Μάη μου με τα λουλούδια...

 

Χ.ΠΑΧΗ "ΠΡΩΤΟΜΑΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ"

 

«Μάη μου με τα λουλούδια...»

Του Γεωργίου Ν. Αικατερινίδη Δρος Φιλολογίας,

Διευθυντή Ερευνών

Κέντρου Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών

Ο ΜΑΙΟΣ είναι μήνας των λουλου­διών και της βλάστησης, αλλά και, σύμφωνα με τη λαϊκή δοξασιολογία, μήνας φορτισμένος από μαγική επήρεια. Η αντίληψη αυτή φαίνεται να πηγάζει από παρετυμολογική σύνδεση του με τις λέξεις μάγια και μαγεία, δη­μιουργώντας μια σειρά προλήψεων, η γνωστότερη από τις οποίες είναι η απο­φυγή γάμων τον μήνα αυτοί «Το Μάη μήτε δέντρο να φυτέψεις, μήτε παιδί να παντρέψεις», συμβουλεύει η παροιμία.

Ιδιαίτερα η μέρα της γιορτής της α­γίας Μαύρας (3 Μαΐου) θεωρείται κατ' εξοχήν αποφράδα, δοξασία που, βέ­βαια, πηγάζει από αυτό το ίδιο το όνο­μα της αγίας, με τη δυσοίωνη σημασία που προοιωνίζεται το μαύρο χρώμα.

Επικίνδυνη θεωρείται και η μέρα της εορτής του αγίου Ιωάννη του Θεο­λόγου (8 Μαΐου), ο οποίος σε πολλά μέρη προσωνυμείται Χαλαζάς και Βροχάρης, επειδή συμβαίνει τη μέρα αυτή να ρίχνει χαλάζι ή να βρέχει, με κίνδυνο να καταστραφούν τα σιτηρά. «Στων αμαρτωλών τη χώρα το Μάη μή­να βρέχει», αποφαίνεται μια παροιμία, χωρίς όμως πανελλήνια ισχύ, αφού μια βροχή το μήνα αυτό, ύστερα από πα­ρατεταμένη ανομβρία, θεωρείται ευλο­γία Θεού, γι' αυτό και συνηθιζόταν το δρώμενο της «Περπερούνας» που απο­σκοπούσε, με βάση τη μαγική αρχή  similia similibus (το όμοιον δια του ο­μοίου), στην πρόκληση βροχής (περι­φορά ενός ανθοστόλιστου κοριτσιού στα σπίτια, όπου το κατάβρεχαν με την ευχή «να βρέξει ο Θεός»). Στη Θράκη θεωρούσαν επίσης επικίνδυνες τις ο­κτώ πρώτες μέρες του Μάη, γιατί ήταν «δρίματα» που κατέστρεφαν τα ρούχα, δοξασία που αναφέρεται και σε άλλες μέρες του χρόνου.

Η αντίληψη ότι ο Μάης είναι μήνας ακατάλληλος για γάμους και σημαντι­κές εργασίες έχει τις ρίζες της στα Λεμούρια και στα Ροζάρια, ανοιξιάτικες γιορτές των Ρωμαίων προς τιμήν των νεκρών, γι' αυτό οι μέρες τότε θεωρούνταν αποφράδες. Ας σημειωθεί ότι Ροζάρια (Ροδισμός, στο Βυζάντιο) με την ονομασία Ρουσάλια είναι γνωστά ως εθιμική εκδήλωση σε αρκετά μέρη και σε διάφορες ημερομηνίες, με ποικίλο περιεχόμενο. Στην Πάργα ιδιαίτερα τελούνταν αρχές Μαΐου, όπως παραδίδει ο Π. Αραβαντινός στη Χρονογραφία της Ηπείρου (1856-57). Τα Ρουσάλια αναφέρει ο Βάλσαμων (12ος αι.), σχολιάζοντας τον 62ο κανόνα της εν Τρούλλω Οικουμενικής Συνόδου («τοιαύτη πανήγυρις αλλόκοτος εστί και τα λεγόμενα Ρουσάλια, τα μετά το άγιον Πάσχα από κακής συνήθειας εν ταις έξω χώραις γινόμενα [...]»).

Ο μήνας της χαράς

Πέρα όμως από κάθε δεισιδαιμονική αντίληψη που εκδηλώνεται με διάφορες προλήψεις και μαγικότροπες προφυλάξεις, ο Μάιος είναι μήνας χαράς και λατρείας της βλάστησης, με δοξασίες και έθιμα που έχουν διαχρονικό και πανελλήνιο χαρακτήρα.

