο γύρισε με δώδεκα αποστόλους
στον Ιορδάνη τσ' ήφερε και βάφτισε τσοι όλους...
Ε! Ιωάννη Πρόδρομε, έλα να με βαφτίσεις,
με την αγία χέρα σου να με χειροτονήσεις.
Πώς να τολμήσω σήμερο και πώς ν’ αποφασίσω
και πώς να πιάσω το Χριστό για να τονέ βαφτίσω.
Τρίχα καμήλας φόρεσε και ζώνη δερματίνη
τον Κύριο παρακαλεί την κεφαλή να κλίνει.
Η θάλασσα είδε κι έφυγε, ο Ιορδάνης φρίσσει,
την κεφαλή του ήσκυψε για να τόνε βαφτίσει.
Κι άγγελοι από τον ουρανό ανεβοκατεβαίνουν,
Δόξα εν υψίστοις έλεγαν και στο Χριστό πηγαίναν.
Ιδού όπως σας είπαμε μ’ όλη την προθυμία
του Ιησού μας του Χριστού βάφτιση την Αγία,
του χρόνου πάλι να 'ρθουμε μ’ υγεία να σας βρούμε
στα σπίτια σας χαρούμενους κι όλοι να τραγουδούμε.
Την ημέρα των Θεοφανείων όλοι οι άνθρωποι εκκλησιάζονται και όλοι, κυρίως όμως τα παιδιά, παρακολουθούν την κατάδυση του σταυρού. Την προηγούμενη μέρα όλοι νηστεύουν και προετοιμάζονται για να πιουν αγιασμό.
Το φαγητό που ετοιμάζουν οι νοικοκυρές την ημέρα των Θεοφανείων είναι κυρίως χοιρινό γιαχνί ή ψητό χοιρινό με πατάτες, και αντί για το συνηθισμένο ψωμί τρώνε στο σπίτι ένα καλοζυμωμένο ψωμί που το λένε φωτίτσα.
ΤΟΠΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ
Στην δυτική Κρήτη, γιορτάζονται με τον παραδοσιακό
τρόπο και τον αγιασμό των υδάτων όπως και σε όλες τις περιοχές της χώρας.
Ωστόσο, την ημέρα αυτή στην Αγία Μαρίνα Χανίων ο ιερέας μαζί με το σταυρό που
ρίχνει στη θάλασσα απελευθερώνει στον ουρανό και δεκάδες λευκά περιστέρια.
Στα Σφακιά αλλά σε άλλα ορεινά χωριά της Δυτικής Κρήτης οι κτηνοτρόφοι πηγαίνουν τα κουδούνια τους δίπλα στο σταυρό του αγιασμού για να αγιαστούν. Παλαιότερα πολλές νοικοκυρές με το νερό του αγιασμού έπλεναν και τα οικιακά τους σκεύη.
Σε περιοχές και χωριά τόσο του Ηρακλείου όσο και του Λασιθίου παλαιοτέρα, έθιμο που διατηρείται και σήμερα σε κάποια χωριά της ενδοχώρας ήταν να γυρίζει ο παπάς σε όλο το χωριό από πόρτα σε πόρτα και με το σταυρό και τον βασιλικό να αγιάζει τα σπίτια και τους πιστούς. Τον ακολουθούσαν άτομα του εκκλησιαστικού συμβουλίου οι ψαλτάδες αλλά και κάτοικοι των χωριών. Από κάθε σπίτι που αγίαζε του έδιναν λάδι, κρασί ελιές και ό,τι άλλο είχε παράγει ο νοικοκύρης ενώ στα περισσότερα σπίτια σταματούσε η πομπή για μια τσικουδιά και ένα κρασί.
