Η κόπωση της μνήμης των Γερμανών

Ο αμερικανός ιστορικός Κρίστοφερ Μπράουνινγκ
μιλάει για την εξόντωση των εβραίων και για τη συμπεριφορά της γερμανικής κοινωνίας σήμερα

 

Στιγμιότυπο από μαζικές συλλήψεις εβραίων στη ναζιστική Γερμανία. Σύμφωνα με τον Κρ. Μπράουνινγκ «χρειάστηκε να περάσει μια γενιά για να έρθει η πλήρης συνειδητοποίηση της σημασίας του Ολοκαυτώματος ως κεντρικού γεγονότος της ευρωπαϊκής ιστορίας»

Η κόπωση της μνήμης των Γερμανών

«Χρειάστηκε να περάσει μια γενιά για να έρθει η πλήρης συνειδητοποίηση της σημασίας του Ολοκαυτώματος ως κεντρικού γεγονότος της ευρωπαϊκής ιστορίας, όχι ως μιας σαδιστικής απόκλισης που προκάλεσαν μερικοί τρελοί. Χρειάστηκε μια γενιά που μεγάλωσε στον κόσμο μετά το Αουσβιτς, μετά τη Χιροσίμα, να το αποδεχθεί ως μέρος της Ιστορίας της» είναι το πρώτο πράγμα που θέλει να τονίσει ο Κρίστοφερ Μπράουνινγκ.

Καθηγητής Ιστορίας στην έδρα Φρανκ Πόρτερ Γκρέιαμ του Πανεπιστημίου της Νότιας Καρολίνας, ο Μπράουνινγκ ερευνά εδώ και 35 χρόνια τις μείζονες πτυχές της εξόντωσης των εβραίων της Ευρώπης από το ναζιστικό καθεστώς στα στρατόπεδα συγκέντρωσης μεταξύ 1941 και 1945. Μεταξύ των γνωστότερων βιβλίων του συγκαταλέγονται τα Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland (εκδ. Harper Collins, 1992), The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 - March 1942 (εκδ. University of Nebraska Press, 2004) και Remembering Survival: Inside a Nazi Slave-Labor Camp (εκδ. W. W. Norton & Co., 2010). Ως μία από τις μεγαλύτερες αυθεντίες επί του ζητήματος, μας μιλά στα 70 χρόνια από την εντατικοποίηση της «Τελικής Λύσης» την άνοιξη του 1942 για τους αντιπροσώπους της ναζιστικής ελίτ που τη συνέλαβαν, τους «συνηθισμένους Γερμανούς» που την εξετέλεσαν και τους κληρονόμους τους που βιώνουν την «κόπωση» της μνήμης τους.

Πώς και πότε προέκυψε η «Τελική Λύση» ως πρόγραμμα εξόντωσης των εβραϊκών πληθυσμών της Ευρώπης;

«Προσωπικά, πιστεύω ότι υπήρξε μια αυξητική διαδικασία αποφάσεων, όχι μια στιγμή "μεγάλης έκρηξης" κατά την οποία συμφωνήθηκε η Τελική Λύση. Θεωρώ όμως καίριο σημείο της διαδικασίας αυτής το φθινόπωρο του 1941, όταν το ναζιστικό "όραμα" άλλαξε κατεύθυνση, από τις απελάσεις και τον αποδεκατισμό στην πλήρη και συστηματική εξάλειψη των εβραίων στην Ευρώπη. Μεταξύ Σεπτεμβρίου και Οκτωβρίου λαμβάνεται ένα σύνολο αποφάσεων, όπως η έναρξη ανοικοδόμησης στρατοπέδων θανάτου με εγκαταστάσεις θαλάμων αερίου ή η απέλαση των εβραίων της Γερμανίας σε προσωρινά γκέτο στις κατεχόμενες περιοχές της Ανατολικής Ευρώπης - η συνείδηση των νέων στόχων είναι εμφανής στην αλληλογραφία των γερμανικών αρχών και όλα τα παραπάνω αποτελούν για μένα πειστική τεκμηρίωση».

