Τ. Κατσιμάρδος : Τα δημοψηφίσματα που έφεραν μεγάλα γεγονότα...

Τα δημοψηφίσματα που έφεραν μεγάλα γεγονότα...

Η ιστορία των εννιά ελληνικών δημοψηφισμάτων, όπως έχουμε δει την περασμένη Κυριακή, σφραγίζεται από αρκετές παραδοξότητες, με όλα να διεξάγονται για το πολιτειακό ζήτημα ή για το πρόσωπο του βασιλιά.

Πανηγυρισμοί μετά το θριαμβευτικό «όχι» στη βασιλεία. To δημοψήφισμα του 1974 τερμάτισε τον εθνικό διχασμό, με αιτία το πολιτειακό. Σφράγισε και τυπικά το αμετάκλητο της Γ' Ελληνικής Δημοκρατίας (σύμφωνα με μια τυπική αρίθμηση, στην Α' Δημοκρατία εντάσσονται τα καθεστώτα πριν από την εγκαθίδρυση της βασιλείας του Οθωνα και ως Β' Δημοκρατία η περίοδος 1924-1935).

Η πιο ουσιαστική, όμως, που σφράγισε τη μέγιστη αμεσοδημοκρατική διαδικασία ήταν ότι φορτίζονταν αρνητικά έως το 1974:

1. Από τη χρήση της ως επικυρωτική προειλημμένων κυβερνητικών αποφάσεων, με συνέπεια εκτός των άλλων τα μεγάλα ποσοστά αποχής.

2. Η διεξαγωγή της ήταν αντιδημοκρατική, αντικοινωνική και βασίστηκε σε παράνομες διατάξεις, με εξαίρεση το 1924, το 1974 και αυτό που μόλις προηγήθηκε.

3. Τα αποτελέσματά της στον ένα ή στον άλλο βαθμό ήταν νόθα και αμφισβητήθηκαν από το σύνολο είτε από μέρος των κατά καιρούς αντικυβερνητικών πολιτικών δυνάμεων.

Οι λόγοι που εντάσσουν οι μελετητές της πολιτικής ιστορίας τα δημοψηφίσματα κατά τα πρώτα τρία τέταρτα του 20ού αιώνα στους κρίκους της «κρίσης των θεσμών» δεν οφείλονται, φυσικά, στη φύση της διαδικασίας. Αλλά στην κατάχρησή τους από αυταρχικά ή δικτατορικά καθεστώτα, όπως συνέβη το 1920 μετά την ιστορική ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του 1920, το 1935 με τη δικτατορία Κονδύλη, το 1946 ενώ η εξουσία ασκούνταν με αναγκαστικούς νόμους, το 1968 και το 1973 από τη χούντα του Παπαδόπουλου.

Διαδήλωση υπέρ της Β' Ελληνικής Δημοκρατίας τον Απρίλιο του 1924 με πορτρέτα του Παπαναστασίου (αριστερά) αλλά και του Κονδύλη (δεξιά). O τελευταίος αργότερα, με το δημοψήφισμα του 1935, θα είναι ο νεκροθάφτης της δημοκρατίας.

Ανεξαρτήτως, όμως, όλων αυτών, τα αποτελέσματά τους επέδρασαν καθοριστικά στις άμεσες και μεσοπρόθεσμες εξελίξεις. Επιπλέον, κοινός παρονομαστής τους ήταν ότι όλα στην πορεία ακυρώθηκαν. Είτε από ένα άλλο δημοψήφισμα είτε εκ των πραγμάτων. Ετσι:

• Η βασιλεία, που επανήλθε το 1920, καταργήθηκε το 1924.

• Η δημοκρατία, που εγκαθιδρύθηκε το 1924, ανατράπηκε το 1935.

• Η βασιλεία, που επιβλήθηκε το 1935, απονομιμοποιήθηκε στην πράξη κατά τη γερμανική κατοχή και χρειάστηκε προσφυγή στις κάλπες το 1946 για να επανέλθει ο βασιλιάς.

Επάνοδος Γεωργίου Β' μετά το δημοψήφισμα.

