ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

Η Μεγάλη Παρασκευή είναι η σοβαρότερη

και πιο ιερή Μέρα του ορθόδοξου εορ­τολογίου.

Τα βασικά εκκλησιαστικά τελετουργικά της στοιχεία είναι : η Ακολουθία «τών Ωρών» το πρωί, με τα Ευαγγέλια και την Αποκαθήλωση, κι ο Επιτάφιος (θρήνος), το απόγευμα ή το βράδυ, (κάποτε και προς το χάραμα του Σαββάτου).

Τα βασικά λαογρα­φικά της στοιχεία είναι : η αυστηρότατη νηστεία (μερικοί μάλιστα δροσίζουν μόνο με ξίδι τα χείλη τους, σαν το Χριστό), η επίσκεψη στα νεκροταφεία, (όπου και οι ψυχές συμπενθούν), τα άφθονα άνθη για τον Επιτάφιο με τον ανταγωνισμό του στολισμού, και ή γραφική περιφορά των Επιταφίων, το βράδυ.

Ο αείμνηστος καθηγητής Δημ. Σ. Λουκάτος στο βιβλίο του «Πασχαλινά και της Άνοιξης» (εκδόσεις Φιλιππότη) μας προσφέρει μια σπουδαία περιγραφή της «Αποκαθήλωσης» αλλά και όσων προαναφέραμε και έχουν σχέση με την ημέρα αυτή.

Η ΑΠΟΚΑΘΗΛΩΣΗ

Η «Αποκαθήλωση» μέσα στην κατάμεστη πάντα εκ­κλησιά, προς το μεσημέρι, είναι μια από τις πιο αναπαραστατικές σκηνές της ορθόδοξης τελετουργίας. Ο ιερέας πα­ριστάνει τον Ιωσήφ (από Αριμαθαίας), ανεβαίνει με μικρή σκάλα στον στημένο Σταυρό, αποκαθηλώνει τον «Εσταυ­ρωμένο» και τον πηγαίνει σεβαστικά στο "Άγιο Βήμα, απ' όπου θα ξαναβγεί κρατώντας το ξαπλωτό νεκρό σώμα του Χριστού (τον Αμνό), για τον Επιτάφιο. Με πομπή θα το αποθέσει στο ανθοστολισμένο κουβούκλιο. Στο διάστημα αυτό ψάλλετε συνοδευτικά ένα αφηγηματικό και ποιητι­κότατο Δοξαστικό των Αποστίχων («Σέ τόν αναβαλλόμενον τό φως ώσπερ ιμάτιον...»), σε ήχο πλάγιο πρώτου, πού, όταν ό ψάλτης είναι ικανός, αποτελεί ένα από τα αρχαιοπρεπέστερα και συγκινητικά μουσικά μελωδήματα των Παθών. Κι ό ιερέας προσαρμόζει θεαματικά τις κινήσεις του, με τα αντίστοιχα λόγια: — «Πώς σέ κηδεύσω, Θεέ μου;...» κτλ. Λεμονανθοί και ραντίσματα, την ώρα εκείνη, δίνουν στο πρώτο προσκύνημα του νεκρού Ιησού ανθρώπινο νόημα...

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΘΡΗΝΟΣ

Η βραδινή ακολουθία του Επιταφίου ψάλλεται με λι­γότερο πένθος. Ο διάκοσμος, τα λουλούδια και τα φώτα της εκκλησίας, μαζί με την παριστάμενη νεότητα και την περιβάλλουσα άνοιξη, δημιουργούν μιαν αισιόδοξη ατμόσφαι­ρα, πού προοιμιάζει την Ανάσταση. Τα άμφια των ιερέων είναι πανηγυρικά, κι η όλη Υμνολογία (ο κανόνας και τα εγκώμια) ψάλλεται με ρυθμό ζωηρό και εναρμόνιο. Το «Αί γενεαί πάσαι» γίνεται για όλο το εκκλησίασμα ένα πολυφωνικό άσμα, πού το χαίρονται κι οι πιο αυστηροί ρινόφωνοι ψαλμωδοί.

