Τα απανθρακωμένα χειρόγραφα του Ερκολάνο και ο Επίκουρος

Τα απανθρακωμένα χειρόγραφα του Ερκολάνο και ο Επίκουρος

Οι πάπυροι του Ηρακλείου Καμπανίας είναι οι πρώτοι πάπυροι ελληνικής γραφής που είχαν βρεθεί σε αρχαιολογικές ανασκαφές.

Ανακαλύφθηκαν το 1752, κατά τις αρχαιολογικές ανασκαφές στην Έπαυλη των Παπύρων (Villa dei Papiri) στο Ηράκλειο (Ερκολάνο) της Καμπανίας κοντά στην Πομπηία. Μέχρι τότε οι ελληνικοί πάπυροι ήταν γνωστοί μόνο από τις μεσαιωνικές βιβλιοθήκες, λιγοστοί, δυσεύρετοι, και σε κακή κατάσταση. Αρχικά δεν αναγνωρίστηκαν ως πάπυροι, αλλά λόγω της ημιτεφρωμένης κατάστασής τους, θεωρήθηκαν ότι ήταν τεμάχια ανθράκων. Μερικοί από αυτούς καταστράφηκαν. Οι πάπυροι, αφού παρέμειναν στα αρχεία για αρκετό διάστημα, άρχισαν να μελετούνται από το 1793 και μετά. Σχεδόν αμέσως επιχειρήθηκαν απόπειρες για την εκτύλιξή τους, αλλά οι εργασίες αποδείχτηκαν δύσκολες. Οι πάπυροι ήταν εξωτερικά επιστρωμένοι από σκληρό στρώμα τέφρας, ενώ εσωτερικά ήταν ιδιαίτερα εύθραυστοι. Όσα κείμενα μπόρεσαν να ανακαλυφθούν χαλκογραφήθηκαν και δημοσιεύθηκαν στην σειρά των τόμων Herculanensia Volumina που τυπώνονταν στην Νεάπολη. Το 1800 ο τότε πρίγκηπας της Ουαλίας, και έπειτα βασιλιάς της Αγγλίας Γεώργιος Δ' ανέλαβε τις δαπάνες της εκτύλιξης και αντιγραφής των παπύρων. Οι εργασίες διακόπηκαν το 1806 λόγω της εισβολής των Γάλλων στο βασίλειο της Νεαπόλεως. Τα σχεδιογραφήματα και οι χαλκογραφικές πλάκες, καθώς και λίγοι τυλιγμένοι πάπυροι, χαρίστηκαν στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης το 1810. Άλλοι τέσσερις και τα ξετυλιγμένα αποσπάσματα ενός πέμπτου πάπυρου δωρίστηκαν το 1865 στο Βρετανικό Μουσείο. Το 1824 και 1825 εκδόθηκαν δύο τόμοι λιθογραφικών αντιγράφων των παπύρων. Το 1885 ακολούθησε άλλη μια έκδοση στα Fragmenta Herculanensia.

Καταμετρήθηκαν 432 κύλινδροι. Πολλοί από τους παπύρους ήταν αποτεφρωμένοι ή πολύ μαυρισμένοι, και γι' αυτό δεν μπόρεσαν να φωτογραφηθούν. Επίσης, επειδή οι εξωτερικές στρώσεις των κυλίνδρων συχνά καταστρέφονταν κατά το ξετύλιγμα, περιείχαν όμως τον σίλυβο (πίνακα περιεχομένων), ο οποίος και αυτός χάνονταν. Από τους παπύρους που ξετυλίχτηκαν βρέθηκαν έργα του επικουρείου φιλοσόφου Φιλοδήμου, άλλες συγγραφές του Επικούρου και των κορυφαίων της σχολής του.

Σήμερα άγνωστα επικούρεια κείμενα που αναφέρονται στη  μουσική και τον έρωτα και  κάηκαν από τη λάβα του Βεζούβιου ζωντανεύουν  με τη βοήθεια της αμερικανικής υπερσύχρονης τεχνολογίας. Οι επιστήμονες, ανάμεσα τους και ο Έλληνας Γ. Καραμανώλης, μπόρεσαν να διαβάσουν τα ελληνικά χειρόγραφα μέσα από τις στάχτες των κυριολεκτικά καρβουνιασμένων παπύρων.

Η βίλα των παπύρων και ο ιδιοκτήτης της

Η βιβλιοθήκη ανακαλύφθηκε την περίοδο 1750-1752 στο εσωτερικό μιας εκπληκτικής από κάθε άποψη ρωμαϊκής βίλας, που επικράτησε πια να ονομάζεται βίλα των παπύρων. Αρκετοί επιφανείς Ρωμαίοι διέθεταν τέτοιες εξοχικές κατοικίες στο Herculaneum, καθώς η πόλη ήταν τοπικό θέρετρο της εποχής.