Με το δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου 1974 ανοίγει ο κύκλος των δημοκρατικών διαδικασιών. Ηταν η πρώτη φορά που διεξαγόταν σε συνθήκες δημοκρατικής ομαλότητας, η έκφραση της λαϊκής βούλησης δεν είχε προδικαστεί και το αποτέλεσμα (69,2% κατά της βασιλείας) δεν αμφισβητήθηκε από κανέναν. Αν εξαιρέσουμε τα «δημοψηφίσματα» του 1968 και του 1973, όλα τα υπόλοιπα συνδέονται με σημαντικούς σταθμούς στην Ιστορία μας:

• Το 1920 με τη Μικρασιατική Καταστροφή που ακολούθησε.

• Το 1924 με την εγκαθίδρυση της βραχύβιας Ελληνικής Δημοκρατίας.

• Το 1935 με την επιβολή της βασιλομεταξικής δικτατορίας του 1936.

• Το 1946 με τον εμφύλιο πόλεμο που ξέσπασε αμέσως μετά.

• Το 1974 με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας και το τέλος του εθνικού διχασμού στη βάση του πολιτειακού.

Απομένει να γραφεί στο επόμενο διάστημα με τι και πώς θα συνδεθεί το δημοψήφισμα της περασμένης εβδομάδας.

ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1920
Οδήγησε στην τραγωδία του 1922

Το δεύτερο δημοψήφισμα, μετά τη δημοψηφισματική διαδικασία του 1862 («Εθνος της Κυριακής» - 4 Ιουλίου 2015), αποτελεί μία από τις μαύρες εκλογικές σελίδες. Εξελίσσεται τον Νοέμβριο του 1920, μετά τη συντριβή του Ελ. Βενιζέλου στις εκλογές. Στον βασιλικό θρόνο, μέχρι τον Οκτώβριο εκείνου του χρόνου, καθόταν ο Αλέξανδρος (είχε διαδεχτεί τον εκδιωχθέντα από το 1917 Κωνσταντίνο).

Μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Αλέξανδρου, από δάγκωμα πιθήκου, είχε εκλεγεί από τη Βουλή ως αντιβασιλιάς ο ναύαρχος, Π. Κουντουριώτης. Αμέσως μετά τον σχηματισμό κυβέρνησης από τα αντιβενιζελικά κόμματα (πρωθυπουργός ο Δ. Ράλλης και ουσιαστικός αρχηγός της πλειοψηφίας στη Βουλή ο Δ. Γούναρης) καθήκοντα αντιβασιλιά ανέλαβε η βασιλομήτωρ Ολγα. Η κυβέρνηση προκήρυξε δημοψήφισμα (11 Νοεμβρίου) «όπως εκδηλωθή η λαϊκή θέλησις περί της επανόδου του βασιλέως Κωνσταντίνου».

«Θλιβερή παρωδία»

Οσοι συμφωνούσαν θα έριχναν στις κάλπες ψηφοδέλτια με τ' όνομά του, ενώ οι αντίθετοι με το «ΟΧΙ». Μετά την ψηφοφορία της 22ας Νοεμβρίου ανακοινώθηκε ότι το 98,97% ψήφισε «Κωνσταντίνος» (999.954 ψηφοδέλτια). Το «ΟΧΙ» συγκέντρωσε 10.383 ψηφοδέλτια (1,03%)! Τα υπόλοιπα ήταν λευκά ή άκυρα. Το Κόμμα των Φιλελευθέρων είχε καλέσει τους οπαδούς του σε αποχή. Παρά το γεγονός αυτό, φέρεται να πήραν μέρος στο δημοψήφισμα πάνω από 1.000.000 πολίτες, αν και στις βουλευτικές εκλογές, μόλις πριν από τρεις βδομάδες, είχαν ψηφίσει περίπου 750.000. Το πιο εκπληκτικό, όμως, ήταν πως μέσα σε λίγες μέρες το ποσοστό των βενιζελικών - αντιβασιλικών «έπεσε» από το 40-45% (ποσοστό στις βουλευτικές εκλογές) στο 1%!