Η ΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ

Η περιφορά του Επιταφίου έπειτα, έξω στις συνοικίες και στο ύπαιθρο, είναι ένα ελληνικό, τελετουργικό, αλλά και ανταγωνιστικό για τις ενορίες και τα χωριά γεγονός, πού θέλουν να επιδείξουν το ωραιότερο στόλισμα και την επι­βλητικότερη πομπή. (Αποκορύφωμα της ψυχολογίας αυτής είναι ό υπερβολικά επίσημος χαρακτήρας του Επιταφίου της πρωτεύουσας, πού μοιάζει με στρατιωτική και κρατική πομπή). Στα παλιότερα χρόνια γίνονταν και συγκρούσεις α­νάμεσα σε Επιταφίους, πού διεκδικούσαν ένα διάβα, ή δεν δέχονταν προσβλητικά λόγια για το στόλισμα και τη σημα­σία τους. Ήταν έντονο τότε και το θρησκευτικό «φιλότιμο» των παραμικρών συνοικιών. ('Αλλά και το ανοιξιάτικο συμ­βολικό πάλαιμα υποφαίνεται επίσης).

Γραφικοί όμως απομένουν πάντα οι Επιτάφιοι των ενο­ριών, στις πόλεις και στα χωριά, με το καλλιτεχνικό ανθοστόλισμα και τους πιστούς πού ακολουθούν με αναμμένα (κίτρινα) κεριά. Τώρα συνηθίζουν να συγκεντρώνονται όλοι μαζί οι Επιτάφιοι (ειρηνικά) σε κεντρικό χώρο, όπου ανα­πέμπουν και κοινή δέηση, ιδιαίτερα με την παρουσία του Επισκόπου. Γραφικότεροι όμως γίνονται στα Νησιά μας, όπου περνούν πλάι από τη θάλασσα (και σκέφτονται τους ναυτικούς και τους ξενιτεμένους), ή στα ορεινά κι απομονω­μένα χωριά, όπου βγαίνουν στα ξάγναντα και πέμπουν τη θρησκευτική συγκίνηση κι ευλογία τους στους άλλους αν­θρώπους και χώρους.

Η βαθύτερη και πιο λαϊκή σημασία της περιφοράς του Επιταφίου είναι ό εξαγιασμός του όλου χώρου των σπιτιών και των κτημάτων του χωριού και η ντόπια αναπαράσταση της «κηδείας» του Χρίστου, πού θα κατοχυρώσει το χωριό από κοινούς θανάτους. Οι κάτοικοι συμμετέχουν με θρη­σκευτικές τιμές και λιβανίσματα στην εκφορά αυτή, και δεν ξεφεύγει από τη σκέψη τους η διδασκαλία της Εκκλησίας, ότι ό Χριστός, κατεβαίνοντας στον Άδη, θα συναντήσει και τους δικούς των νεκρούς. Γι' αυτό κι οι πονεμένοι θυμιάζουν και θρηνούν την ίδια ώρα τους νεκρούς των, γι' αυτό και σε μερικά νησιά βγάζουν στην πόρτα τις φορεσιές των ναυτι­κών πού χάθηκαν, να περάσει από κοντά τους ο Επιτάφιος. Νεκρολατρικό είναι και το έθιμο, στη Β. Ελλάδα (Σέρρες), να βγάζουν στην πόρτα των σπιτιών εφήμερη πρασινάδα από φακές ή στάρι (Αδωνίδος κήποι), συμβολική ενέργεια για τους νεκρούς και την ανάσταση τους.