Ιδιαίτερα η πρώτη μέρα, η Πρωτομαγιά, παράλληλα με την ξεχωριστή σημασία που έχει και στη χώρα μας ως γιορταστική απεργία των εργαζομένων, βιώνεται παραδοσιακά σαν οριστική νίκη της φύσης στον αγώνα της για νέα καρποφορία. «Τώρα Μαγιά, τώρα δροσιά, τώρα το καλοκαίρι...», λέγει το τραγούδι, δίδοντας το σύνθημα για γιορτασμό στα καταπράσινα χωράφια -γιορτασμό που χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια του ανθρώπου να φέρει στο σπίτι του τη δροσιά και τη γονιμότητα της φύσης. Οι γυναίκες μάλιστα κυλιούνταν ξημερώματα της Πρωτομαγιάς πάνω στα χορτάρια, νίβοντας με δροσιά από τα στάχυα το πρόσωπο τους «για να είναι δροσερές όλο το χρόνο».

Πιστεύεται, άλλωστε, ότι φυτά και βοτάνια έχουν τη μέρα αυτή ξεχωριστές ιδιότητες, μια δοξασία που υποβάλλει σε ανάλογες εθιμικές ενέργειες. Στην περιοχή, π.χ., της Κοζάνης, στη Λευκοπηγή, τυλίγουν γύρω από τη μέση τους λυγαριές, «για να μην τους πονάει» και φέρνουν ένα πράσινο χόρτο στο σπίτι, που το βάζουν στις φωλιές «να γεννήσουν πολλά αβγά οι κότες», καθώς και στα αμπάρια (ξύλινα αποθηκευτικά κιβώτια), «να γεμίσουν στάρια και καλαμπόκια». Στη Θράκη, γονατίζοντας, έκοβαν με το στόμα ένα κομμάτι χόρτο, λέγοντας επωδικά: «Η γνώση στο κεφάλι, στη γη η ζάλη». Μαγική ιδιότητα αποδίδεται και στο νερό της πρωτομαγιάτικης βροχής, και τα κορίτσια έβρεχαν μ' αυτό τα μαλλιά τους, «για να φουντώσουν και να μεγαλώσουν».

Το πρωτομαγιάτικο στεφάνι

Την ομορφιά και τη δροσιά του Μάη θέλει και ο αστός να φέρει στο σπίτι του, έστω, αν δε γίνεται αλλιώς, με λουλούδια από το ανθοπωλείο. Αντίθετα, βέβαια, με τον κάτοικο της υπαίθρου, που φτιάχνει το πρωτομαγιάτικο στεφάνι, παραδοσιακό σύμβολο της ημέρας, με λογής άνθη και πρασινάδες, χωρίς να παραλείψει να βάλει και ένα σκόρδο για τον βάσκανο οφθαλμό ή ένα αγκάθι σαν αποτρεπτικό του όποιου κακού. Χαρακτηριστικοί εν προκειμένω ήταν οι επωδικοί στίχοι που έλεγαν στη Μήλο τα κορίτσια κρεμώντας το μαγιοστέφανο: «Οξω ψύλλοι και κοριοί/και θεριά και ποντικοί,/μέσα πλούτος και χαρά/κ' η κυρά η Παναγιά».

Την ευρύτατη διάδοση της συνήθειας του μαγιάτικου στεφανιού, με την επιδιωκόμενη ευετηρία, δείχνει και η μνεία της σε νομοκάνονα του 17ου αι. της Μονής των Ιβήρων:«[...] τον Μάιον μήνα βάνουσι χόρτα διάφορα και κρεμούσιν εις τας πύλας των οίκων αυτών, τάχα ως διά υγείαν, ίνα ευτυχούσι τα υπάρχοντα αυτών ή τα ζώα αυτών [...]».