Πώς λειτούργησε ο μηχανισμός ανάληψης πρωτοβουλιών και λήψης αποφάσεων μεταξύ κεντρικών υπηρεσιών και τοπικών γραφειοκρατών, κρατικών στελεχών και ναζιστικού κόμματος; 

«Νομίζω ότι η καλύτερη περιγραφή ανήκει στη φράση του μεσαίου ναζιστικού στελέχους που παραθέτει ο Ιαν Κέρσοου στη βιογραφία του για τον Χίτλερ: "δουλεύοντας στη γραμμή του Φύρερ". Η δομή περιστρεφόταν γύρω από την ανώτατη αρχή του Χίτλερ, ο οποίος αποτελούσε ταυτόχρονα ιδεολογική νομιμοποίηση και διαιτησία, χωρίς όμως να διαχειρίζεται τα καθημερινά ζητήματα (micro-manager). Οπως έλεγε ο ίδιος, εκτιμούσε περισσότερο εκείνους τους οπαδούς του που λάμβαναν το 95% των αποφάσεων μόνοι τους και τον έσωζαν από τον κόπο ώστε να εργαστεί στο υπόλοιπο 5%. Οι "καλοί" ναζιστές όφειλαν να επιλύουν τα προβλήματα μόνοι τους: προάγονταν και ανταμείβονταν στον βαθμό που κατανοούσαν και προέβλεπαν τι ακριβώς επιθυμούσε ο Χίτλερ και το έκαναν χωρίς να τον ενοχλούν».

Το γνωστότερο βιβλίο σας, Ordinary Germans, αποτελεί μια περιπτωσιολογική σπουδή της συμμετοχής ενός γερμανικού αστυνομικού τάγματος στο Ολοκαύτωμα στην Πολωνία. Πόσο «συνηθισμένοι Γερμανοί» ήταν οι άνδρες του Τάγματος 101;

«Οι άνδρες του Αστυνομικού Τάγματος 101 συμπεριφέρθηκαν "κανονικά" στο πλαίσιο της δυναμικής της ομάδας, λειτούργησαν δηλαδή όπως θα περίμενε κανείς υπό όρους πιέσεων, υπακοής στην εξουσία, ανάληψης ρόλων. Αυτό που ήταν εντελώς μη κανονικό ήταν η πολιτική μαζικής δολοφονίας με την οποία συναρτήθηκε η "κανονική" τους συμπεριφορά. Στην περίπτωση αυτή η επιλογή τους ήταν σαφής, δεν παρατηρήθηκε διαφορετική συμπεριφορά μεταξύ εκείνων στους οποίους δόθηκε ανοιχτά η δυνατότητα να μη συμμετάσχουν σε μαζικές εκτελέσεις εβραίων και των υπολοίπων. Να σημειωθεί ότι δεν επρόκειτο για προσεκτικά επιλεγμένους ανθρώπους ή άτομα που είχαν υποστεί ιδιαίτερη κατήχηση στο ναζιστικό δόγμα. Συμπερασματικά, πολλές από τις προηγούμενες εξηγήσεις για τη συμπεριφορά των θυτών του Ολοκαυτώματος (επιλογή, κατήχηση, καταναγκασμός) αποβαίνουν όχι μόνο ανεπαρκείς, αλλά και περιττές».

Είναι η διευκρίνιση ιστορικών λεπτομερειών όπως οι παραπάνω μία από τις ανταμοιβές του επαγγέλματος του ιστορικού;