Η βίλα των παπύρων ήταν παραθαλάσσια (όχι πια σήμερα λόγω των προσχώσεων) με ένα εντυπωσιακό μπαλκόνι με θέα τη θάλασσα, κτισμένη σε τρία επίπεδα, με μεγάλο κεντρικό περιστύλιο μήκους 100 περίπου μέτρων, πισίνα 66 μέτρων και μια σειρά από δωμάτια, για τους οικείους (γύρω από το atrium), για τους φιλοξενούμενους και το υπηρετικό προσωπικό. Εξίσου εντυπωσιακός με την αρχιτεκτονική της ήταν ο διάκοσμός της. Περιλάμβανε μια πλειάδα προτομών και αγαλμάτων φιλοσόφων και ρητόρων της κλασικής εποχής, αλλά και αθλητών και μυθολογικών χαρακτήρων. Ο διάκοσμος είναι χαρακτηριστικός όχι μόνο του πλούτου του ιδιοκτήτη της, αλλά και των ενδιαφερόντων του, της παιδείας του και της καλλιέργειάς του. Έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι ο ιδιοκτήτης της βίλας ήταν ο Ρωμαίος αριστοκράτης, πεθερός του Ιουλίου Καίσαρα, Λούκιος Καλπούρνιος Πείσων (Lucio Calpu-rnius Piso Caeso-ninus), δραστήριος πολιτικός και πολιτικός αντίπαλος του Κικέρωνα.

Η μαρτυρία του τελευταίου, παρά τον πολεμικό της χαρακτήρα, είναι πολύτιμη για τη γνωριμία μας με τον Πείσωνα. Από τον λόγο του εναντίον του Πείσωνα μαθαίνουμε, εκτός των άλλων, ότι στην αυλή του ανήκε «κάποιος Έλληνας που ουσιαστικά ζει μαζί του» που «κατέχει καλά όχι μόνο τη φιλοσοφία, αλλά και τις άλλες τέχνες που συνήθως περιφρονούν οι Επικούρειοι και γράφει τόσο έξυπνα και όμορφα ποιήματα που τίποτα δεν μπορεί να συγκριθεί μαζί τους σε τέχνη» (IPisonem 69-70). Ο Έλληνας για τον οποίο μιλάει ο Κικέρωνας είναι ο Φιλόδημος.

Τα απανθρακωμένα χειρόγραφα του Ερκολάνο

Οι  πάπυροι και ο Επικούρειος Φιλόσοφος Φιλόδημος

Ο Φιλόδημος (110 π.Χ-40 π.Χ)  γεννήθηκε στα Γάδαρα της Παλαιστίνης γύρω στα 110 π.Χ (σημερινό Umm Quais της Ιορδανίας). Η πόλη Γάδαρα ανήκε στην περιφέρεια της εμπορικής και γεωγραφικής συνομοσπονδίας γνωστή σαν Δεκάπολις .Πιθανόν η πόλη Γάδαρα να πήρε το εξελληνισμένο όνομα σε ανάμνηση του μακεδονικού χωριού Γάδειρα. Θεωρείται η πόλη των φιλοσόφων. Έχουμε από τα Γάδαρα τους κυνικούς φιλοσόφους Μένιππο, Μελέαγρο και Οινόμαο, άλλους φιλοσόφους όπως τον Ιάμβλιχο και ρήτορες όπως τον Θεόδωρο και Άσπανη και τον Φίλο τον μαθηματικό Ο Φιλόδημος υπήρξε μια σημαντική προσωπικότητα με πλούσια συγγραφική δράση. Φιλόσοφος, ιστορικός της φιλοσοφίας, θεωρητικός της ρητορικής και της ποίησης, οικονομολόγος και ποιητής. Απέκτησε φήμη και σαν επιγραμματοποιός.

Μετανάστευσε στην Αθήνα και σπούδασε φιλοσοφία και δη επικούρεια φιλοσοφία.

Το όνομά του συνδέεται με μια από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις έργων από την αρχαιότητα στο Ερκολάνο (Ηράκλειο) της σημερινής Ιταλίας. (Στην Μεγάλη Ελλάδα υπήρχαν 151 Ελληνικές πόλεις, στην Σικελία 89 Ελληνικές πόλεις). Το όνομα Ηράκλειον οφείλετο στο ιερό του Ηρακλέους που υπήρχε.

Πόλεις και ακρωτήρια που φέρουν το όνομα Ηράκλειο.

α. Πόλη της Ιταλίας

β. Ακρωτήριο Ιταλίας

γ. Πόλη της Κρήτης, επίνειο της Κνωσού

δ. Πόλη της Κάτω Αιγύπτου.

ε. Ακρωτήριο της Σαρματίας στον Εύξεινο Πόντο.

στ. Ακρωτήριο του Πόντου κοντά στην Αμισό

Η ανασκαφή στο Herculaneum

Μια ανασκαφή στα μέσα του 18ου αιώνα στο Herculaneum ( Ηράκλειο), σημερινό Ερκολάνο έφερε σημαντικά ευρήματα. Η πόλη μέχρι το 1970 ήταν γνωστή με το όνομα Resina και είναι μια παραθαλάσσια πόλη γειτονικά της Νάπολης και της Πομπηίας. Η προαναφερθείσα ανασκαφή έφερε στο φως 1100 περίπου παπυρικά βιβλία θαμμένα στο εσωτερικό μιας από κάθε άποψη εκπληκτικής ρωμαϊκής βίλας.

Πρόκειται στην πλειονότητά τους για έργα του Επίκουρου και μεταγενεστέρων Επικουρείων, μεταξύ των οποίων πολλά του Φιλόδημου, δάσκαλος του οποίου υπήρξε ο Ζήνων ο Σιδώνιος,  Σχολάρχης Επικούρειας Σχολής.

Η ανακάλυψη των Επικουρείων έργων όχι μόνο συνέβαλε στην αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την Ελληνιστική φιλοσοφία και ποίηση, αλλά έδωσε νέες διαστάσεις στη μελέτη τους. Το έργο του Φιλόδημου έδωσε νέες προεκτάσεις στην έρευνα σχετικά με τη λατινική ποίηση των συγχρόνων του, Λουκρήτιου, Βιργίλιου και Οράτιου, ενώ έδειξε για μία ακόμη φορά πως ο διαχωρισμός που καλλιεργεί ο ακαδημαϊκός χώρος μεταξύ φιλοσοφίας και λογοτεχνίας όχι μόνο είναι προβληματικός, αλλά εμποδίζει να αναδυθούν και να εξεταστούν σημαντικά ζητήματα σχετικά με τον πολιτισμό της εποχής, όπως είναι για παράδειγμα η αντίληψη των Επικουρείων για την λογοτεχνία.

Δεν γνωρίζουμε γιατί ο Φιλόδημος προτίμησε την επικούρεια σχολή αλλά από τα έργα του φαίνεται ότι ήταν γνώστης και των άλλων σχολών της Ακαδημίας, τον Περίπατο και τη Στοά.

Μετά τις σπουδές του στην Αθήνα μετακινήθηκε στην Ιταλία , αρχικά στη Ρώμη και κατόπιν στην περιοχή της Νάπολης. Γύρω στα 75-70 πX.. Εκεί συνδέεται με μια ισχυρή προσωπικότητα της Ρωμαϊκής αριστοκρατίας τον πεθερό του Ιουλίου Καίσαρα και δραστήριο πολιτικό Πείσωνα (Lucius Calpunius Piso Cesonius) ο οποίος γίνεται ο πατρόνας του..

Όπως πιστεύεται ευρέως σήμερα, ο Πείσων πρέπει να ήταν ο ιδιοκτήτης της περίφημης βίλας των παπύρων στην πόλη Ηράκλειον. Σε αυτή τη βίλα, διαστάσεων 250 μέτρα Χ 50 μέτρα, εγκαταστάθηκε και έζησε την υπόλοιπη ζωή του ο Φιλόδημος (από το 70-40 π.Χ περίπου).

Με εξαίρεση τα επιγράμματα, όλα τα έργα του Φιλόδημου έχουν σωθεί στους παπύρους που ανακαλύφθηκαν στην περίφημη βίλα των παπύρων. Η διατήρηση και ανακάλυψη των παπύρων αποτελεί μια αρκετά συναρπαστική ιστορία. Η έκρηξη του Βεζουβίου στις 25 Αυγούστου του 79 μ.Χ ήταν μοιραία για τις γειτονικές πόλεις της Πομπηίας και του Herculaneum αλλά και άλλων πόλεων στην ίδια περιοχή. Η λάβα σε θερμοκρασία σχεδόν 300 βαθμών Κελσίου είχε ροή 160 χιλιόμετρα την ώρα.

Οι πόλεις θάφτηκαν κάτω από τόνους στάχτης και ηφαιστειακού υλικού  συνολικού πάχους 27 περίπου μέτρων  που νέκρωσε κάθε ίχνος ζωής. Στο υλικό αυτό προστέθηκε αργότερα και λάβα από την έκρηξη του ίδιου ηφαιστείου το 1631. Τα παπυρικά βιβλία στη βίλα απανθρακώθηκαν σε θερμοκρασίες γύρω στους 300-320 βαθμούς Κελσίου και επιπλέον υπέστησαν περαιτέρω φθορές λόγω της έκθεσής τους σε ένα συνδυασμό υλικών, όπως τα διάφορα τοξικά αέρια, η στάχτη και η σκόνη από το έδαφος. Η απανθράκωσή τους ήταν όμως και η αιτία της διατήρησής τους. Πάντως οι πάπυροι δεν υπέστησαν όλοι την ίδια αλλοίωση και αυτό οφείλεται σε ένα συνδυασμό διαφόρων παραγόντων. Π χ. Αυτοί που τους επεξεργάστηκαν στο παρελθόν κάποιους παπύρους και χρησιμοποίησαν κόλλα για να τους δοθεί ένα ομοιόμορφο χρώμα και για να διατηρηθούν στο χρόνο συντέλεσαν στην ουσία ώστε η κόλλα να λειτουργήσει ως προστατευτικός μηχανισμός απέναντι στην θερμοκρασία και την υγρασία με αποτέλεσμα να έχουν οι πάπυροι αυτοί καλύτερη τύχη απ' ότι κάποιοι άλλοι.

Οι ανασκαφές στην πόλη του Herculaneum υπό την εποπτεία του Carlo di Borbone(1716-1788) άρχισαν το 1750. Στις 19 Οκτωβρίου του 1752 οι πάπυροι άρχισαν να έρχονται στο φως και η ανακάλυψή τους ολοκληρώθηκε στις 25 Αυγούστου του 1754.Οι πάπυροι βρέθηκαν σε 5 διαφορετικά σημεία στην βίλα άλλοι σε κουτιά και άλλοι σε ξύλινες θήκες. Σήμερα υπάρχουν καταλογραφημένα 1830 κομμάτια ή ομάδες αποσπασμάτων. Δυστυχώς περίπου 30-50 πάπυροι καταστράφηκαν από τους πρώτους ανασκαφείς γιατί τους θεώρησαν κομμάτια απανθρακωμένου ξύλου.

Στην αρχή οι φιλόλογοι νόμισαν ότι οι πάπυροι θα έφερναν στο φως χαμένη λυρική και τραγική ποίηση, τα χαμένα έργα της Σαπφούς, του Αρχίλοχου ή των τραγικών, αλλά τελικά οι πάπυροι περιείχαν φιλοσοφικά κείμενα κυρίως της Επικούρειας σχολής. Βέβαια η βιβλιοθήκη δεν είναι αποκλειστικά ελληνική ούτε αποκλειστικά επικούρεια. 100 περίπου πάπυροι περιέχουν λατινικά κείμενα ποιητικά και πεζά, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται πάπυροι με κείμενα του Λουκρήτιου και του Ένιου και το έργο ενός αγνώστου για την Ναυμαχία στο Άκτιο το 31 πχ. Όσον αφορά το Ελληνικό τμήμα της βιβλιοθήκης, έχουν έρθει στο φως και αρκετά κείμενα Στωικής φιλοσοφίας, όπως είναι τα Λογικά ζητήματα και το Περί Προνοίας του Χρυσίπου. Πολλά έργα είναι του ίδιου του Επίκουρου και άλλων επικουρείων αγνώστων όπως ο Πολύστρατος, ο Καρνεϊσκος, ο Έρμαρχος και ο Δημήτριος ο Λάκων. Πρέπει να τονιστεί ότι κανένα από τα βιβλία με έργα του Φιλόδημου δεν είναι αυτόγραφο. Συνεπώς συμπεραίνουμε ότι τα βιβλία γράφονταν, αντιγράφονταν και διορθώνονταν από επαγγελματίες γραφείς.

Προσπάθειες διάσωσης των έργων

Τα έργα του Hercoulaneum προέρχονται από διαφορετικές εποχές που καλύπτουν την περίοδο από τον 3ον αιώνα π.Χ. μέχρι τις αρχές του 1ου αι. μ.Χ.

Στην αρχή για να ξετυλίξουν τους παπύρους χρησιμοποίησαν διάφορες χημικές ουσίες με αποτέλεσμα να καταστραφούν πολλοί από αυτούς.

O Camillo Paderni χρησιμοποίησε μια διαφορετική μέθοδο, έκοβε με μαχαίρι τους παπύρους στη μέση από την μία άκρη στην άλλη με αποτέλεσμα να καταστρέφεται το εσωτερικό το λεγόμενο μεδούλι.

Ο Antonio Piaggio (1713-1796) έκοβε το εξωτερικό του παπύρου μέχρι ενός σημείου και το εσωτερικό έμενε ανέπαφο. Επίσης εφεύρε μια μηχανή για το ξετύλιγμα των παπύρων. Η μέθοδος αυτή άρχισε να εφαρμόζεται το 1753 μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Με την μηχανή αυτή ξετυλίγετο και το εσωτερικό των παπύρων

Την δεκαετία του 1960 δοκιμάστηκε η μέθοδος Fackelmann, κατά την οποίαν με χυμό παπύρου και με ένα ηλεκτρικό λαμπτήρα προσπαθούσαν να ξεχωρίσουν τα διάφορα στρώματα του παπύρου αλλά η μέθοδος αυτή κατέστρεφε την γραφή.

Τα τελευταία είκοσι χρόνια εφαρμόζεται η μέθοδος Knut Kleve. Στηρίζεται στην χρήση κόλλας που έχει βάση οργανική και ένα είδος χαρτιού, το λεγόμενο Γιαπωνέζικο χαρτί. Τοποθετείται πάνω στον Πάπυρο που έχει απορροφήσει την κόλλα και επικάθεται στο χαρτί. Υπάρχουν ακόμα 200 κομμάτια παπύρων που μένουν να ανοιχτούν.

Οι ανασκαφές συνεχίζονται καθώς ένα αρκετά μεγάλο μέρος της βίλας παραμένει θαμμένο και κανείς δεν ξέρει τι μας επιφυλάσσει. Να σημειωθεί ότι μόνο 25% έχει ανασκαφεί και έχουν γίνει και σήραγγες. Συνολικά έχουν βρεθεί δημόσια κτίρια και λουτρά, θέατρο για 2.550 θεατές και άλλα κτίρια. Επίσης έχουν βρεθεί 80 μαρμάρινα και μπρούντζινα τεμάχια περιλαμβανομένων 40 προτομών φημισμένων συγγραφέων και φιλοσόφων. Η βίλα των παπύρων είναι η μόνη Ρωμαϊκή βιβλιοθήκη που βρέθηκε μέχρι τώρα και όπως αναφέρει ο καθηγητής Richard Janko του University College στο Λονδίνο είναι η μόνη πηγή ποίησης και λογοτεχνικής κριτικής από το 300 πΧ μέχρι την εποχή του Χριστού και αυτοί οι αιώνες ήταν πολύ σημαντικοί. Σήμερα μια διεθνής Ομάδα που ηγείται από ακαδημαϊκούς του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας εργάζεται στο γνωστό Philodemus Project με σκοπό να διαβαστούν τα κείμενα και να εκδώσουν ένα μέρος της βιβλιοθήκης. Επίσης έχει δημιουργηθεί και η εταιρεία των φίλων του Ερκολάνο (Friends of Herculaneum Society ), που προωθεί την ιδέα περαιτέρω ανασκαφών στην περιοχή και καλύτερη διαφύλαξή της. Ο διευθυντής της βρετανικής Σχολής στην Ρώμη είπε ότι “ Η ανασκαφή αυτή είναι η μοναδική από τις ανασκαφές που έχουν γίνει μέχρι σήμερα όπου ύλη οργανική έχει τόσο καλά διατηρηθεί, δηλαδή οι πάπυροι, έπιπλα, δοκοί, πόρτες, ύφασμα, σχοινί. Βεβαίως σχεδόν καθημερινά υπάρχει κίνδυνος να εκραγεί ο Βεζούβιος με κίνδυνο να ξαναθαφτεί το Ερκολάνο και πάλι κάτω από την λάβα.

Τα έργα

Στόχος όλων είναι να εκδώσουν 7 τόμους βιβλία του Φιλόδημου Περί ποιητικής, περί μουσικής και περί ρητορικής με σύνολο 80.000 λέξεων Ελληνικών και επιπλέον, εισαγωγή, μετάφραση και σημειώσεις. Επίσης θα εμπλουτιστεί η βάση δεδομένων του TLG (Thesaurus Linguae Graecae ) με τα έργα του Φιλόδημου για έρευνα δια μέσου CD-ROM.

Τα γραπτά του Φιλόδημου αποτελούν το μεγαλύτερο σώμα της αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας που έχει ποτέ μεταφραστεί στην Αγγλική. Με αυτό τον τρόπο ανοίγεται ένα καινούργιο κεφάλαιο στην ιστορία της Δυτικής σκέψης, φανερώνοντας την επιτήδευση και ποικιλομορφία της Αισθητικής κατά το διάστημα της Ελληνιστικής περιόδου.

Τα φιλοσοφικό έργο του Φιλόδημου αριθμεί τα εξής θέματα.

α. Λογικά συγγράμματα - Περί σημείων

Το έργο αποτελείται από τρία μέρη, στα οποία συζητά τους τύπους του αναλογικού διαλογισμού.

β. Περί Ρητορικής

Το έργο αποτελείται από επτά βιβλία.

γ. Περί ποιημάτων.

Το έργο αποτελείται από πέντε βιβλία. Μόνο για το τέταρτο και πέμπτο βιβλίο υπάρχουν στοιχεία. Ειδικότερα, στο τέταρτο, τοποθετείται αρνητικά έναντι του Αριστοτέλους, ενώ στο πέμπτο ασχολείται με τον ορισμό του “αγαθός ποιητής” και “αρετή ποιήσεως”. Ο Φιλόδημος υποστηρίζει πως η ποίηση δεν έχει μια ηθικό-παιδαγωγική λειτουργία

δ. Περί μουσικής.

Το έργο αποτελείται από τέσσερα βιβλία. Στο πρώτο βιβλίο εκτίθενται οι δοξασίες του Περιπάτου, της Ακαδημίας και της Στοάς για την μουσική ,ενώ στα επόμενα τρία ο Φιλόδημος τίθεται αρνητικά έναντι των ιδεών των συγγραφέων των σχολών αυτών. Κατά τον επικούρειο φιλόσοφο, η μουσική δεν ασκεί καμιά ηθική επίδραση και δεν οδηγεί τον άνθρωπο προς την απόκτηση της αρετής.

ε. Θεολογικά συγγράμματα.

Στην κατηγορία αυτή υπάγονται τρία έργα του φιλόσοφου.

i Περί Θεών.

Το έργο αποτελείται από τρία βιβλία, από τα οποία μόνο τα δύο έχουν διασωθεί. Το πρώτο με τίτλο “Περί θεών αγωγής γ’”

ii. Περί ευσεβείας

Το έργο αποτελείται από δύο βιβλία. Στο πρώτο βιβλίο, το οποίο αποτελείται από τρία μέρη, ο Φιλόδημος προβαίνει σε μία κριτική των μύθων και της θεολογίας των φιλοσόφων και ποιητών, όπως του Ομήρου, Ησιόδου, Μιμνέρμου, Θαλού, Πινδάρου, Καλλιμάχου, Αντιμάχου, Προδίκου, Δημοκρίτου και κυρίως κατά των Στωϊκών.

Το δεύτερο βιβλίο πραγματεύεται τις ιδέες του Επίκουρου περί της αληθούς ευσεβείας. Οι θεοί υφίστανται και μολονότι δεν αναμειγνύονται στα ανθρώπινα πρέπει να λατρεύονται σύμφωνα με τους νόμους της πόλεως. οι άνθρωποι δεν πρέπει να προσδοκούν ούτε καλό ούτε κακό δηλαδή να μην ελπίζουν μάταια στην αμοιβή ούτε να φοβούνται την τιμωρία τους.

iii. Περί προνοίας.

Πρόκειται για αδημοσίευτο έργο, του οποίου ο τίτλος δεν έχει διασωθεί. Τα διασωθέντα αποσπάσματα φαίνεται πως ανήκουν από το έργο “ Περί προνοίας”.

Στ .Σύνταξις των φιλοσόφων.

Πρόκειται για ένα εκτενές και ογκώδες έργο, το οποίο αποτελείται από δέκα τουλάχιστον βιβλία Το δέκατο βιβλίο πραγματευόταν τις δοξασίες των Επικουρείων σύμφωνα με τις πληροφορίες που μας δίδει ο Διογένης Ο Λαέρτιος..

Η “σύνταξις” αποτελεί ένα μεγάλο διδακτικό εγχειρίδιο, το οποίο προοριζόταν προς χρήση όχι μόνο των επικουρείων, αλλά για ολόκληρη την πνευματικά καλλιεργημένη κοινωνία της Ρώμης και της Ιταλίας γενικότερα.

ζ. Περί Επικούρου.

Πρόκειται για μια πραγματεία δύο τουλάχιστον βιβλίων που ασχολείται με την ζωή και την διδασκαλία του Επίκουρου.

η. Πρός τούς [εταίρους] .

Στο έργο αυτό εγείρει ο Φιλόδημος μομφή κατά εκείνων των επικουρείων φιλοσόφων, των σοφιστών, οι οποίοι διαφοροποιήθηκαν από την διδασκαλία του Κήπου.

θ. Περί των Στωϊκών .

Ο Φιλόδημος στρέφεται κατά των στωϊκών φιλοσόφων Ζήνωνος του Κριτέως και Διογένους του Σινωπέως, οι οποίοι συνέγραψαν έργο με τίτλο “Πολιτεία”. Το έργο αυτό είναι σημαντικό, γιατί αποτελεί μια πηγή πληροφοριών για τις δοξασίες των Στωϊκών.

ι. Ηθικά συγγράμματα.

Κατά την τελευταία περίοδο της συγγραφικής του δραστηριότητος ανάγονται δύο έργα περί ηθικής, των οποίων το περιεχόμενο παρουσιάζει μιά μεγάλη ομοιότητα. Πρόκειται για το έργο “Περί του φιλοσοφητέου είναι” και τα τέσσερα βιβλία του έργου “Περί Θανάτου”. Από το τελευταίο έργο έχει σωθεί μόνο ο επίλογος του τετάρτου βιβλίου.

Ο θάνατος, σύμφωνα με τον Φιλόδημο, είναι κοινός σ' όλους τους ανθρώπους, τόσο στους ισχυρούς, όσο και στους αδυνάτους. Κατά συνέπεια, ο θάνατος δεν θα πρέπει να δημιουργεί φόβο και δέος στους ανθρώπους.

Ια. Διατριβαί.

Εισηγητής του νέου φιλολογικού είδους ,της διατριβής, υπήρξε ο κυνικός φιλόσοφος Βίων ο Βαρυσθενίτης, ο οποίος εγκατέλειψε την αυστηρότητα και ακαμψία της κυνικής φιλοσοφίας και άρχισε να χρησιμοποιεί ως μέσο φρονηματισμού την διακωμώδηση και τον ηθικό έλεγχο. Από την προσπάθεια αυτή ξεπήδησε η “διατριβή”

Μερικές από τις διατριβές του

1. Περί του καθ’ Όμηρον αγαθού βασιλέως (P.Herc. 1507)

2. Περί σημειώσεων (P.Herc. 1065)

3. Περί αρετών και των αντικειμένων κακιών (P.Herc, Paris 2) περιλάμβανε τουλάχιστον δέκα βιβλία(το 9ον βιβλίο αποτελεί ο P.Herc. 1424, περί οικονομίας

4. Περί ηθών και βίων

5. Περί οργής (P.Herc.182)

6. Περί παρρησίας (P.Herc. 1471)

7. Περί φθόνου

8. Περί υπερηφανίας

9. Περί κολακείας

10. Περί οικονομίας

11. Περί πλούτου

Η σύντομη αυτή παρουσίαση του κολοσσιαίου έργου του Φιλόδημου θέλει απλά και μόνον να δείξει πως πρόκειται για μια ιδιάζουσα πνευματική προσωπικότητα, όχι μόνο της ελληνιστικής εποχής, αλλά και της ελληνικής εν γένει γραμματείας.

Τα ενδιαφέροντα του Φιλόδημου κάλυπταν ένα τεράστιο εύρος: λογική, ηθική και πολιτική φιλοσοφία, θεολογία, φυσική ,αισθητική, ρητορική ,ιστορία της φιλοσοφίας και φυσικά ποίηση.

Σήμερα οι πάπυροι του Ερκολάνο ευρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Νάπολης.

Επιγράμματα

Το επίγραμμα ήταν αρχικά μια επιγραφή σε ένα αντικείμενο ή κάποιο σημείο. Στην πρώιμη περίοδο οι επιγραφές ήταν έμμετρες και ανώνυμες. Σε ελεγειακό δίστιχο.

Ο πρώτος γνωστός επιγραμματοποιός ο Σιμωνίδης ο Κείος (557/56-468 π.Χ.) που έγραψε επιτύμβια επιγράμματα στους πεσόντες των περσικών Πολέμων.

Το γνωστό επίγραμμα

“Ξένε, πες στους Σπαρτιάτες πως εδώ

Θαμμένοι βρισκόμαστε

Στις εντολές τους πιστοί ”

Τον 4ον αιώνα το επίγραμμα γίνεται πιο έντεχνο, ενώ κάνουν την εμφάνισή τους και επιγράμματα αναθηματικά ή επιτάφια που δεν είναι πια επιγραφές αλλά αυτοτελή ποιήματα

Η πρώτη ανθολογία επιγραμμάτων δημοσιεύεται το 100 π.χ και είναι δημιούργημα του Μελεάγρου. Στην πρώτη αυτή ανθολογία δεν περιλαμβάνονται επιγράμματα του Φιλόδημου. Καμία από αυτές τις συλλογές δεν σώθηκε αυτόνομα.

Η γνώση που έχουμε σήμερα για τα επιγράμματα οφείλεται σε δύο πηγές

• στην Παλατινή Ανθολογία (1813-1817) που φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη της Χαϊδελβέργης. Ο Κωνσταντίνος Κεφαλάς ιερωμένος και λόγιος χρησιμοποίησε σαν βάση τις τρεις αρχαίες συλλογές (Μελεάγρου, Φιλίππου και Αγαθία) καθώς και άλλες νεώτερες και συνέθεσε την ανθολογία που έχουμε σήμερα (Παλατινή) και η οποία περιλαμβάνει 3.700 ποιήματα και καλύπτει ποίηση 17 αιώνων, αρχίζοντας από τον 7ον π. Χ και φθάνοντας στον 10ον μ.Χ. αιώνα.

• ·      και την Πλανούδεια Ανθολογία (1301) . (Ο Μαξιμος Πλανούδης 1255-1305 ένας μορφωμένος μοναχός τελείωσε στην Κωνσταντινούπολη την ανασύνθεση της Ανθολογίας του Κεφαλά που περιλαμβάνει 2400 επιγράμματα και είναι πιο σύντομη από την Παλατινή και σώζεται στην Μαρκιανή Βιβλιοθήκη. Τριάντα (30) ποιήματα και στις δύο ανθολογίες ανήκουν στον Φιλόδημο.

Ο Φιλόδημος γράφει ερωτικά ποιήματα εξιστορώντας ερωτικά πάθη ,όταν αυτά έχουν καταδικαστεί από τον Επίκουρο με το σκεπτικό ότι υπονομεύουν ή αντιστρατεύονται το ιδεώδες της αταραξίας. Το σκεπτικό είναι ότι πρέπει να υπήρχε συνείδηση μεταξύ των επικουρείων ότι ή ποίηση αποδίδει τη ζωή, ενώ η φιλοσοφία την ερμηνεύει και την προσανατολίζει.

Τρία Επιγράμματα του Φιλόδημου

Αύριο αγαπητέ μου Πείσων, ο φιλόμουσος φίλος σου θα σε φέρει

στο φτωχικό του κονάκι από τις τρεις το απόγευμα

για να σου παραθέσει δείπνο για την ετήσια επέτειο στις είκοσι του μηνός.

Μπορεί να μη γευτείς μαστάρια ζώων και χιώτικο κρασί,

όμως θα δεις πιστούς συντρόφους και θ΄ακούσεις απαγγελίες και τραγούδια

πολύ πιο γλυκά κι από αυτά που άκουσαν οι Φαίακες.

Κι αν κάποια στιγμή γυρίσεις τα μάτια σου και προς εμένα, Πείσων,

Η φτωχική επέτειος θα γένει πιο πλούσια

ΔΗΜΩ

Ερωτεύθηκα κάποια Δημώ από την Πάφο. δεν είναι περίεργο.

Μετά κάποια Δημώ από τη Σάμο. τίποτα σπουδαίο.

Τρίτη πάλι μια Δημώ από τις Υσίες.( μια στην Αργολίδα και μία στην Βοιωτία) δεν είναι πια παιχνίδι.

Τέταρτη ήρθε η Δημώ από την Αργολίδα.

Οι ίδιες οι Μοίρες πρέπει να με ονόμασαν Φιλόδημο

Για να φλογίζει την καρδιά μου πάντα κάποια Δημώ.

Η Δημώ και το Θέρμιον είναι θάνατος για μένα. Η μία είναι εταίρα,

ενώ η Δημώ δεν έχει γνωρίσει ακόμα τις χαρές της Αφροδίτης

Τη μια μπορώ και τη χαίρομαι, την άλλη όμως δεν επιτρέπεται.

Στ’ορκιζομαι Κύπρι, δε ξέρω ποιά από τις δύο ποθώ περισσότερο.

Θα πω τη μικρή Δημώ, την παρθένα. Γιατί δε θέλω από τα έτοιμα,

αλλά αντίθετα ποθώ ότι κρατούν προσεκτικά κρυμμένο.

(Παλατινή ανθολογία -Κεφαλάς).

Τελειώνοντας θέλω να τονίσω ότι οι πάπυροι αυτοί , είναι οι μόνοι πάπυροι που βρέθηκαν σε ευρωπαϊκό έδαφος (εκτός από τον πάπυρο του Δερβενιού).

Επίσης μέχρι της ανακάλυψης των παπύρων γνωρίζαμε λίγα για τον Επίκουρου μέσα από το 10 βιβλίο του Διογένη του Λαέρτιου όπως Κύριαι Δόξαι , καθώς επίσης και τρεις επιστολές. Επιστολή προς Ηρόδοτο, Επιστολή προς Πυθοκλή και Επιστολή προς Μένοικο.Τώρα ανοίγεται ένα καινούργιο κεφάλαιο για την φιλοσοφία του Επίκουρου.

Μια άλλη σημαντική ανακάλυψη είναι και ο πάπυρος με επιγράμματα του Ποσείδιππου (280 πχ-240 πχ) από την Πέλλα που βρέθηκε στην Αίγυπτο. Μέχρι τώρα γνωρίζαμε δύο ποιήματά του που περιλαμβάνονται στην Παλατινή Ανθολογία. Τώρα έχουμε στην διάθεσή μας 112 ποιήματα και επίσης έχουμε ενδείξεις ότι ο θεματολογικός διαχωρισμός των επιγραμμάτων σε επιτύμβια, αναθηματικά και ερωτικά ανάγεται στον 3ον π.Χ αιώνα και είναι λειτουργικότερος ως προς τη σχέση τίτλου και επιγράμματος, αντίθετα από τις αυθαίρετες ενίοτε κατατάξεις των βυζαντινών.

Πηγές :

http://el.wikipedia.org/wiki/Πάπυροι_του_Ηρακλείου_Καμπανίας

http://www.inital.gr/Μεγάλη-Ελλάδα/7758-BLACK-Μπεεε-ΤΑΙΝΙΑ-ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ-ΤΟΥ-ΘΟΔΩΡΗ-ΜΑΡΑΓΚΟΥ,-(ΕΝΑ-ΤΑΞΙΔΙ-ΣΤΗ-ΜΕΓΑΛΗ-ΕΛΛΑΔΑ)

http://www.kathimerini.gr/201818/article/politismos/arxeio-politismoy/h-vila-twn-papyrwn-kai-o-idiokthths-ths

http://ellinis.blogspot.gr/2010/05/blog-post_8266.html