Ο ίδιος νομοκάνονας αναφέρεται και στη γνωστή σε πολλά μέρη συνήθεια, πρωί-πρωί της Πρωτομαγιάς, να τρώνε λίγο ψωμί ή κάτι άλλο, για να μην κλείσει ο λαιμός τους, να μη χαθεί η φωνή τους («σηκώνονται την αυγήν και τρώγουν διά να είναι χορτάτοι, να μην τους νικήσουσι τα πουλιά [...]»). Σε ορισμένα μέρη η συνήθεια αυτή αποβλέπει στην εξουδετέρωση της μαγείας γενικότερα, όπως, π.χ., στη Μήλο, όπου έτρωγαν, πριν βγουν από το σπίτι, «κρασοψυχιά», ένα κομμάτι «μαγιοκούλουρο» (ειδικό ψωμί για την Πρωτομαγιά με ζυμάρι της Λαμπρής) βουτηγμένο στο κρασί. Στην Κρήτη συνηθιζόταν ο «μαγιολύτης» ή το «σαρανταδέντρι», ένα μείγμα από σαράντα διαφορετικά φυτά και βότανα, που, μαζί με μέλι και γάλα, «αστροφεγγίζονταν», έμεναν δηλαδή όλη τη νύχτα, από την παραμονή, στο δώμα του σπιτιού, για «να τα δουν τ' άστρα». Τα έτρωγαν ανήμερα Πρωτομαγιάς με ξηρούς καρπούς και σταφίδες, προς αποτροπή κάθε βλαπτικής μαγείας. Ας σημειωθεί ότι σ' όλα τα μέρη, μόνος άτρωτος από τα μάγια πιστεύεται ο γεννημένος τον μήνα αυτό («Το Μάη εγεννήθηκα και μάγια δε φοβούμαι»).

Την προσωπική, την εξατομικευμένη ενέργεια για να μπουν τα καλά του Μάη στο σπίτι, ενισχύουν και ομαδικές πράξεις, που και αυτές αποβλέπουν στον ίδιο ευετηρικό σκοπό. Στην Κέρκυρα, π.χ., οι νέοι περιφέρουν στους δρόμους τραγουδώντας έναν κορμό τρυφερού κυπαρισσιού σκεπασμένο με άνθη και ένα στεφάνι, και φορτωμένο με φρούτα και άλλους καρπούς. Αλλού η προσπάθεια αυτή έπαιρνε μορφή δρωμένου, όπως οι «Μάηδες» του Πηλίου, ομάδα μεταμφιεσμένων που έδιναν παράσταση με κύριο στοιχείο τον εικονικό θάνατο ενός τελεστού και την ανάσταση του στη συνέχεια, με προφανείς τους συνειρμούς που παράγει ένα τέτοιο μοτίβο.

Το μοτίβο αυτό βρίσκομε, με αρχαϊκότερη μορφή, στο Ζαγόρι της Ηπείρου, με τον «Ζαφείρη», ένα παιχνίδι που βρίσκεται στο μεταίχμιο με τη μαγεία. Το έπαιζαν τα κορίτσια την Πρωτομαγιά αλλά και όλες τις Κυριακές του Μάη: ένα παιδί προσποιούνταν ότι πέθαινε και τότε τα κορίτσια το στόλιζαν με άνθη και πράσινα κλαδιά, μοιρολογώντας το στη συνέχεια. Ξαφνικά όμως ο Ζαφείρης σηκωνόταν και το παιχνίδι συνεχιζόταν πάνω στα καταπράσινα χωράφια. Τον Ζαφείρη παριστούσαν επίσης με μια κούκλα, ένα σταυρόσχημο ξύλινο σκελετό ντυμένο με πολύχρωμα ρούχα. Η ευετηρική σκοπιμότητα του  παιχνιδιού είναι σαφής, αφού πίστευαν ότι έτσι «πρόκοβαν τα χωράφια». Όμοιο πρωτομαγιάτικο παιγνίδι, με την ίδια ευετηρική σκοπιμότητα («για να αναστηθεί η φουσκοδεντριά στα κλαδιά»), συνηθιζόταν στην Καστανιά Στυμφαλίας, με το λεγόμενο «Φουσκοδέντρι». Κύριο στοιχείο και εδώ, το δυαδικό σχήμα ζωής-θανάτου, θανάτου-ζωής, σχήμα κυρίαρχο σε αρκετά νεοελληνικά δρώμενα και αποκαλυπτικό της αρχέγονης αφετηρίας και του ευετηρικού σκοπού τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κακούρη Κατερίνας, «Λαϊκά δρώμενα ευετηρίας», περ. Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, τ. 27, 1952, α 216-228.

Κουκουλέ Φαίδωνος, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τ. Β\ Αθήνα 1949,σ.29-31.

Μέγα Γ. Α., Ελληνικοί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήνα 1956, σ. 185-197.

Πολίτου Ν. Γ., «Εν κεφάλαιον νομο-κάνονος περί γοητειών, μαντείων και δεισιδαιμονιών», περ. Λαογραφία, τ. 3,1911, σ. 386-387. Ψιλάκη Μαρίας-Ψιλάκη Νίκου, Κρητική παραδοσιακή κουζίνα, Ηράκλειο 1995.

Πηγή:

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ: ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ-ΑΝΟΙΞΗ