«Το επάγγελμα του ιστορικού προσφέρει πολλές ανταμοιβές. Μια από αυτές είναι η στιγμή του "εύρηκα!", όταν ανακαλύπτεις μια μεγάλη κρύπτη εγγράφων άγνωστων ως τώρα. Μια άλλη είναι η διασταύρωση ασήμαντων λεπτομερειών οι οποίες συνδυαζόμενες προσφέρουν μια απόδειξη. Για παράδειγμα, μια συνάντηση του Αντολφ Αϊχμαν με την ομάδα του από την Ανατολική Ευρώπη στις 23 Οκτωβρίου 1941, το περιεχόμενο της οποίας δεν έχει διασωθεί εγγράφως, φωτίζεται από γράμμα της ίδιας ημέρας ενός τρίτου προσώπου στον Φραντς Ραντεμάχερ, διπλωμάτη του υπουργείου Εξωτερικών, στο οποίο ο αποστολέας αναφέρει ότι συνάντησε έναν παλιό τους κομματικό σύντροφο που εργαζόταν για το εβραϊκό ζήτημα, ο οποίος με τη σειρά του τον πληροφόρησε ότι στο κοντινό μέλλον πολλοί "αρουραίοι εβραίοι" θα εξοντώνονταν. Και μια τρίτη είναι να παλεύεις με ένα φαινομενικά ασυνάρτητο υλικό και τελικά να αναγνωρίζεις τα στοιχεία που του δίνουν συνοχή».

Από τη συνενοχή στη χαλάρωση

Ποια είναι σήμερα, σύμφωνα με τον Μπράουνινγκ, η απήχηση της ιστορικής μνήμης του Ολοκαυτώματος στον μέσο γερμανό πολίτη, αλλά και στους γερμανούς ιστορικούς;

«Νομίζω ότι η γερμανική αντίδραση στο Ολοκαύτωμα χαρακτηρίζεται από γενεαλογικές διαφορές. Η πρώτη γενιά υπήρξε εκείνη των συνενόχων και επιχείρησε να καταστείλει τη συνενοχή με την επίμονη παρουσίασή της ως θύματος - όχι μόνο της ναζιστικής δικτατορίας, αλλά και του αδιάκριτου βομβαρδισμού των γερμανικών πόλεων από τους Συμμάχους, της εισβολής και των ομαδικών βιασμών από τον Κόκκινο Στρατό, της αδίστακτης απέλασης των πολιτών γερμανικής καταγωγής από τις χώρες της Aνατολικής Ευρώπης. Η δεύτερη γενιά ξεκίνησε μια σοβαρή διερεύνηση του Ολοκαυτώματος, το αντιμετώπισε όμως είτε σε αφηρημένο επίπεδο, βλέποντάς το ως προϊόν ανώνυμων δυνάμεων, είτε με στενή οπτική ως επιλογή του Χίτλερ και των κορυφαίων ναζί. Η τρίτη γενιά παρήγαγε εντυπωσιακή έρευνα του Ολοκαυτώματος σε πολλές περιοχές της Ανατολικής Ευρώπης. Τα μέλη της όχι μόνο έδωσαν πρόσωπο στους θύτες αλλά και αναγνώρισαν πόσο συνένοχοι υπήρξαν πολλοί Γερμανοί στο Ολοκαύτωμα. Ωστόσο, κανείς από αυτούς τους μελετητές δεν διαθέτει πανεπιστημιακή έδρα στη Γερμανία: ο Πέτερ Λόνγκεριχ είναι στην Αγγλία, ο Χανς Κρίστιαν Γκέρλαχ στην Ελβετία, ο Ντίτερ Πολ και η Συμπίλ Σταϊνμπάχερ στην Αυστρία, ο Φρανκ Μπάγιορ, η Σουζάν Χάιμ και ο Γκετς Αλι εργάζονται μεν στη Γερμανία, όχι όμως σε πανεπιστημιακές θέσεις ώστε να εκπαιδεύσουν την επόμενη γενιά ιστορικών. Διακρίνω λοιπόν στην τέταρτη γενιά ένα είδος χαλάρωσης του ενδιαφέροντος και κάποια "κόπωση του Ολοκαυτώματος", χωρίς αυτό όμως να σημαίνει τη διολίσθηση στον αναθεωρητισμό. Η έλλειψη ενδιαφέροντος για την Ιστορία και η διαστρέβλωση της Ιστορίας είναι δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα».

 

Μάρκος Καρασαρίνης

http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=457171