Το δημοψήφισμα εξελίχτηκε σε «θλιβερή παρωδία». Σε κάτι «λιγότερο από φάρσα», όπως παρατηρούσε Αγγλος διπλωμάτης της εποχής.

Ο Κωνσταντίνος της δυναστείας των Γκλύξμπουργκ επέστρεψε «θριαμβευτικά» (Δεκέμβριος), υποσχόμενος μεν «αυστηρή τήρηση του Συντάγματος και του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος», στην πράξη δε φέρνοντας πιο κοντά στη Μικρασιατική Καταστροφή, το χάος στη χώρα και εκτοξεύοντας τον εθνικό διχασμό.

ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1924
Εγκαθίδρυση της B' Ελληνικής Δημοκρατίας

Δύο βδομάδες πριν από το Πάσχα του 1924, πάνω από 1.000.000 πολίτες προσέρχονταν στις κάλπες για να πουν ΝΑΙ ή ΟΧΙ στην αβασίλευτη δημοκρατία. Εχει προηγηθεί (25 Μαρτίου) η κατάργηση της βασιλείας από τη Δ' Εθνοσυνέλευση, μία μέρα μετά τον σχηματισμό κυβέρνησης από τον «πατέρα της Δημοκρατίας» Αλ. Παπαναστασίου.

Ο βασιλιάς είχε εξαναγκαστεί να εγκαταλείψει τη χώρα λίγο πριν από τις εκλογές (16 Δεκεμβρίου 1923). Στις κάλπες δεν είχαν προσέλθει τότε τα μεγάλα αντιβενιζελικά - βασιλικά κόμματα και οι Φιλελεύθεροι κατείχαν 250 από τις 392 έδρες της Βουλής, ενώ 120 προέρχονταν από τη Δημοκρατική Ενωση και το κόμμα των Δημοκρατικών Φιλελευθέρων. Οι περισσότεροι είχαν ταχθεί υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας και μετά τον σχηματισμό κυβέρνησης υπό τον Ελ. Βενιζέλο (2 Ιανουαρίου 1924) το ζήτημα είχε διχάσει τη φιλελεύθερη παράταξη.

Ο Βενιζέλος δήλωνε ότι επιθυμούσε το πολιτειακό να λυθεί με δημοψήφισμα, χωρίς προηγούμενη απόφαση της Συντακτικής Βουλής. Αν το αβασίλευτο συγκέντρωνε πάνω από το 60% των ψηφοφόρων, έλεγε, θα ήταν δυνατή η αλλαγή. Ο Βενιζέλος, αντιμέτωπος στο θέμα με τον Παπαναστασίου και συνολικά τους δημοκρατικούς της Βουλής, προτίμησε να εγκαταλείψει την πρωθυπουργία και την ηγεσία των Φιλελευθέρων.

Ο διάδοχός του Γ. Καφαντάρης πήρε ψήφο εμπιστοσύνης (26 Φεβρουαρίου) και σχημάτισε κυβέρνηση. Αντιμέτωπος με τους ριζοσπάστες δημοκρατικούς, τους στρατιωτικούς, χωρίς στήριξη και με τον Βενιζέλο να αναχωρεί για το εξωτερικό, παρέδωσε γρήγορα την κυβέρνηση.

Ο Παπαναστασίου από το 1911 είχε εισηγηθεί την εισαγωγή του θεσμού του δημοψηφίσματος στο Σύνταγμα και εμφανίζεται συνεπής απέναντι στις ιδέες και τις δεσμεύσεις του. Οπως ήταν φυσικό, μετά την προκήρυξη του δημοψηφίσματος μπήκαν δυναμικά στον προεκλογικό αγώνα όλα τα πολιτικά κόμματα.

Οι βασιλικές δυνάμεις είναι διασπασμένες. Κύριος φορέας τους είναι η «Συνταγματική Παράταξη» και η νεολαία της, που προπαγανδίζουν έντονα τη βασιλεία, παρά το αρνητικό κλίμα. Από την άλλη ο αρχηγός των «Ελευθεροφρόνων» και κατοπινός δικτάτορας Ι. Μεταξάς σχοινοβατεί. Επιστρέφει από την εξορία ως βασιλικός, αλλά καιροσκοπεί, μη θέλοντας να πάει κόντρα στο σαρωτικό ρεύμα υπέρ της αβασίλευτης.

