Η εμπλοκή της Ελλάδος στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο

                                                    Από την εφημερίδα ΒΗΜΑ Ιουλ. 1936

Η εμπλοκή της Ελλάδος στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο

Γενικά :

Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος, ο οποίος διήρκεσε από τις 17 Ιουλίου 1936 μέχρι την 1

Απριλίου 1939, ήταν ο πόλεμος μεταξύ των Ισπανών Εθνικιστών υπό την καθοδήγηση του στρατηγού Φρανθίσκο Φράνκο και των Δημοκρατικών που καθοδηγούνταν από τον Πρόεδρο της 2ης Ισπανικής Δημοκρατίας Μανουέλ Αθάνια. Νικήτριες αναδείχθηκαν οι δυνάμεις του Φράνκο.

Οι Δημοκρατικοί εφοδιάζονταν με όπλα και εθελοντές που προέρχονταν από την ΕΣΣΔ, την Κομμουνιστική Διεθνή αλλά και από πολλές άλλες χώρες μεταξύ των οποίων ήταν η Ελλάδα. Η βοήθεια πάντως αυτή δεν ήταν συνεχής. Συνολικά κάπου 250 Έλληνες εθελοντές πολέμησαν στην Ισπανία.

Οι εθνικιστές του Φράνκο υποστηρίζονταν από την Φασιστική Ιταλία και την Ναζιστική Γερμανία οι οποίοι προσέφεραν συνεχώς και αδιάλειπτα το καλύτερο ως τότε πολεμικό υλικό στον κόσμο και πολεμικά σώματα ελίτ, όπως η γερμανική Λεγεώνα Κόνδωρ και τα «Ιταλικά Εθελοντικά Σώματα» που συχνά ενεργούσαν αυτόνομα στην πρώτη γραμμή του πυρός.

Το πολιτικό εύρος των Δημοκρατικών Δυνάμεων ήταν μεγάλο, από Φιλελεύθερους αστούς μέχρι Κομμουνιστές και Αναρχικούς επαναστάτες. Η κύρια δύναμή τους βρισκόταν στις αστικές και βιομηχανικές περιοχές και σε αυτές που είχαν αυτονομιστικές τάσεις, όπως η Αστούριας και η Καταλωνία, αλλά είχαν επίσης ισχυρά ερείσματα στους ακτήμονες. Μαζί τους τάχτηκαν και η εθνικιστική κυβέρνηση των Βάσκων αυτονομιστών, πράγμα παράδοξο, που οδήγησε την αριστερά στο να χαρακτηριστεί από τους εθνικιστές ως προδοτική.

Αν και ο πόλεμος κράτησε 3 χρόνια, οι βιαιότητες στη χώρα είχαν ξεκινήσει καιρό πριν. Ο αριθμός των θυμάτων είναι αμφισβητήσιμος και κυμαίνεται από 300.000 μέχρι 1.000.000 ανθρώπους.

Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου η Γερμανική εθνικοσοσιαλιστική αεροπορία (Luftwaffe) και η αντίστοιχη Ιταλική βομβάρδισαν πολλές πόλεις και χωριά. Ανάμεσα τους και τη βασκική πόλη Γκερνίκα (Guernica/Gernika), την οποία ισοπέδωσαν στις 26 Απριλίου 1937 σκοτώνοντας μόνο αμάχους. Ο Πάμπλο Πικάσσο, συγκλονισμένος από τη φρίκη της καταστροφής, ζωγράφισε τον ομώνυμο διάσημο πίνακά του και τον εξέθεσε για πρώτη φορά στο ισπανικό περίπτερο της Διεθνούς Έκθεσης του Παρισιου του 1937. Ο πίνακας έγινε όργανο προπαγάνδας κατά του φασισμού και του στρατηγού Φράνκο.

Οι Έλληνες που έπεσαν για την Ισπανία

Αν ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος (1946-1949) υπήρξε η απαρχή του Ψυχρού πολέμου, ο ισπανικός εμφύλιος (1936-39) ήταν ο προάγγελος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου.

Στις 17 Ιουλίου του 1936, ο στρατηγός Φράνκο και οι φίλοι του στασίασαν εναντίον της νόμιμης ισπανικής κυβέρνησης. Έτσι άρχισε ο εμφύλιος πόλεμος στην Ισπανία.

Από την πρώτη στιγμή η Γερμανία και η Ιταλία θα βρεθούν στο πλευρό του Φράνκο προσφέροντας του άφθονο πολεμικό υλικό και στρατιωτικές δυνάμεις.

Στις 23 Φεβρουαρίου 1941, ο Μουσολίνι δεν θα διστάσει να πεί ότι «δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως χωρίς την ιταλική και γερμανική επέμβαση, το πραξικόπημα του Φράνκο θα είχε εκκαθαριστεί μέσα στις πρώτες εβδομάδες»

Οι μεγάλες δυτικές ευρωπαϊκές δυνάμεις αποφάσισαν να ακολουθήσουν πολιτική “μή επέμβασης”. Το ίδιο αποφάσισε αρχικά και η ΕΣΣΔ. Γρήγορα όμως άλλαξε στάση βλέποντας την ανάμειξη των Γερμανών και Ιταλών.

Ο Γάλλος Αντρέ Μαρτί, μέλος της γραμματείας της Κομμουνιστικής Διεθνούς είχε κάνει την πρώτη έκκληση για το σχηματισμό των «Διεθνών Ταξιαρχιών», από εθελοντές που θα ετίθεντο στο πλευρό της ισπανικής δημοκρατίας. Έτσι κομμουνιστές και μη από είκοσι χώρες άρχισαν να καταφθάνουν στην Ισπανία για να πολεμήσουν στο πλευρό του ισπανικού δημοκρατικού στρατού.

Μέσα από τις τάξεις των Διεθνών Ταξιαρχιών πολέμησαν στην Ισπανία και αρκετοί Έλληνες. Ο αριθμός των Ελλήνων που έφτασαν στην Ισπανία πιθανόν θα ήταν μεγαλύτερος, αν δεκαεπτά μέρες μετά την εξέγερση του Φράνκο, δεν κηρυσσόταν η δικτατορία της 4ης Αυγούστου, έπειτα από σύμφωνη γνώμη του Γεωργίου Β΄ και του πρωθυπουργού Ι. Μεταξά.

Μέσα στο 1937, το ΚΚΕ, που είχε ήδη περάσει στην παρανομία, σε προκήρυξή του τόνισε ότι «η ανθρωπότητα περνάει εξαιρετικά κρίσιμες στιγμές. Ο φασισμός προσπαθεί να εξαπολύσει ενάντια στους λαούς τον όλεθρο και την καταστροφή του Παγκοσμίου πολέμου. Ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι οργάνωσαν τη συνωμοσία του Φράνκο κατά της ισπανικής δημοκρατίας με σκοπό ν’αποκτήσουν στρατηγικά στηρίγματα στα εγκληματικά τους σχέδια... Αύριο ο παγκόσμιος φασισμός μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπος ενός συγκροτημένου πια και γερά συσπειρωμένου μετώπου των δυνάμεων της δημοκρατίας και της ειρήνης. Γι’αυτό βιάζεται ο Χίτλερ ν’ανάψει σήμερα την παγκόσμια πυρκαιά»

Το ΚΚΕ κάλεσε προπαντός τους ναυτεργάτες να ενισχύσουν την υπεράσπιση της ισπανικής δημοκρατίας θέλοντας έτσι να εμποδίσει τον εφοδιασμό του Φράνκο. Από το φθινόπωρο του 1936 είχαν αρχίσει να καταφθάνουν Έλληνες στην Ισπανία, από διάφορα μέρη του κόσμου, για να ταχθούν στο πλευρό της νόμιμης ισπανικής δημοκρατικής κυβέρνησης.

Ένας από τους εθελοντές των Διεθνών Ταξιαρχιών, ο Παναγιώτης Αιβατζής αναφέρει ότι «η πρώτη ομάδα από Έλληνες εθελοντές ξεκίνησαν από τη Γαλλία τον Οκτώβριο του 1936 για την Ισπανία. Συγκροτήθηκαν αμέσως, μαζί με άλλους συντρόφους σε λόχο και συμπλήρωσαν το τάγμα "Ντομπρόβσκι" της 11ης Διεθνούς Ταξιαρχίας, στη συνεδρίαση όμως είχαμε συναντήσει κι άλλους απομονωμένους Έλληνες σ’ άλλα τάγματα (Κομμούνα Παρισιού, Εντγκάρ Αντρέ κ. α). Μα δεν υπήρχε καιρός τότε να τους συγκεντρώσουμε στη δική μας μονάδα. Μετά τα τέλη του ’36, αρχές του ’37, που καταφθάνανε από διάφορα μέρη του κόσμου, φτάσανε κι άλλοι Έλληνες. Nαυτεργάτες από Γαλλία, Αμερική και Νότια Αμερική, Αγγλία, Κύπριοι από Κύπρο και Λονδίνο, από την Ελλάδα και Σοβιετική Ένωση. Άλλοι Έλληνες υπηρετούσαν σε διάφορες ισπανικές μονάδες... Μπορούμε να υπολογίσουμε περίπου σε 200 τους Έλληνες αντιφασίστες που πήραν μέρος στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο»

Βέβαια ο ακριβής αριθμός των Ελλήνων που πήραν μέρος στον Ισπανικό Εμφύλιο πόλεμο και το πόσοι έπεσαν στα πεδία των μαχών ή τραυματίστηκαν δεν έχει προσδιοριστεί με απόλυτη ακρίβεια. Αργότερα, στο Παρίσι, ο Ζεράρντ Λόντον είπε πως αρχεία των Διεθνών Ταξιαρχιών που ενδιαφέρουν τους Έλληνες πέρασαν από τα χέρια του και από το 1939 βρίσκονται στη Μόσχα.

Ο Λόντον αποκάλυψε ακόμη πως γνώρισε προσωπικά τους Σακαρέλλο και Νικολαίδη που είχαν φτάσει στην Ισπανία προερχόμενοι από τη Μόσχα.

Ο Δ. Σακαρέλλος, μετά την επιστροφή του στην ΕΣΣΔ, χάθηκε κατά την διάρκεια των σταλινικών εκκαθαρίσεων. Ο Στέφανος Τσερμέγκας, μέλος του Κ. Κ. ΗΠΑ από το 1931 ως το 1952, αναφέρει περιστατικά από τη δράση Ελληνοαμερικανών στις τάξεις των Διεθνών Ταξιαρχιών.

«Έφυγα από την Αμερική το Δεκέμβριο του 1936 και έφθασα στην Ισπανία στις 2.1.1937. Εταξίδευσα με ισπανικό διαβατήριο μέσω Γαλλίας με το ατμόπλοιο "Νορμανδία". Η ομάδα αποτελούνταν από 96 Αμερικανούς. Μέσα σ’αυτούς και τρεις Ελληνοαμερικανοί: οι Ηλίας Αργίτης, Στέλιος Τοπολιάνος και Σωκράτης Μόντης. Κατατάχτηκα στη 15η Ταξιαρχία (Τάγμα Λίνκολν). Πήρα μέρος στο μέτωπο της Μαδρίτης και στη μάχη της Χαράμα όπου και τραυματίστηκα... Μεγάλο μέρος των Ελλήνων εθελοντών ήταν ναυτεργάτες προερχόμενοι από ΗΠΑ, Αγγλία, Καναδά, Γαλλία, Μεξικό, Ελλάδα, Κύπρο και Αφρική. Για τους Έλληνες εθελοντές του λόχου "Ν. Ζαχαριάδης’’ ξέρω πολύ λίγα πράγματα. Κι αυτό γιατί ο λόχος αυτός ήταν προσκολλημένος στο Τάγμα των Βαλκανίων "Δημητρόφ’’. Το καλοκαίρι του 1938, οι Έλληνες εθελοντές του λόχου "Ν. Ζαχαριάδης" που έζησαν, αποδεκατισμένοι, προσκολλήθηκαν στη 15η Ταξιαρχία των Αμερικανών εθελοντών με το όνομα "Λόχος Ρήγας Φεραίος’’. Πολύ λίγες είναι οι μάχες όπως εκείνη της Χαράμα, στον Ισπανικό Εμφύλιο, που διεξήχθησαν με τέτοια θηριωδία, λόχος επί λόχου, τάγμα επί τάγματος ή σύνταγμα επί συντάγματος... οπισθοχώρηση ή αντεπίθεση μέρα ή νύχτα»

Στη μάχη αυτή έπεσαν αρκετοί Έλληνες, ανάμεσά τους και ο Νίκος Περδίκης (ή Περδίκος).

Ο Τσερμέγκας έφυγε από την Ισπανία το Σεπτέμβριο του 1938 και επέστρεψε στις ΗΠΑ όπου και εκδόθηκε αναμνηστικό λεύκωμα προς τιμήν των Ελλήνων εθελοντών του Δημοκρατικού Στρατού της Ισπανίας. Το λεύκωμα εκδόθηκε από την Ελληνοαμερικανική Εκπαιδευτική Ομοσπονδία Αμερικής και τον Εργατικό Εκπαιδευτικό Σύνδεσμο "Σπάρτακος" της Νέας Υόρκης.

Οι Έλληνες εθελοντές που πολέμησαν στην Ισπανία, κατά τον Τσερμέγκα, υπολογίζονται σε 500.

(Το άρθρο είναι του Δημοσιογράφου-ερευνητή Φοίβου Οικονομίδη).

Περισσότερα για τους εθελοντές από την Ελλάδα

Στην Ελλάδα, κάτω από τις συνθήκες που δημιούργησε η δικτατορία του Μεταξά, οι δυσκολίες και τα εμπόδια ήταν πολλά και μεγάλα. Στο μικρό διάστημα που μεσολάβησε από το πραξικόπημα του Φράνκο έως τη δικτατορία Μεταξά (17 Ιουλίου – 4η Αυγούστου), τα πράγματα φάνηκαν κάπως εύκολα για την αποστολή εθελοντών. Γι’ αυτό και αυτοί που προσφέρθηκαν αρχικά ξεπέρασαν τις 2.000. Μετά την 4η Αυγούστου, όμως, όλα αυτά ματαιώθηκαν. Οι νόμιμοι δρόμοι έκλεισαν, τα διαβατήρια των αριστερών κόπηκαν, από όσους φυσικά δεν συνελήφθησαν. Έμειναν μόνο οι παράνομοι δρόμοι προς το εξωτερικό, αλλά κι αυτοί ήταν εξαιρετικά επικίνδυνοι. Ωστόσο, παρά τους κινδύνους, υπήρξαν άνθρωποι που βρήκαν τον τρόπο να βγουν από τα σύνορα κι από εκεί να πάρουν το δρόμο για την Ισπανία. Προορισμός των εθελοντών ήταν αρχικά η Μασσαλία, όπου θα πήγαιναν δήθεν να δουλέψουν σαν εργάτες στα εκεί εργοστάσια. Μόλις έφταναν εκεί, ερχόντουσαν σε επαφή με την ελληνική οργάνωση της Μασσαλίας-που την αποτελούσαν κυρίως ναυτεργάτες- και μεταφέρονταν στην Ισπανία.

Ο εθελοντής μαχητής Στέφανος Τσερμέγκας γράφει:

    “την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1937 ξεμπαρκάραμε στο λιμάνι της Χάβρης, στη Γαλλία, απ’ όπου θα περνούσαμε στην Ισπανία. Ήταν η ώρα 10 το πρωϊ.Μπήκαμε στο τελωνείο για να μας κάνουν έλεγχο στις βαλίτσες μας. Η σκηνή που ακολούθησε θα μου μείνει αξέχαστη. Όταν οι Γάλλοι τελωνειακοί υπάλληλοι που άνοιξαν τις βαλίτσες μας είδαν πως ήταν γεμάτες στρατιωτικά εφόδια με στολές, μπαλάσκες, παγούρια, κι άλλα διάφορα στρατιωτικά είδη, όλοι τους ξέσπασαν σ’ ένα παραλήρημα ενθουσιασμού. Σήκωσαν ψηλά τη γροθιά τους και μας χαιρέτιζαν επί πολλήν ώρα με τον καθιερωμένο εκείνη την εποχή ισπανικό αντιφασιστικό χαιρετισμό “ΝΟ ΠΑΣΑΡΑΝ”..”

Και ο Π.Αϊβατζής, που ήταν από τους πρώτους εθελοντές:

    “…Η πρώτη ομάδα από Έλληνες εθελοντές, ξεκινήσαμε μαζί με μερικές εκατοντάδες αντιφασίστες από άλλες χώρες, τον Οκτώβρη του 1936, από την Γαλλία για την Ισπανία”

Επίσης, αρκετοί Έλληνες της διασποράς, κυρίως από τη Γαλλία και τις ΗΠΑ, συμμετείχαν στις Διεθνείς Ταξιαρχίες. Σ΄ ένα βιβλίο που είναι γραμμένο για τη 15η Διεθνή Ταξιαρχία κι εκδόθηκε στη Μαδρίτη το 1937, ένα ολόκληρο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στους Έλληνες εθελοντές της Αμερικής. Εκεί τονίζεται η διπλή σημασία της προσφοράς τους: “η πάλη τους δεν ήταν μονάχα πάλη για τη Δημοκρατική Ισπανία, αλλά και για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην ίδια τους τη χώρα”. Στην Κύπρο, παρ’ όλο που οι Άγγλοι απαγόρευσαν τον έρανο για την Ισπανία στο νησί, οι Κύπριοι κατόρθωσαν να συγκεντρώσουν από τις πόλεις και τα χωριά αρκετά χρήματα, με την πρώτη δόση που στάλθηκε το 1937 να ξεπερνά τις 4.000 λίρες. Περισσότεροι από 60 Κύπριοι από την Αγγλία και την Αμερική μετέβησαν στην Ισπανία για ν’ αγωνιστούν.

Ο αριθμός των Ελλήνων εθελοντών δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί με ακρίβεια, καθώς οι συνθήκες που επικρατούσαν στη χώρα δεν έδιναν τη δυνατότητα για μια σχετική καταγραφή. Κατά προσέγγιση, λοιπόν ο Π.Αϊβάζης (βλ. “Αυγή” 12.10.75) τους υπολογίζει σε 300. Ο Γιάννης Καμπίτης (εθελοντής) δίνει τον αριθμό των 290. Ο ιστορικός Καρανικόλας (“Ριζοσπάστης 5.10.75) δίνει τον αριθμό των 400. Τον ίδιο αριθμό δίνει κι η κυπριακή εφημερίδα “Χαραυγή” (βλ. 2.11.75). Στη μεγάλη τους πλειοψηφία, οι Έλληνες εθελοντές ήταν εργάτες. Κι από αυτούς πάλι, ένας μεγάλος αριθμός, σχεδόν οι μισοί, ναυτεργάτες. Πολιτικά, οι περισσότεροι από τους Έλληνες εθελοντές ανήκαν στο Κομμουνιστικό Κόμμα, ενώ υπήρχε και μια ομάδα ελλήνων αναρχικών που έδρασε βασικά στην περιοχή της Βαρκελώνης, όπου οι Ισπανοί αναρχικοί συγκέντρωναν το μεγαλύτερο μέρος της δύναμης τους. Δεν έγινε ποτέ γνωστό αν ανάμεσα στους Έλληνες εθελοντές συμμετείχαν και γυναίκες είτε σαν μαχήτριες είτε σε άλλες βοηθητικές υπηρεσίες, όπως ήταν γυναίκες από άλλες χώρες.

Η δράση των ελλήνων εθελοντών στην Ισπανία

Το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων εθελοντών πολέμησε από τις αρχές του 1937 στις γραμμές της 15η Διεθνούς Ταξιαρχίας και ιδιαίτερα στο βαλκανικό τάγμα “Γ. Δημητρώφ”.  Όμως ένας μεγάλος αριθμός ήταν επίσης σκορπισμένος σ’ όλους τους λόχους. Με το πέρασμα του καιρού, στα μέσα του 1937, συγκροτήθηκε ελληνικός λόχος, διοικητής του οποίου ανέλαβε ο Γιάννης Παντελιάς, ξυλουργός, με το ψευδώνυμο Γιάννης Μαργαρίτης, υποδιοικητής ο Αναγνώστης Δεληγιάννης, καπνεργάτης, με το ψευδώνυμο Γιάννης Σιγανός και πολιτικός επίτροπος ο Κυριάκος Στεφόπουλος, σιδηροδρομικός, με το ψευδώνυμο Δημήτρης Πέρρος. Στο λόχο δόθηκε το όνομα “Ρήγας Φεραίος”, το όνομα δηλαδή του μεγάλου οραματιστή της Βαλκανικής Ομοσπονδίας. Για κάποιο διάστημα ο λόχος ονομαζόταν και “Ζαχαριάδης”. Πάντως, πολλοί Έλληνες παρέμειναν στις μονάδες στις οποίες αγωνίζονταν και δεν μετατάχθηκαν στον ελληνικό λόχο.

Ο ελληνικός λόχος, μέρος της 15ης Διεθνούς Ταξιαρχίας, συμμετείχε στη μάχη του Μπρουνέτ, όπου αποτέλεσε τη δύναμη κρούσης και κατέλαβε τη μικρή πόλη Βιλιανουέβα-ντε-λα-Κανιάντα, έπειτα από τρεις εβδομάδες μάχης. Οι απώλειες της ταξιαρχίας ήταν τεράστιες, καθώς χάθηκαν σχεδόν οι μισοί αγωνιστές. Οι απώλειες των Ελλήνων δεν κατορθώθηκε να εξακριβωθούν, όμως αν λάβουμε υπόψη μας γενικά εκείνες της ταξιαρχίας, θα πρέπει να ήταν αρκετές. Ανάμεσα στους σκοτωμένους είναι ο κύπριος Αχιλλέας Κανάρης, τότε 35 ετών και ο Χιώτης Δημήτρης Ραπίτης, που σύμφωνα με τον συμπολεμιστή του Κώστα Μακρινό έπεσε μαχόμενος πάνω στο πολυβόλο του, καλύπτοντας την υποχώρηση των μαχητών της μονάδας του.

Άλλη μάχη του ελληνικού λόχου ήταν αυτή στο Μπελσίτ, όπου στόχος ήταν η κατάληψη της Σαραγόσα, που την κατείχαν οι φασίστες. Η επίθεση άρχισε στις 24 Αυγούστου με πρώτο στόχο το Μπελσίτ, μια μικρή αλλά καλά οχυρωμένη πόλη. Σε μια από τις αντεπιθέσεις των φασιστών, το τάγμα Δημητρώφ και ιδιαίτερα ο ελληνικός λόχος έπαθαν πανωλεθρία. Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε και ο διοικητής του λόχου Παντελιάς, όπως κι ο πολιτικός επίτροπος Στεφόπουλος, που άφησαν τη ζωή τους πάνω στα πολυβόλα, περικυκλωμένοι από στρατιώτες του Φράνκο. Διοικητής του λόχου ανέλαβε τότε ο υποδιοικητής Δεληγιάννης που με όσους αγωνιστές έμειναν όρθιοι, συνέχισαν τις μάχες με αυταπάρνηση και ηρωισμό “υπερασπιζόμενοι όχι μόνο τη δημοκρατία της Ισπανίας, αλλά με την πεποίθηση ότι μαχόμενοι υπεράσπιζαν τη δημοκρατία όλου του κόσμου, μα και της πατρίδας τους”. Ύστερα από σκληρές μάχες, το Μπελσίτ καταλήφθηκε οριστικά στις 8 Σεπτέβρη.

Ο ελληνικός λόχος, επίσης, συμμετείχε στην κατάληψη της περιοχής Τερουέλ το Δεκέβρη του 1937. Μάλιστα, ένας από τους πρώτους που μπήκαν στην πόλη της Τερουέλ ήταν ο Έλληνας αξιωματικός τανκίστας Μηνάς Θωμαίδης, από τον Πόντο.

Στις αρχές του Μάρτη του 1938, οι φασίστες ύστερα από σφοδρό αεροπορικό βομβαρδισμό (παραχώρηση των ναζί στους φασίστες), επιτέθηκαν στο μέτωπο της Αραγώνας. Τα δημοκρατικά στρατεύματα, καταπονημένα από τις συνεχείς μάχες και χωρίς πολεμικό υλικό πια, άρχισαν να υποχωρούν. Η 15η Διεθνής Ταξιαρχίας ήταν κι η τελευταία αντιφασιστική μονάδα που εγκατέλειψε συντεταγμένα την ερειπωμένη πολιτεία με μεγάλες, όμως, απώλειες. Τουλάχιστον 11 Κύπριοι έχασαν τη ζωή τους, ενώ δύο Έλληνες αγωνιστές πιάστηκαν αιχμάλωτοι και εκτελέστηκαν επί τόπου διότι, σύμφωνα με δραπετεύσαντες, αρνήθηκαν να φωνάξουν “ζήτω ο στρατηγός Φράνκο”. Στην περιοχή της Καντέσας, οι Έλληνες σκοτωμένοι ξεπερνάνε τους 20, ενώ οι τραυματίες είναι δεκάδες.

Προς τιμήν των Ελλήνων αγωνιστών των Διεθνών Ταξιαρχιών, έγινε εκδήλωση στη Βαρκελώνη, όπου υπήρχαν όχι μόνο οι Έλληνες αντιφασίστες, που βρίσκονταν εκεί, τραυματίες οι περισσότεροι, αλλά κι αρκετοί ναυτικοί που είχαν έρθει στο λιμάνι με εφόδια για την Δημοκρατική Ισπανία. Ο υπεύθυνος Ισπανός στην προσφώνηση του είπε μεταξύ άλλων:

“…Στο πρόσωπο σας βλέπουμε τη ζωντανή δημοκρατική αντιφασιστική Ελλάδα που αγωνίζεται ενάντια στον κοινό μας εχθρό, το φασισμό, για τη δημοκρατία, την ανεξαρτησία και την προκοπή των λαών μας…”

Η αποχώρηση

    “…ο αποχαιρετισμός στους ήρωες των Διεθνών Ταξιαρχιών, παρά τη γιορτινή ατμόσφαιρα στην οποία έγινε ήταν ψυχρός και μελαγχολικός. Η καρδιά γέμιζε πίκρα βλέποντας εκείνους τους ήρωες να περνούν στη μεγάλη “αβενιάδα” της Βαρκελώνης που είχε οργανωθεί ο λαϊκός αποχαιρετισμός. Σκεφτόμασταν την τύχη μας και την τύχη αυτών των ανθρώπων, που πολλοί δεν μπορούσαν να γυρίσουν στις χώρες τους, γιατί εκεί επικρατούσε ο φασισμός. Ήταν ήρωες σημαδεμένοι με τη συμμετοχή τους στον πόλεμο της Ισπανίας, που η διπλωματία της μη επέμβασης τους έβαζε υπό κατηγορία σαν λεπρούς, τους καταδίωκε, τους παρέδιδε στην αστυνομική παραφροσύνη, τους έκλεινε σε ειδικά στρατόπεδα παραδίνοντας τους τελικά στον Χίτλερ και τον Μουσολίνι” (βλ.”Απομνημονεύματα της Πασιονάρια” Αυγή, 25.5.63)

Και ήταν στ’ αλήθεια αρκετοί εκείνοι που δεν είχαν που να πάνε. Κι ανάμεσα τους, οι Έλληνες, όσοι μείνανε ζωντανοί. Εξαίρεση αποτελέσανε οι Έλληνες της Αμερικής και της Αγγλίας που ξαναγύρισαν εκεί. Οι υπόλοιποι μείνανε στην Ισπανία μέχρι το τέλος και πέρασαν στο γαλλικό έδαφος μετά την κατάρρευση, αφού πρώτα δώσανε μαζί με τους Ισπανούς αντιφασίστες τις τελευταίες μάχες στην Καταλωνία, δίνοντας έτσι την δυνατότητα σε εκατοντάδες χιλιάδες γυναικόπεδα και τραυματίες να περάσουν τα σύνορα.

Από τα στοιχεία που κατορθώθηκε να συγκεντρωθούν, τα γνωστά ονόματα των Ελλήνων που σκοτώθηκαν στο ισπανικό εμφύλιο πόλεμο είναι 53, από τους οποίους 2 αγνοούμενοι. Απ’ ότι φαίνεται, όμως, ξεπερνούν τους 100. Οι Έλληνες νεκροί αντιφασίστες είναι οι πρωτοπόροι στις εκατοντάδες χιλιάδες των αγωνιστών που σκοτώθηκαν στη συνέχεια στα βουνά, στις πόλεις και στα εκτελεστικά αποσπάσματα, πολεμώντας τον ντόπιο και διεθνή φασισμό.

(Πηγή: Μ. Παλαιολογοπούλου, Έλληνες αντιφασίστες εθελοντές στον Ισπανικό εμφύλιο Πόλεμο, Αθήνα 1979)

Το ελληνικό λαθρεμπόριο όπλων στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο

Γράφει ο Θανάσης Δ. Σφήκας

Μετά από γαλλική πρωτοβουλία, στις 9 Σεπτεμβρίου 1936 συστάθηκε στο Λονδίνο η Επιτροπή Mη Επεμβάσεως στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο με σκοπό να αποτρέψει την έξωθεν επέμβαση και αποστολή όπλων στους αντιμαχόμενους. Στην πράξη η Επιτροπή υπονόμευσε την πολεμική προσπάθεια των Δημοκρατικών, καθώς αρνήθηκε στη Νόμιμη Ισπανική Δημοκρατική Κυβέρνηση (ΝΙΔΚ) το δικαίωμα να αγοράζει όπλα στη διεθνή αγορά, και τούτο τη στιγμή που η Γερμανία και η Ιταλία όχι μόνο πολεμούσαν στο πλευρό των Εθνικιστών αλλά τους εφοδίαζαν και με τεράστιες ποσότητες πολεμικού και άλλου υλικού. Η υποκρισία και ο κυνισμός της Επιτροπής Mη Επεμβάσεως, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η βοήθεια της ΕΣΣΔ προς τους Δημοκρατικούς υπολειπόταν κατά πολύ της βοήθειας του Άξονα προς τους Εθνικιστές, ανάγκασε τη ΝΙΔΚ να προφύγει σε ιδιώτες εμπόρους όπλων.

Η ιδιαιτερότητα αυτή του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, και οι επιτακτικές ανάγκες της αναζωογόνησης του ελληνικού εξωτερικού εμπορίου και της εξασφάλισης ξένου συναλλάγματος, αποτέλεσαν τα αίτια της άμεσης ελληνικής συμμετοχής στον εφοδιασμό των Ισπανών Δημοκρατικών. Η Ελληνική Εταιρεία Πυριτιδοποιείου-Καλυκοποιείου (ΕΕΠΚ) του Πρόδρομου Αθανασιάδη-Μποδοσάκη έλαβε την πρώτη παραγγελία για πέντε εκατομμύρια φυσίγγια από τους Δημοκρατικούς στα μέσα Σεπτεμβρίου 1936. Λίγες ημέρες αργότερα η κυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά εξέδωσε βασιλικό διάταγμα που απαγόρευε την εξαγωγή όπλων και πολεμοφοδίων στην Ισπανία, συμμορφούμενη κατ’ αυτό τον τρόπο προς τις υποχρεώσεις της ως μέλος της Επιτροπής Mη Επεμβάσεως. Εν τούτοις, κατά τον Μποδοσάκη, ο δικτάτορας κατάλαβε αμέσως ότι η συναλλαγματική ωφέλεια από την εκτέλεση παραγγελιών αυτού του είδους, θα ήτανε για την Ελλάδα πολύ μεγάλη. Η πληρωμή θα γινότανε αμέσως και σε υγιές νόμισμα. Για αυτό όχι μόνο δεν έφερε αντίρρηση, αλλά προσφέρθηκε να κάνει και κάθε απαραίτητη διευκόλυνση. 

Καθώς η Ισπανία βυθιζόταν σε μακροχρόνιο εμφύλιο πόλεμο, οι ανάγκες των Δημοκρατικών για πολεμοφόδια αυξήθηκαν τόσο ώστε ενώ η ΕΕΠΚ ετοίμαζε ακόμη την πρώτη παραγγελία, έφθασε και δεύτερη για είκοσι εκατομμύρια φυσίγγια. Για την εκτέλεση των δύο αυτών παραγγελιών η Εταιρεία έφθασε στο ανώτατο όριο απόδοσής της, αυξάνοντας το τεχνικό προσωπικό της ώστε να επιτευχθεί παραγωγή 400.000 φυσιγγίων ημερησίως. Το 1937, όταν ήλθαν περισσότερες παραγγελίες, ο Μποδοσάκης αγόρασε καινούργια μηχανήματα από τη Γερμανία και προσέλαβε χιλιάδες εργάτες, αυξάνοντας την ημερήσια παραγωγή σε ένα εκατομμύριο φυσίγγια και, λίγο αργότερα, σε δύο εκατομμύρια. Για να προλαβαίνει, αγόραζε και έτοιμους κάλυκες, τους έφερνε στις εγκαταστάσεις της ΕΕΠΚ στην Αθήνα, τους γέμιζε με πυρίτιδα και αμέσως τους έστελνε στην Ισπανία. Σε αυτό χρειάσθηκε άμεση κρατική βοήθεια. Την εξασφάλισε κι αυτή χωρίς καθυστέρηση. Έχοντας την επίσημη διαβεβαίωση της κυβέρνησης ότι τα αγοραζόμενα υλικά ήσανε απαραίτητα για τις ανάγκες του ελληνικού στρατού, πέτυχε να κλείσει αμέσως συμφωνίες με γερμανικά, με αυστριακά και με σουηδικά εργοστάσια για την αγορά καλύκων, βολίδων και πυρίτιδας σε πολύ μεγάλες ποσότητες.

Ικανοποιημένη από τις υπηρεσίες του Μποδοσάκη, η ΝΙΔΚ του ζήτησε να την εφοδιάζει με πρώτες ύλες ούτως ώστε να παράγει η ίδια πολεμοφόδια στα δικά της εργοστάσια. Ο Μποδοσάκης αρνήθηκε, φοβούμενος ότι στην περίπτωση αυτή οι Δημοκρατικοί ίσως ακύρωναν τις παραγγελίες για έτοιμα φυσίγγια. Αλλά για να μην τους δυσαρεστήσει, προσφέρθηκε να ενεργήσει ως πληρεξούσιός τους για την αγορά τυφεκίων και πυροβόλων από άλλες χώρες, παραγγέλνοντάς τα δήθεν για τις ανάγκες του ελληνικού στρατού. Επιπλέον, πρότεινε στην ελληνική κυβέρνηση να πουλήσει στους Ισπανούς απηρχαιωμένο και άχρηστο πολεμικό υλικό από τις αποθήκες του ελληνικού στρατού και να χρησιμοποιήσει το κέρδος για την αντικατάστασή του με σύγχρονα εφόδια.

Όλα τα συμβόλαια του Μποδοσάκη με τους Δημοκρατικούς ήταν τύπου «φομπ», δηλαδή χωρίς ευθύνη του προμηθευτή για τη φόρτωση ή την παράδοση του φορτίου σε συγκεκριμένο λιμάνι. Οι πελάτες του, από την άλλη πλευρά, πλήρωναν σε χρυσό ή σε συνάλλαγμα εκ των προτέρων και χωρίς τη δυνατότητα να πάρουν τα χρήματά τους πίσω σε καμία περίπτωση. Μολονότι, όμως, ο Μποδοσάκης δεν ήταν υπεύθυνος για τη φόρτωση και μεταφορά των παραγγελιών στους Δημοκρατικούς, φρόντιζε προσωπικά για την ασφαλή άφιξη στον προορισμό τους διότι φοβόταν ότι ακόμη και αν χανόταν ένα μόνο φορτίο, οι Ισπανοί θα έχαναν την εμπιστοσύνη τους και θα διέκοπταν τις παραγγελίες στην ΕΕΠΚ. Ο φόβος αυτός οδήγησε τον ευρηματικό επιχειρηματία να ρυθμίζει ο ίδιος τους τρόπους αποστολής των παραγγελιών. Τα φορτία υλικού πολέμου που παρήγαγε ή αγόραζε για τους Δημοκρατικούς φορτώνονταν στον Πειραιά, ενώ και οι δύο πλευρές είχαν συμφωνήσει από πριν ότι εικονικός προορισμός θα ήταν το Μεξικό - χώρα που βοηθούσε αφειδώς τη Β΄ Ισπανική Δημοκρατία με ποικίλους τρόπους, μεταξύ των οποίων και η έκδοση ψευδών πιστοποιητικών από τις προξενικές αρχές της. Μετά τη φόρτωση στον Πειραιά, τα πλοία έπλεαν σε απόμερα νησιά του Αιγαίου, όπου «καμουφλαριζόντουσαν» και «αλλάζανε ακόμη και όνομα για να μη δώσουνε υποψίες στους Ιταλούς περνώντας από τα στενά της Μεσσήνης». Εάν, πριν φθάσουν σε κάποιο λιμάνι της Δημοκρατικής Ισπανίας, τα σταματούσαν, οι πλοίαρχοι ισχυρίζονταν ότι προορισμός τους ήταν το Μεξικό. Όταν οι Ιταλοί, οι Γερμανοί και ο Φράνκο έμαθαν γι’ αυτά τα φορτία και διαμαρτυρήθηκαν στην Αθήνα, ο Μεταξάς απαντούσε ότι οι κατηγορίες ήταν αβάσιμες διότι τα πλοία δεν είχαν φορτώσει σε ελληνικά λιμάνια και, εξάλλου, προορισμός τους ήταν το Μεξικό. 

Τα έγγραφα που ανταλλάσσονταν μεταξύ των διαφόρων ελληνικών υπηρεσιών επιβεβαίωναν ότι η ελληνική κυβέρνηση εφοδίαζε τους Δημοκρατικούς. Στις 9 Σεπτεμβρίου 1937 η Υπηρεσία Αλλοδαπών του υφυπουργείου Δημοσίας Ασφαλείας ενημέρωσε λακωνικά το υπουργείο Εξωτερικών ότι ο Εβραίος Αλβέρτο Λεβή, Ισπανός υπήκοος που ζούσε στη Θεσσαλονίκη, πρόσφατα ταξίδευε με πλοίο που μετέφερε πολεμικό υλικό· το πλοίο είχε συλληφθεί από τους Εθνικιστές και ο Λεβή καταδικάσθηκε σε θάνατο ως λαθρέμπορος. Κατά την Υπηρεσία Αλλοδαπών, ο Λεβή ενεργούσε ως μεσάζων για την αγορά πολεμοφοδίων μεταξύ του ελληνικού κράτους και «της Ισπανικής Κυβερνήσεως των ερυθρών».

Το καλοκαίρι του 1937 ο Φράνκο άρχισε να κατηγορεί ανοικτά την Ελλάδα για παράνομη εισαγωγή πολεμικού υλικού στη Δημοκρατική Ισπανία, αλλά και για την προσφορά «15 εμπείρων Ελλήνων πλοιάρχων, όπως υπηρετήσουν ως πιλότοι των Ερυθρών Ισπανικών πλοίων (εμπορικών και πολεμικών)».7 Στις 16 Αυγούστου 1937 τα βρετανικά υπουργεία Εξωτερικών και Στρατιωτικών συνέταξαν υπόμνημα στο οποίο ανέλυαν λεπτομερώς τη συμμετοχή της Ελλάδας στον εφοδιασμό των Δημοκρατικών. Σύμφωνα με τα στοιχεία που διέθεταν οι Βρετανοί, η Εταιρεία του Μποδοσάκη «ετοιμάζει συνεχώς τον τελευταίο καιρό παραγγελίες πυρομαχικών για την Ισπανική Κυβέρνηση»:

Ο κύριος πράκτορας σε αυτές τις συναλλαγές είναι κάποιος George Rosenberg, γιος του πρώην σοβιετικού πρέσβη στην Μαδρίτη [Marcel Rosenberg], αντιπρόσωπος της Ισπανικής Κυβέρνησης, ο οποίος έχει ένα κεντρικό γραφείο στο Παρίσι και συνεχώς επισκέπτεται την Ελλάδα[,] όπου η διεύθυνσή του είναι Ξενοδοχείο “Μεγάλη Βρετανία”, Αθήνα. Χρήματα εμβάζονται από το Παρίσι μέσω της Banque Popular [sic] στην Αθήνα. Ο Rosenberg βρίσκεται σε επαφή με κάποιον Μποδοσάκη.

Τα φορτία πολεμοφοδίων μεταφέρονταν στη Βαλένθια και τη Βαρκελώνη «με πλοία των οποίων οι σημαίες και το όνομα άλλαζαν περιοδικά αλλά τα οποία φαίνονται να υψώνουν κυρίως την ελληνική σημαία». 

Ενώ η Ελλάδα επίσημα αρνούνταν τις κατηγορίες για λαθρεμπόριο όπλων στην Ισπανία, το βρετανικό υπόμνημα πρόσθεσε μια άλλη διάσταση στις δοσοληψίες του Μποδοσάκη, κάνοντας λόγο για τις σχέσεις του με σοβιετικούς αντιπροσώπους και για το Παρίσι ως ένα από τα κέντρα των συναλλαγών του. Ήδη από τις αρχές Νοεμβρίου του 1936 οι Γερμανοί γνώριζαν ότι όλες οι αγορές πολεμικού υλικού από την ΕΣΣΔ διενεργούνταν μέσω της σοβιετικής πρεσβείας στο Παρίσι.9 Ως το φθινόπωρο του 1937 οι συναλλαγές του Μποδοσάκη με τους Δημοκρατικούς είχαν επεκταθεί τόσο ώστε, για τη διεκπεραίωσή τους, ο έλληνας επιχειρηματίας ταξίδευε στο εξωτερικό τουλάχιστον μια φορά το μήνα. Για να τακτοποιήσει μερικές υποθέσεις που εκκρεμούσαν, τον Νοέμβριο του 1937 ταξίδεψε στη Βαρκελώνη για να συναντήσει τον υπουργό Στρατιωτικών της ΝΙΔΚ. «Με απόλυτη μυστικότητα», πήγε πρώτα στο Παρίσι, όπου ήρθε σε επαφή με αντιπροσώπους των Δημοκρατικών· αυτοί τον επιβίβασαν σε ισπανικό αεροπλάνο σοβιετικής κατασκευής και με σοβιετικό πλήρωμα, και τον μετέφεραν στη Βαρκελώνη ενώ η πόλη τελούσε υπό βομβαρδισμό. Ο Μποδοσάκης έμεινε στην πρωτεύουσα της Καταλωνίας για δύο ημέρες, υπέγραψε νέο συμβόλαιο με τους Δημοκρατικούς για την προμήθεια πολεμοφοδίων αξίας 2.100.000 στερλινών (1.155.000.000 δραχμών), και μετά επέστρεψε στο Παρίσι και από εκεί στην Αθήνα.10

Ως τα τέλη του 1937 το βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών είχε συλλέξει και άλλες πληροφορίες για τον εφοδιασμό των ισπανών εμπολέμων από την Ελλάδα. Τον Νοέμβριο ο εμπορικός ακόλουθος της βρετανικής πρεσβείας επισκέφθηκε την ΕΕΠΚ συνοδευόμενος από τον Μποδοσάκη, ο οποίος υπερηφανεύθηκε ανοικτά ότι «το εργοστάσιο δούλευε εξ ολοκλήρου για παραγγελίες από την Ισπανία». Ο ακόλουθος διαπίστωσε ότι «το εργοστάσιο, το οποίο για αρκετό καιρό λειτουργεί επί 24ώρου βάσεως κυρίως για την εκπλήρωση παραγγελιών που λαμβάνει από την Ισπανία, επεκτείνεται σημαντικά».  Στην ετήσια έκθεσή του για το 1937 ο βρετανός πρέσβης παρατήρησε ότι η κύρια φροντίδα της [ελληνικής] κυβέρνησης φαίνεται να είναι να κερδίσει όσο το δυνατόν περισσότερα χρήματα πωλώντας πολεμικό υλικό και στις δύο πλευρές, και πρωτίστως στους Δημοκρατικούς. Σε αυτό πέτυχαν πλήρως. Οι εξαγωγές όπλων και πυρομαχικών αυξήθηκαν αλματωδώς, και αναδείχθηκαν πλούσια πηγή ξένου συναλλάγματος.

Στα απομνημονεύματά του ο Μποδοσάκης δεν άφησε την παραμικρή αμφιβολία ότι ο Μεταξάς ανεπιφύλακτα ενέκρινε το εμπόριό του με την Ισπανία, εφόσον τα οικονομικά οφέλη συνέβαλαν σημαντικά στην αύξηση των συναλλαγματικών αποθεμάτων της χώρας. Η υποστήριξη εκ μέρους του Μεταξά του επέτρεψε να εφοδιάζει τους Δημοκρατικούς και με βαρέα όπλα. Στην περίπτωση αυτή τα παρήγγειλε από μια τρίτη χώρα, κυρίως τη Γερμανία, με εικονικό προορισμό τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις. Τα απαραίτητα έγγραφα γι’ αυτές τις μεγάλες αγορές υπογράφονταν από μέλη της ελληνικής κυβέρνησης και, μερικές φορές, από τον ίδιο τον Μεταξά. 

Ως το 1938 ο Μποδοσάκης ήταν πλέον ξακουστός για το λαθρεμπόριό του στην Ισπανία. Τον Σεπτέμβριο του έτους αυτού ένας βρετανός αξιωματούχος που επισκέφτηκε την Ελλάδα για να ερευνήσει την παράνομη μετανάστευση προς την Παλαιστίνη, τον χαρακτήρισε ως «τον περιβόητο λαθρέμπορο πολεμικού υλικού στην Ισπανία», «άνθρωπο παντοδύναμο και βασιλιά της Ελλάδας χωρίς στέμμα», και πιθανότατο προμηθευτή όπλων στους παράνομους μετανάστες.  Τον επόμενο μήνα, μετά από πρόσκληση του ίδιου του Μποδοσάκη, ο πρώτος γραμματέας και ο ναυτικός ακόλουθος της βρετανικής πρεσβείας επισκέφτηκαν τα τρία εργοστάσια της ΕΕΠΚ. Ο Μποδοσάκης είπε στους φιλοξενούμενούς του ότι το ύψος απόδοσής τους για το 1938 είχε επιτευχθεί και σε μερικές περιπτώσεις ξεπερασθεί, και ότι μεγάλες εκτάσεις είχαν αγορασθεί στην περιοχή γύρω από τα τρία εργοστάσια με στόχο την επέκτασή τους και το διπλασιασμό της τρέχουσας παραγωγικής δυνατότητας. «Αυτός ο άνθρωπος είναι ένας δεύτερος [Sir Basil] Zaharoff», ο βρετανός πρέσβης ανέφερε στο Λονδίνο.  Η αναφορά στον πλέον διαβόητο έμπορο όπλων, τον Βασιλάκη Ζαχαρίου από τα Μούγλα της Μικράς Ασίας, ήταν απολύτως εύστοχη. Όχι μόνον ο Ζαχαρίου είχε πεθάνει στο Λονδίνο το 1936, με αποτέλεσμα - όπως υπενείχθη ο βρετανός πρέσβης - να εμφανίζεται ο Μποδοσάκης ως διάδοχός του, αλλά, επίσης, ένας από τους πολέμους στους οποίους είχε θησαυρίσει ο Ζαχαρίου ήταν και αυτός μεταξύ της Ισπανίας και των ΗΠΑ το 1898.

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και λακωνικά έγγραφα σχετικά με το ελληνικό λαθρεμπόριο όπλων στην Ισπανία είναι ένα δελτίο πληροφοριών του υφυπουργείου Δημοσίας Ασφαλείας, το οποίο περιέχει το πρακτικό συνομιλίας μεταξύ ενός αξιωματούχου του υφυπουργείου και του Máximo José Kahn Nussbaum, γενικού προξένου της ΝΙΔΚ στη Θεσσαλονίκη και, από τις 10 Οκτωβρίου 1938, επιτετραμμένου της στην Αθήνα. Σύμφωνα με το δελτίο αυτό, στις αρχές Ιανουαρίου του 1939 ο Kahn Nussbaum ζήτησε να έλθει σε επαφή με το υφυπουργείο «μέσω του ενεργούντος τας εις Ερυθράν Ισπανίαν αποστολάς πυρομαχικών Αλεξάνδρου Ντάβαρη». Ο Kahn είπε στον έλληνα αξιωματούχο ότι εαν καλλιεργηθή μικρά στροφή, έστω και μιας ελληνικής εφημερίδος, τότε θα προκαλέση την άφιξην του Υπουργού Εμπορίου [της ΝΙΔΚ] εν Ελλάδι ίνα επιτευχθούν εμπορικαί συνεννοήσεις εις τρόπον ώστε να επαναρχίση λόγω των υφισταμένων εισέτι εχθροπραξιών, η προ μηνός διακοπείσα προμήθεια στρατιωτικών ειδών εξ Ελλάδος αίτινες γίνονται ήδη εκ Τσεχοσλοβακίας.

Ο αξιωματούχος του υφυπουργείου παρότρυνε τον Kahn Nussbaum να αποτανθεί στον αρμόδιο έλληνα υπουργό.  Αν και δεν υπάρχουν στοιχεία για την περαιτέρω εξέλιξη του ζητήματος, η συνομιλία επιβεβαιώνει ότι η Ελλάδα συμμετείχε στο εμπόριο όπλων στην Ισπανία άμεσα με την ΕΕΠΚ και τα εμπορικά πλοία της, και έμμεσα με τη διοχέτευση όπλων μέσω τρίτων χωρών. Η Τσεχοσλοβακία, από την άλλη πλευρά, την περίοδο εκείνη παρήγαγε το 30% των όπλων που διακινούνταν διεθνώς, ενώ κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου προμήθευε όπλα στους Δημοκρατικούς με διάφορους εικονικούς προορισμούς.  Επίσης, εκτός από την αναφορά στον ελληνο-τσεχοσλοβακικό δίαυλο, στη συνομιλία αυτή έγινε για πρώτη και τελευταία φορά μνεία στον Αλέξανδρο Ντάβαρη. Αν και ελάχιστα είναι γνωστά γι’ αυτόν, στα τέλη της δεκαετίας του 1930 εμφανίσθηκε ως συνιδιοκτήτης ενός πλοίου με τον Μποδοσάκη. Σύμφωνα με τον Frank Gervasi, έναν αμερικανό δημοσιογράφο που ερεύνησε τις ενέργειες του τελευταίου, ένα από τα «πολλά παρακλάδια» των επιχειρήσεών του συμπεριλάμβανε μια ελληνική ναυτιλιακή εταιρεία που ασχολούνταν αποκλειστικά με τη μεταφορά όπλων στην Ισπανία. Προφανώς ο Αλέξανδρος Ντάβαρης ήταν ένας από τους συνεργάτες του Μποδοσάκη και παράγων του ελληνικού λαθρεμπορίου όπλων. 

Η έκκληση του επιτετραμμένου της ΝΙΔΚ ήλθε πολύ αργά. Τον Ιανουάριο του 1939 ήταν πλέον σαφές ότι οι Δημοκρατικοί είχαν ηττηθεί στρατιωτικά, και ήδη από το τέλος του προηγούμενου χρόνου οι παραγγελίες στον Μποδοσάκη για όπλα και πυρομαχικά είχαν μειωθεί σημαντικά. Ο πολυμήχανος επιχειρηματίας είχε κιόλας στρέψει την προσοχή του στον πόλεμο μεταξύ Κίνας και Ιαπωνίας με σκοπό να εφοδιάσει τους Κινέζους.

Μολονότι η πλειονότητα του πολεμικού υλικού που ο Μποδοσάκης κατασκεύαζε ή αγόραζε και έστελνε στην Ισπανία προοριζόταν για τους Δημοκρατικούς, μερικά φορτία κατέληγαν στους Εθνικιστές. Οι Βρετανοί γνώριζαν ότι αν και η ελληνική κυβέρνηση εμπορευόταν κυρίως με τους Δημοκρατικούς, στην πραγματικότητα πωλούσε «και στις δύο πλευρές».

 Τον Δεκέμβριο του 1936 οι Ισπανοί Εθνικιστές ζήτησαν από την ελληνική κυβέρνηση την προμήθεια οβίδων πυροβολικού Schneider, τις οποίες κατασκεύαζε η ΕΕΠΚ.  Απάντηση της ελληνικής κυβέρνησης δεν υπάρχει στα αρχεία του υπουργείου Εξωτερικών, αλλά μεταγενέστερα στοιχεία υποδηλώνουν ότι τελικά οι Εθνικιστές κάτι θα πρέπει να αγόρασαν από την Ελλάδα. Τον Οκτώβριο του 1937 ο διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος Εμμανουήλ Τσουδερός είπε στο βρετανό πρέσβη ότι, όσον αφορά τα συναλλαγματικά αποθέματα της Τραπέζης, «αυτή η χρονιά ευνοήθηκε από αναπάντεχη τύχη, πάνω από 600.000 αγγλικές λίρες από τον στρατηγό Φράνκο». Ο Τσουδερός δεν διευκρίνισε για ποιά εμπορεύματα ή υπηρεσίες το ποσό αυτό αποτελούσε πληρωμή, ίσως επειδή δεν γνώριζε ούτε ο ίδιος.  Αν όχι για οβίδες πυροβολικού, ένας άλλος λόγος ίσως υπήρξε η προμήθεια αεροπλάνων. Στις 17 Φεβρουαρίου 1937 ο αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα Lincoln MacVeagh ενημέρωσε τον πρόεδρο Ρούσβελτ ότι η ελληνική κυβέρνηση εξήγαγε στην Ισπανία μεγάλο μέρος του πολεμικού υλικού που εισήγαγε από τη Γερμανία, γεγονός το οποίο εξηγούσε εν μέρει τη ραγδαία αύξηση των ελληνικών εισαγωγών πολεμικού υλικού από τη χώρα αυτή.

Περισσότερο ένοχοι γι’ αυτό που οι Βρετανοί αποκαλούσαν «διπλό παιγνίδι» ήταν ορισμένοι έλληνες πλοιοκτήτες, οι οποίοι λάμβαναν μια πληρωμή από τους Δημοκρατικούς και μετά άλλη πληρωμή από τους Εθνικιστές για να τους αφήσουν να καταλάβουν το ίδιο φορτίο. Πράγματι, κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου μερικά ελληνικά πλοία που μετέφεραν φορτία στους Δημοκρατικούς, ενώ βρίσκονταν εν πλω, ενημέρωναν τις δυνάμεις του Φράνκο και τους επέτρεπαν να καταλάβουν τα φορτία τους. Αν και τέτοιου είδους διπλές συμφωνίες δεν αποτελούσαν τον κανόνα, η αλήθεια του ειρωνικού σχολίου του Frank Gervasi παραμένει: σε κάποιες μάχες Ισπανοί Δημοκρατικοί θα πρέπει να σκοτώθηκαν από σφαίρες που οι ίδιοι είχαν ήδη προπληρώσει.

https://el.wikipedia.org/wiki/ Ισπανικός_Εμφύλιος

http://www.ispania.gr/arthra/istoria/1460-ellines-ispanikos-emfylios

http://eagainst.com/articles/ οι-έλληνες-εθελοντές-aντιφασίστες-στο/

https://barikat.gr/content/elliniko-lathremporio-oplon-ston-ispaniko-emfylio-polemo

https://societyvsdistortion.wordpress.com/tag/ισπανικός-εμφύλιος/