Οι Επιτάφιοι συγκεντρώνουν όλη τη δύναμη της Μεγα­λοβδομαδιάτικης ευλογίας. Είναι το αποκορύφωμα του με­γάλου γεγονότος του θανάτου του Χρίστου, πριν από την Ανάσταση. Γι' αυτό και όταν είναι να μπει στην εκκλησιά ό Επιτάφιος, περνούν από κάτω του οι αδύναμοι κι οι άρρω­στοι, για να γερέψουν. Και στο τέλος τρέχουν «ν' αρπά­ξουν» από τα λουλούδια κι από τα κεριά του, να κρατήσουν όλοι κάτι στα σπίτια τους φυλετικό, για τον κεραυνό, για τις θύελλες και για τις αρρώστιες.

Η ΝΗΣΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ

Την αυστηρή νηστεία της Μ. Παρασκευής επιβάλλουν παλιές εκκλησιαστικές διατάξεις, πού, όπως γράφονται στο Τριώδιο:

«ουδέ τράπεζαν ιστώμεν ούτε έσθίομεν... Ει δέ τυχόν ε­στί τις ασθενής και ύπέργηρως και αδυνάτως έχων... δίδοται αυτώ άρτος και ύδωρ, μετά τήν δύσιν ηλίου».

Είχαν πάρει τόσο στα σοβαρά την ασκητική αυτή απα­γόρευση οι παλιότερες γενεές, πού αναφέρεται (σαν ανεκδοτική υπερβολή) από τους Έλληνες του Πόντου, ότι τη Με­γάλη Παρασκευή «εφτά χρονών παιδί εφτά φορές λιγώθηκε, και νερό δεν του δώκαν να πιει».

Στους καιρούς μας ή νηστεία περιορίζεται το πολύ ως το λάδι. Πολλές όμως αυστηρά θεοσεβείς γυναίκες δεν τρώνε τίποτα όλη μέρα, μόνο προς το τέλος πίνουν λίγο ξίδι, ή ζω­μό από βρασμένους κοχλιούς (Κρήτη), για να συμμερίζον­ται «το όξος και τη χολή» πού ήπιε ό Χριστός. Ελαφρότε­ρο είναι να φάνε μόνο χαλβά και ψωμί και να περάσουν με τον καφέ της παρηγοριάς. Αλλά τό λογικότερο, γιά τις οικογένειες, είναι να μαγειρέψουν όσπριο χωρίς λάδι, με τα γνωστά νηστίσιμα της Καθαρής Δευτέρας.

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ

Η απογευματινή επίσκεψη στα Νεκροταφεία (ιδιαίτερα των μεγαλουπόλεων) εξηγείται με τη γενική ατμόσφαιρα του πένθους. Η θύμηση των νεκρών (υποσυνείδητη πίστη μας στην αθανασία) είναι κάτι ανθρώπινο, πολύ περισσότερο σήμερα, με τον μεγάλο συμβολικό θάνατο του Χριστού. Η «εις Άδου κάθοδος» με τις γνωστές περιγραφές των Ευαγγε­λίων, της υμνογραφίας και των εικονογραφιών, εδημιούργησαν πλήθος δοξασίες για την άνοδο στη γη των νεκρών, πού βγαίνοντας με τον Χριστό θα παραμείνουν επάνω, ως την Ανάληψη ή την Πεντηκοστή. Η ίδια η ανθοφορία της γης οδηγεί τη σκέψη μας στο ανέβασμα αυτό, πού είναι χα­ρούμενο και ελπιδοφόρο.

Τα ανθοπωλεία έχουν σήμερα επισημάνει την εθιμική αυτή έξοδο των ανθρώπων στους τάφους κι έχουν στήσει πρατήρια με στεφάνια, φυσικά ή τεχνητά, στην είσοδο των νεκροταφείων, όπου επίσης συγκεντρώνονται και πλήθος ζητιάνοι, για το «ψυχικό» της ημέρας. Γραφική είναι το βράδυ κι ή περιφορά Επιταφίων στους τάφους, πού γίνεται από τις εκκλησίες των νεκροταφείων.

Πηγή:

Δημ. Σ. Λουκάτου

«Πασχαλινά και της Άνοιξης»

(εκδόσεις Φιλιππότη)