Ο στρατός υπέρ της αβασίλευτης

Η με­λανή σελίδα στις εκλογικές διαδικασίες είναι η επίσημη και τελετουργική ανάμειξη του στρατού υπέρ της αβασίλευτης. Στο Σύνταγμα μπροστά σε πλήθη στρατιωτών διαβάζεται ειδική ημερήσια διαταγή. Καλούνταν οι στρατιωτικοί «να πετάξουν το έμβλημα της αμαρτωλής δυναστείας». Πράγμα που γίνεται αμέσως με τα στέμματα από τα πηλήκια να ξηλώνονται και να ποδοπατιούνται.

Το δημοψήφισμα, τελικά, θα διεξαχθεί δημοκρατικά και με απόλυτη τάξη. Τα ψηφοδέλτια έχουν μοιραστεί: μπλε για το ΝΑΙ στη Δημοκρατία, κίτρινο για το ΟΧΙ. Το αποτέλεσμα είναι συντριπτικό υπέρ της Δημοκρατίας. Το ΝΑΙ θα συγκεντρώσει περίπου το 70% των ψήφων.

Παρ' όλα αυτά και παρά το γεγονός ότι η βασιλική παράταξη συμμετείχε, θα αμφισβητήσει το αποτέλεσμα. Το Λαϊκό Κόμμα, μάλιστα, θα αναγνωρίσει την πολιτειακή μεταβολή ύστερα από μία οκταετία (1932)! Ενώ αμέσως μετά την άνοδό του στην εξουσία θα προετοιμάσει την επαναφορά του βασιλιά.

ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1935
Προαναγγελία της δικτατορίας Μεταξά

Ο στρατηγός Γ. Κονδύλης, που πρωτοστάτησε στο δημοψήφισμα του 1924 υπέρ της δημοκρατίας, θα είναι ο αρχιτέκτονας του νόθου δημοψηφίσματος του 1935. Για την επαναφορά αυτήν τη φορά της δυναστείας.

Η Ε' Εθνοσυνέλευση, που έχει προκύψει από τις εκλογές του καλοκαιριού (9 Ιουνίου), είναι κι αυτή μονόπλευρη. Δεν μετέχουν οι βενιζελικοί, όπως δεν μετείχαν οι αντιβενιζελικοί στην προηγούμενη Συντακτική Βουλή του 1924.

Οι αναλογίες είναι φανερές από την άποψη αυτή, αλλά ο εκφυλισμός και εξευτελισμός κάθε δημοψηφισματικού θεσμού, που προβλέπεται πια από το Σύνταγμα του 1925, ξεπερνά κάθε συνταγματική λογική.

Την πρώτη ημέρα σύγκλησης της Βουλής αποφασίζεται η διεξαγωγή δημοψηφίσματος το αργότερο μέχρι την 5η Νοεμβρίου για «τη διατήρηση του υφισταμένου κοινοβουλευτικού πολιτεύματος ή την καθιέρωσιν της βασιλευομένης δημοκρατίας». Ο Γεώργιος Β' είχε ήδη αρχίσει να ετοιμάζει τις αποσκευές του στο Λονδίνο για την παλινόρθωση.

Ο ορισμός της νοθείας

Τον Οκτώβριο ο παντοδύναμος υπουργός Κονδύλης «καταργεί» τον πρωθυπουργό Τσαλδάρη, κυριολεκτικά, στη μέση του δρόμου!

Επιβάλλει δικτατορία και αυτοανακηρύσσεται πρωθυπουργός και αντιβασιλιάς. Με κωμικοτραγικές διαδικασίες εκδίδει ψήφισμα που καταργεί την αβασίλευτη, το Σύνταγμα του 1925-27 και προκηρύσσει δημοψήφισμα για τις 3 Νοεμβρίου «περί εγκρίσεως της επελθούσης μεταβολής του πολιτεύματος»! Το κονδυλικό δημοψήφισμα έχει περάσει στην Ιστορία περίπου ως ο ορισμός της εκλογικής παρωδίας και νοθείας.

Η μόνη «ελευθερία» ήταν η τυπική άρση του στρατιωτικού νόμου μία βδομάδα πριν από την ψηφοφορία. Ολες οι άλλες μορφές βίας και καλπονοθείας ασκήθηκαν. Ετσι εξηγείται και το απίθανο αποτέλεσμα: Ψήφισε το? 105% των πολιτών, αν και απείχαν οι βενιζελογενείς και οι αριστεροί-κομμουνιστές. Υπέρ του βασιλιά τάχτηκε το 98%!

Ακόμη και ο Γεώργιος Γκλύξμπουργκ θα ξεφορτωθεί τον Κονδύλη πέντε μέρες μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα (25 Νοεμβρίου). Οχτώ μήνες αργότερα θα βάλει μαζί με τον Μεταξά τη χώρα στον «γύψο».

ΣΕΠΤΕΜΒΡΗΣ '46
Κρίκος προς τον εμφύλιο πόλεμο

Το δημοψήφισμα του Σεπτεμβρίου 1946 ήταν δημοκρατικό, αν μπορεί να χρησιμοποιηθεί τέτοιος χαρακτηρισμός, σε σχέση με το κονδυλικό. Με τη διεξαγωγή του συνεχίστηκε η παράδοση της επιστροφής των Γκλύξμπουργκ με πραξικοπηματικό τρόπο και παρά τη θέληση της πλειονότητας του λαού.

Αν δεν υπήρχε το προηγούμενο του 1924 και το μεταγενέστερο του 1974, κανονικά ο θεσμός του δημοψηφίσματος θα ήταν η πιο δυσφημισμένη ελληνική εκλογική διαδικασία στη χώρα μας.

Η Βουλή, που προήλθε από τις βουλευτικές εκλογές του Μαρτίου, με την πολιτική αποχή του 40-50% των ΕΑΜικών δυνάμεων, προχώρησε στην έκδοση ενός «πρωτότυπου» ψηφίσματος (Ιούνιος 1946).

Ο λαός καλούνταν, σε συνθήκες τρομοκρατίας που είχαν διαμορφωθεί, όχι για τον θεσμό της βασιλείας. Ούτε καν για την επιλογή του προσώπου του βασιλιά, αφού ο Γεώργιος αναγνωριζόταν προκαταβολικά ως αρχηγός του κράτους!

Βασιλικό «βίτσιο»

Στην ουσία κλήθηκε να αποφασίσει αν ήταν σκόπιμη η επιστροφή του Γκλύξμπουργκ. Τίποτε άλλο, αν εξαιρέσουμε το «βίτσιο» του Γεωργίου που ήθελε να επιστρέψει μόνο ύστερα από δημοψήφισμα.

Σε περίπτωση αρνητικής ψήφου για τον βασιλιά, ουδέν προβλεπόταν.

Ο πρωθυπουργός Κ. Τσαλδάρης είχε περιοριστεί να δηλώσει ότι σε αυτήν την απίθανη (!) περίπτωση θα προκαλούνταν «πολιτειακή κρίση»...

Για να διασκεδαστούν οι εντυπώσεις τυπώθηκαν τρία ψηφοδέλτια: 1) «Βασιλεύς Γεώργιος», 2) Λευκά, 3) «Δημοκρατία».

Τα τελευταία στάλθηκαν στα κόμματα του Κέντρου κι όχι στα εκλογικά τμήματα. Οπως προκύπτει από όλες τις παραμέτρους και είχε προαναγγελθεί, όποια κι αν έπεφταν στις κάλπες ο βασιλιάς θα επέστρεφε με ποσοστό 68-70%.

Τελικά πήρε το 68,4% και το δημοψήφισμα στους κρίκους της αλυσίδας προς τον εμφύλιο πόλεμο.

Τ. Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr

http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22767&subid=2&pubid=64217024