Επίσης πριν από χρόνια την παραμονή των Φώτων που ήταν νηστίσιμη ημέρα οι νοικοκυρές έψηναν τα «παλικάρια» ή τα «Φωτοκόλλυβα». Αυτά αποτελούνταν από βραστό σιτάρι που το αναμείγνυαν με καρπούς από ρόδι, σταφίδες, ζάχαρη και μυρωδικά. Την ημέρα αυτή τάιζαν και τα ζώα με κριθάρι, σιτάρι, κουκιά, παπούλες ενώ κάποιοι τα έσπερναν λέγοντας:
«Φάτε πουλιά, αγριόπουλα, να συγχωρέστε και να ευχηθείτε στο ζευγά και στο ζευγολάτη».
Επίσης στη νότια Κρήτη υπάρχει το έθιμο της ευλογίας των κουδουνιών. Έτσι από την παραμονή των Φώτων κτηνοτρόφοι της περιοχής φέρνουν μερικά κουδούνια από το κοπάδι τους στο μοναστήρι. Εκεί τοποθετούνται κάτω από το σημείο που θα γίνει ο Μεγάλος Αγιασμός. Παραμένουν εκεί όλη τη νύχτα και αγιάζονται ενώ ανήμερα των Φώτων οι κτηνοτρόφοι τα παίρνουν και τα κρεμούν στα ζώα του κοπαδιού τους.
ΟΙ ΚΑΛΙΚΑΝΤΖΑΡΟΙ
Τα έθιμα και οι δοξασίες που αφορούσαν τους Καλικάντζαρους, είχαν να κάνουν με τις αρχαίες Διονυσιακές τελετές. Οι καλικάντζαροι είναι δύσμορφα και πονηρά δαιμόνια που ανεβαίνουν την παραμονή των Χριστουγέννων στη Γη από τα έγκατά της, όπου όλο τον χρόνο προσπαθούν να κόψουν το δέντρο που τη στηρίζει και φοβίζουν ή ενοχλούν τους ανθρώπους μέχρι τα Θεοφάνεια.
Στην Κρήτη, πιο παλιά πίστευαν πως οι καλικάντζαροι είναι άνθρωποι σαν και μας που είχαν την κακή τύχη ο ιερέας να μην διαβάσει σωστά τις ευχές βαπτίσματός τους, ή που είχαν πεθάνει ( όχι με φυσιολογικό θάνατο). Η φαντασία τους, τους ήθελε πράσινους ή σκουρόχρωμους, με μεγάλα αυτιά, μυτερά δόντια, λεπτούς και άσχημους να ανεβαίνουν στα σπίτια σπάζοντας κεραμίδια και ποδοπατώντας τα απλωμένα ρούχα των νοικοκυρών. Η καλύτερή τους όμως είναι να μπαίνουν μέσα στα σπίτια και να τα μαγαρίζουν όλα. Πολλοί νοικοκυραίοι για να αποφύγουν τις ζημιές και να τους καλοπιάσουν, έριχναν στις στέγες και τα κεραμίδια των σπιτιών τους λουκάνικα, χοιρινό και ξεροτήγανα. Άλλοι τρόποι που πίστευαν ότι τους προφύλασσαν από τους καλικάντζαρους ήταν Σημάδια σταυρού στις πόρτες στις καμινάδες, στους σταύλους, στα αγγεία λαδιού, κρασιού και στα παράθυρά. Επίσης κρεμούσαν το κωτσάγωνο του χοιρινού στην πόρτα ( το μούτσουνο του χοίρου, τον οποίο έσφαζαν τη παραμονή των Χριστουγέννων στα χοιροσφάγια) ή ένα παλιό παπούτσι.
Από την παραμονή των Φώτων άρχιζε ο φόβος των Καλικαντζάρων και την ημέρα των Φώτων με τον Αγιασμό των σπιτιών και την αγιαστούρα του παπά οι καλικάντζαροι εξαφανίζονταν. Οι παλιοί έλεγαν:
«Γλακάτε Καλικάντζαροι, έρχεται ο τρελόπαπας
με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του».
Πηγή:
Β. ΧΑΡΑΛΑΜΠΑΚΗ : ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ
FACEBOOK/Μύθοι και Θρύλοι της Κρήτης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου