Ανάκτορα πάνω στην Ακρόπολη ήθελε ο αδελφός του Οθωνα!

180 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ Η ΑΝΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΣΕ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ

Ανάκτορα πάνω στην Ακρόπολη ήθελε ο αδελφός του Οθωνα!

«Στην αρχαιολατρεία και στον ρωμαντισμό μαζί των Βαυαρών χρωστούμε το γεγονός πως προτιμήθηκε για πρωτεύουσα η Αθήνα. Ο νεοελληνισμός πάλαιψε για να επιβάλη το Ναύπλιο. Ο ρεαλισμός τη Σύρα. Οι Βαυαροί έγυραν προς τη δόξα της Αθήνας...»

Το όραμα του Σνίκελ επί χάρτου, με τα ανάκτορα πάνω στην Ακρόπολη (όψη από τα δυτικά). 

Αριστουργηματική αλλά και ανατριχιαστική συγχρόνως σύνθεση του σύγχρονου για τον 19ο αιώνα και του αρχαίου κάλλους.

Η διαπίστωση ανήκει στον Ζαχαρία Παπαντωνίου και ανεξαρτήτως από την ακρίβεια, ως προς τις συνυποψήφιες πόλεις, όπως έχουμε δει σε προηγούμενες σελίδες ιστορίας του «Εθνους Της Κυριακής», αποτελεί κοινό τόπο 180 χρόνια μετά την επιλογή-ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσας.

Δεν συνιστά, όμως, ολόκληρη την αλήθεια. Η αρχαιολατρία της βαυαρικής μοναρχικής αυλής δεν ήταν απλώς κάποια εκδήλωση μετεπαναστατικού φιλελληνισμού.

Τόσο η επιλογή όσο και η ανοικοδόμηση της νέας πρωτεύουσας ήταν συναρτημένες με κριτήρια και στρατηγικές για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων και των «οραμάτων» του Λουδοβίκου Α'. Με τις δύο ιδιότητές του (ηγεμόνας της Βαυαρίας, κηδεμόνας και πατέρας του ανήλικου βασιλιά Οθωνα). Αφενός στοιχειοθετούσαν προέκταση της ουτοπίας του για τη νέα κλασική πολιτεία της δικής του πρωτεύουσας (Μόναχο) και αφετέρου ήταν οι αρμόζουσες με την επιβολή ενός μοντέλου μοναρχικής διακυβέρνησης του νεοελληνικού βασιλείου. Μακριά από το ναυπλιακό «κατεστημένο», την πελατειακή κοινωνία του, τα καπετανάτα του κ.λπ.

Η πρόταση του Κλέντσε με τα ανάκτορα στον λόφο του Αγίου Αθανασίου στον Κεραμεικό. Ενα διώροφο οικοδόμημα με τριώροφες απολήξεις στις γωνίες του και κήπο που θα σκέπαζε το Θησείο.

Ο ίδιος δεν επέβαλε μόνο την Αθήνα ως πρωτεύουσα, αλλά και τη μορφή που έπρεπε να πάρει. Απέρριψε το αρχικό «μεγαλοπρεπές» και δαπανηρό σχέδιο των Κλεάνθη - Σάουμπερτ, αναθέτοντας στον Κλέντσε να σχεδιάσει τη νέα πρωτεύουσα στα λουδοβίκεια μέτρα. Σε αυτόν, επίσης, ανήκει η τοποθεσία και η αρχιτεκτονική των νέων ανακτόρων.

Το κτίριο της βασιλικής κατοικίας, όπως και η ίδια η Αθήνα ως πρωτεύουσα, θα καταξίωνε και θα εδραίωνε στον θρόνο τον υιό Οθωνα, προσδίδοντας, υποτίθεται, την ανάλογη αίγλη.

Το σχέδιο του Λάνγκε και τη βασιλική κατοικία στη νοτιοδυτική πλευρά του Λυκαβηττού. Μπροστά του προβλέπονταν τα κτίρια των υπουργείων.

Αλλά στον Λουδοβίκο τον ίδιο ανήκει ακόμη και η αποτροπή της ανέγερσης των ανακτόρων πάνω στην Ακρόπολη, η ταφή του Θησείου κάτω από ανακτορικό κήπο και η θεμελίωση κυβερνητικών κτιρίων στο νεκροταφείο του Κεραμεικού. Πριν και μετά απ' αυτά, όμως, αρκετές θέσεις «διεκδίκησαν» τον θεμέλιο λίθο της βασιλικής κατοικίας. Από τον Πειραιά έως την Ομόνοια και τον Λυκαβηττό, πριν επιλεγεί αυτή, όπου τελικά θα χτιστούν τα ανάκτορα (θέση σημερινής Βουλής).

Οσο περίεργο ακούγεται σήμερα ότι ο Ισθμός ήταν ο κυριότερος αντίπαλος της Αθήνας για να ανακηρυχθεί πρωτεύουσα της χώρας, άλλο τόσο περίεργες φαντάζουν οι σκέψεις για τη θέση όπου θα ανεγείρονταν τα ανάκτορα: η σημερινή Ομόνοια, η Πειραϊκή ακτή, η Ακρόπολη, ο Κεραμεικός και ο Λυκαβηττός προτάθηκαν κατά καιρούς για τη βασιλική κατοικία.

Ο Λ. Κλέντσε (1784-1864) (πάνω) και ο Λ. Λάνγκε (1806-1868)

Η επιλογή της θέσης για την έδρα του μονάρχη, εννοείται, ήταν καθοριστική για τον σχεδιασμό και την οικοδόμηση της νέας πρωτεύουσας. Η τελευταία θα προσαρμοζόταν στα ανάκτορα και όχι το αντίθετο.

Κομβικό σημείο για τις επιλογές της πρωτεύουσας και της θέσης των ανακτόρων ήταν η περίοδος λίγο πριν, στη διάρκεια και αμέσως μετά την πρώτη επίσκεψη του Οθωνα στην Αθήνα (Μάιος 1833). Τότε «γεννήθηκε» η αρχική ιδέα για την ανέγερσή τους στον βράχο της Ακρόπολης. Η πατρότητα ανήκει στον Μαξιμιλιανό, διάδοχο του βαυαρικού θρόνου, που συνόδευε τον αδελφό του Οθωνα σε κείνη την επίσκεψη, ενώ ακόμη δεν είχε οριστικοποιηθεί η επιλογή της νέας πρωτεύουσας.

«Οθωνούπολη»

Σε κείνη την ακολουθία συμπεριλαμβανόταν και ο αρχιτέκτονας της βαυαρικής αυλής, Γκούτενσον. Είχε καταφθάσει λίγο νωρίτερα στη χώρα, με αποστολή να βρει την κατάλληλη θέση, όπου θα χτιζόταν η «Οθωνούπολη». Αφού εξέτασε τις υποψήφιες περιοχές και ειδικά τον Ισθμό, που συγκέντρωνε τις προτιμήσεις των περισσότερων Ελλήνων, κατέληξε στην πρόταση να χτιστεί η νέα πόλη στον Πειραιά.

Το σκεπτικό του διακρινόταν από έναν ορθολογισμό. Σύμφωνα μ' αυτόν, η περιοχή προσφερόταν, αφού ήταν ακατοίκητη, η γη ανήκε στο Δημόσιο και η πόλη μπορούσε να επεκταθεί στο μέλλον προς την Αθήνα. Για τη θέση των ανακτόρων υπέδειξε, λοιπόν, την πειραϊκή χερσόνησο.

«Εφόσον, αναφέρει προς τον Οθωνα, προτίθεται και θέλει η Υψηλή Μεγαλειότητά σας να ιδρύσει μια βασιλική καθέδρα η οποία θα μπορεί να συγκριθεί με άλλες ευρωπαϊκές πόλεις της ιδίας σπουδαιότητος, αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί με λιγότερες δαπάνες στην παραλία (Πειραιάς) παρά στην Αθήνα».

Η πρότασή του θεωρήθηκε «περίεργη», παρά τον ρεαλισμό της: «Στην Αθήνα και τα περίχωρά της λείπουν τα τρεχούμενα νερά? υπάρχουν μεγάλες διακυμάνσεις της θερμοκρασίας? έλλειψη οικοδομικών υλικών και η μεταφορά τους θα κόστιζε πολύ? δεν προσφέρει τα γεωγραφικά πλεονεκτήματα του Πειραιά? υπάρχει κίνδυνος να καταστραφούν τα κατάλοιπα των αρχαίων μνημείων? θα κόστιζε 20 εκ. δραχμές περισσότερο η ανέγερση της πρωτεύουσας? το κράτος θα εισπράξει 5-6 εκ. από την πώληση οικοπέδων, αν η πρωτεύουσα κτισθεί σε μια περιοχή που η ιδιοκτησία ανήκει στο έθνος..».

«Αν, τελικά -έγραφε- επιλεγόταν η Αθήνα, θα έπρεπε να μην απαιτήσει υπερβολικές θυσίες και να αποκλεισθεί κάθε προσπάθεια κερδοσκοπίας...» (παράμετρος που θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο σε συνέχεια).

Η πρότασή του έπεσε στο κενό και, μάλλον, προκάλεσε όσους Βαυαρούς προεξοφλούσαν ως πρωτεύουσα την Αθήνα. Οπως θέτει το ζήτημα ο Ζ. Παπαντωνίου, ως συνήγορος της επιλογής αυτής, «αντί να πάνε προς την ευκολία και στη σκοπιμότητα, προς τη θάλασσα -εκεί που σήμερα είναι η Καλλιθέα και το Μοσχάτο- έφεραν την πόλη προς τις περιπέτειες των βουνών και χτίστηκε πάνω σε λόφους και σε χειμάρρους.

Την ευθύνη για την τοποθεσία την πήραν ευχαρίστως ο μοναδικός μας αρχιτέκτων Κλεάνθης που έκαμε το σχέδιο της Αθήνας και οι Βαυαροί που το δέχτηκαν?». Οδηγήθηκαν έτσι σε ένα «ευσυνείδητο λάθος», όπως το χαρακτηρίζει.

«Ατύχησε» ο γερμανός αρχιτέκτονας
Ο Σνίκελ πήρε την εντολή αλλά απέρριψε το σχέδιο ο Λουδοβίκος

Το μεγαλεπήβολο όραμα της βαυαρικής αυλής για ένα ανάκτορο-όραμα του Οθωνα στην Αθήνα ανέλαβε να υλοποιήσει ο μεγάλος Γερμανός αρχιτέκτονας Κ. Φ. Σνίκελ. Ο δάσκαλος του Κλεάνθη και του Σάουμπερτ, εκφραστής του ρεύματος της «ελληνικής αναβίωσης» και οδηγός όχι μόνο μιας γενιάς ομοτέχνων του.

Το πρώτο μεγάλο βήμα του Σνίκελ ήταν η επιλογή της θέσης. Σχεδίασε τα ανάκτορα πάνω στον ίδιο τον βράχο της Ακρόπολης.

Οι ειδικοί θεωρούν ότι πρόκειται για μια εκπληκτική αρχιτεκτονική σύνθεση. Ο Κλέντσε γράφει χαρακτηριστικά γι' αυτό: «Το σχέδιο ήταν θεσπέσιο και γοητευτικότατο όνειρο θερινής νυκτός ενός αρχιτέκτονα...».

Τα νέα οικοδομήματα συνδιαλέγονται με τα αρχαία ευρηματικά και δεξιοτεχνικά. Οι βασικοί χώροι των ανακτόρων βρίσκονται στο νοτιοανατολικό τμήμα του βράχου. Εννοείται, όμως, πως όσο ευγενείς κι αν ήταν οι προθέσεις του σχεδιαστή και η αποτύπωσή τους, το τελικό αποτέλεσμα της συνύπαρξης δεν θα μπορούσε παρά να πλήττει το αρχαίο κάλλος. Ο Σνίκελ πήρε την παραγγελία από τον Μαξιμιλιανό (αδελφό του Οθωνα) και τον Φρ. Βίλχεμ της Πρωσίας, αλλά το σχέδιο απέρριψε αμέσως ο ίδιος ο Λουδοβίκος.

Ο ρόλος των γιατρών

Ο Οθων ταλαντευόταν μέρες πολλές, ώσπου να πεισθεί για τη μη πρακτικότητα και το μη υλοποιήσιμο της μεγάλης ιδέας. Με αναστεναγμούς φέρεται ότι συντάχθηκε τελικά με την απόρριψη. Αργότερα και πολύ περισσότερο, φυσικά, σήμερα η ιδέα «ανάκτορα στην Ακρόπολη» προκαλούσε και προκαλεί ανατριχίλες. Πλην, όμως, τότε δεν ήταν κάτι ασύμβατο. Ηταν μια ιδέα μέσα στο πλαίσιο που αναπτυσσόταν το κίνημα της αναβίωσης. Το ερώτημα από πού άντλησε ο Σνίκελ το δικαίωμα να τολμήσει μια τέτοια αντιπαράθεση μεταξύ νέου και αρχαίου έχει απαντήσεις την εποχή εκείνη. Τη σφραγίδα του στην τελική επιλογή της θέσης θα βάλει ο πατέρας του Οθωνα κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα (1835). Σε 'κείνο το ταξίδι, που ίδιος περιγράφει ως μεγάλο όνειρο, τον συνοδεύει ο Φρ. Γκρέτνερ, ανταγωνιστής του Κλέντσε (ο τελευταίος είχε περιπέσει στη δυσμένεια της λουδοβίκειας αυλής).

Τότε θα γίνει και η τελική επιλογή στο ύψωμα πάνω από τη σημερινή πλατεία Συντάγματος (λόφος Μπουμπουνίστρας). Μάλιστα, μετά απ' αυτό θα πληροφορηθεί ο Σνίκελ για την απόρριψη της πρότασής του. Τη θέση, εκτός των άλλων, συνιστούσαν οι βασιλικοί γιατροί «ως την υγιεινότερη τοποθεσία». Επιπλέον ήταν κομβικό σημείο για τη νέα πρωτεύουσα και αντίκρυ στην Ακρόπολη.

Στο τέλος της χρονιάς θα έχει ετοιμάσει τα σχέδια, ενώ ο θεμέλιος λίθος θα τεθεί, παρουσία του Λουδοβίκου, στις 25 Ιανουαρίου 1836. Αν και το οικοδόμημα ολοκληρώθηκε σε χρόνο ρεκόρ για τα ελληνικά δεδομένα, ο Οθων μαζί με την Αμαλία θα εγκατασταθούν εκεί λίγες εβδομάδες πριν από την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843.

ΚΛΕΑΝΘΗΣ - ΣΑΟΥΜΠΕΡΤ
Το... τρίγωνο με τον Θεό, τον βασιλιά και την αρχαιότητα

Οι αρχιτέκτονες Κλεάνθης - Σάουμπερτ, που είχαν αναλάβει τον σχεδιασμό της Αθήνας, πριν ακόμη ανακηρυχθεί και επισήμως ως πρωτεύουσα, τοποθετούσαν τα ανάκτορα εκεί όπου σήμερα βρίσκεται η Ομόνοια (πλατεία Οθωνος την ευρύτερη περίοδο).

Δεν φαίνεται, όμως, να προχώρησαν σε κάποιο συγκεκριμένο σχεδιασμό. Τουλάχιστον κατάλοιπά του δεν έχουν βρεθεί. Στο αναθεωρημένο σχέδιο Κλέντσε για την Αθήνα (Ιανουάριος 1834) τα ανάκτορα έχουν θέση στον λόφο του Αγίου Αθανασίου στον Κεραμεικό.

Στο συγκρότημα θα συμπεριλαμβανόταν κήπος, που θα έφθανε έως το Θησείο και την Αρχαία Αγορά (δεν είχε αποκαλυφθεί ακόμη). Τα κτίρια των υπουργείων τοποθετούνταν στο (σημερινό) αρχαίο νεκροταφείο. Σύμφωνα με τα σχέδια, το ανάκτορο στον Κεραμεικό έχει θέση κορυφής σε ένα τρίγωνο.

Οι δύο άλλες «βλέπουν» προς την Ακρόπολη και την Ομόνοια (πλατεία Οθωνος), όπου τοποθετείται η Μητρόπολη. Σχηματίζεται δηλαδή ένα τριγωνικό σχήμα με τον Θεό, τον βασιλιά και την αρχαία Ελλάδα!

Ο Λάνγκε

Σχέδια για τα ανάκτορα σε άλλη θέση είχε εκπόνησε, λίγο μετά από εκείνα του Κλέντσε, ένας άλλος νεαρός τότε Βαυαρός. Ο αρχιτέκτονας και ζωγράφος Λ. Λάνγκε. Αυτός τοποθετεί το ανακτορικό συγκρότημα στη νοτιοδυτική πλευρά του Λυκαβηττού. Κατοικώντας στην Αθήνα και γνωρίζοντας την τότε μικρή πόλη, ο Λάνγκε φαίνεται να επιλέγει τη θέση με κλιματολογικά, κυρίως, κριτήρια (οι Αθηναίοι θεωρούσαν πιο «υγιεινή» την περιοχή ).

Μπροστά στο οικοδόμημα υπάρχει η πλατεία των ανακτόρων με τα υπουργικά κτίρια στις δύο πλευρές της. Εκείνο που διακρίνει το σχέδιο του Λάνγκε από εκείνο του Κλέντσε είναι ότι καταλαμβάνει σχεδόν μισή έκταση (περίπου 8.000 αντί για 14.000 τετραγωνικά μέτρα).

Τ. Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr

http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=64173288