Τ. Κατσιμάρδος : Η αναλογική στο ξεχασμένο Σύνταγμα του 1925

Αλ. Παπαναστασίου, Γ. Καφαντάρης και Ελ. Βενιζέλος στο ίδιο πολιτικό στρατόπεδο, αλλά διασταύρωσαν πολλές φορές τα ξίφη τους. Στο πρόσωπο του Καφαντάρη ο Παπαναστασίου βρήκε έναν θερμό υποστηρικτή της αναλογικής.

MΙΑ ΕΚΛΟΓΙΚΗ «ΤΟΜΗ» ΠΟΥ ΑΝΤΕΞΕ ΜΟΛΙΣ ΔΥΟ ΧΡΟΝΙΑ

Η αναλογική στο ξεχασμένο Σύνταγμα του 1925

Οι συζητήσεις και οι διαδικασίες για συνταγματική αναθεώρηση και ταυτοχρόνως για τον εκλογικό νόμο σπανίζουν στα ελληνικά κοινοβουλευτικά χρονικά.

Κι αυτό επειδή το ακριβές σύστημα εκλογής, όπως ο συγκεκριμένος αριθμός των βουλευτών και οι εκλογικές περιφέρειες, παραπέμπονταν απ΄ όλα τα Συντάγματα του παρελθόντος στην ψήφιση νόμων. Δεν ήταν, δηλαδή, συνταγματικά κατοχυρωμένα.

Εξαίρεση αποτελούσε το βραχύβιο Σύνταγμα της αβασίλευτης δημοκρατίας του 1925. Σ΄ αυτό όχι μόνο οι βουλευτές εκλέγονταν «κατά νόμον ... δι΄ αμέσου καθολικής και μυστικής ψηφοφορίας». Οριζόταν, επιπλέον, ότι η εκλογή γινόταν «επί τη βάσει των αρχών της αναλογικής αντιπροσωπείας».

Η τελευταία φράση αφαιρέθηκε από το Σύνταγμα του 1927. Από τότε πέρασε στην ιστορία και στην αχρησία. Οι εκλογές, όμως, του Νοεμβρίου 1926 διεξήχθησαν με το γνησιότερο αναλογικό σύστημα (ανόθευτο μαθηματικά δεν μπορεί να υπάρξει). Παραφωνία του ήταν η εξαίρεση ορισμένων νησιών (Υδρα, Σπέτσες, Ψαρά), όπου εφαρμόστηκε το πλειοψηφικό (διατηρήθηκε εκεί και το σφαιρίδιο).

Είχε προηγηθεί η έκδοση του σχετικού νόμου (Σεπτέμβριος 1926), μετά την ανατροπή της δικτατορίας Πάγκαλου από το αντιπραξικόπημα Γ. Κονδύλη. Ο τελευταίος είχε υποσχεθεί εκλογές με αναλογικό σύστημα, όπως κι έγιναν, παρά τις αρχικές αντιδράσεις των αντιβενιζελικών κομμάτων και μέρους των διασπασμένων βενιζελικών.

 Ο Ι. Μεταξάς με μέλη της κυβέρνησής του μετά τις εκλογές του 1936. Αν και κυρίαρχα, όχι όμως και ορθώς, η κήρυξη της δικτατορίας λίγες μέρες μετά «φορτώνεται» στον πολυκομματισμό της Βουλής λόγω αναλογικής.

Σύμφωνα μ΄ αυτόν οι βουλευτικές έδρες κατανέμονταν αναλογικά στις εκλογικές περιφέρειες. Το εκλογικό μέτρο προέκυπτε από τη διαίρεση του αριθμού των έγκυρων ψηφοδελτίων διά του αριθμού των βουλευτικών εδρών με την προσθήκη του ένα (+1). Ακολουθούσε δεύτερη και τρίτη κατανομή εδρών, με βάση ευρύτερα καθοριζόμενες περιφέρειες και τέλος ολόκληρη τη χώρα σε μία περιφέρεια. Σε αυτές οι έδρες παραχωρούνταν στα κόμματα αναλόγως με τα αδιάθετα υπόλοιπά τους.

«Αρχιτέκτονας» της εισαγωγής του συστήματος ήταν ο Αλ. Παπαναστασίου, μαζί με την 30μελή επιτροπή, που είχε συγκροτηθεί για τη σύνταξη του Συντάγματος. Ο ίδιος ως επικεφαλής του Κόμματος Δημοκρατικής Ενώσεως σε εκείνη την αναμέτρηση έλαβε ποσοστό περίπου 6,5%, παίρνοντας 17 έδρες (σε σύνολο 286). Τότε για πρώτη φορά απέκτησε κοινοβουλευτική εκπροσώπηση και το ΚΚΕ. Το εκλογικό σχήμα Ενιαίο Μέτωπο Αγροτών - Εργατών με 4,5% εξέλεξε 10 βουλευτές.

Στη Βουλή εκπροσωπήθηκαν 15 εκλογικοί σχηματισμοί και οκτώ ανεξάρτητοι υποψήφιοι. Αμέσως μετά τις εκλογές μάλιστα, ο «πατέρας της (αβασίλευτης) δημοκρατίας», όπως έχει αποκληθεί ο Παπαναστασίου, με αναλύσεις του εξαίρει την εφαρμογή του συστήματος. Εκτιμά πως πρόκειται για θριαμβευτική νίκη της δημοκρατικής ιδέας, της ομαλότητας και της «απαλότητας» των εκλογών.

Η Οικουμενική Ζαΐμη

 Βουλευτές της ΕΔΑ, μετά τις εκλογές του 1958. Η «παγίδα» του εκλογικού νόμου σε βάρος της Αριστεράς λειτούργησε, τελικά, υπέρ της.

Στα θετικά καταχωρίζει, επίσης, το γεγονός ότι ουδέν κόμμα κατέκτησε την αυτοδυναμία και επομένως είναι αναγκασμένα να συνεργαστούν και για τη διακυβέρνηση της χώρας. Οπως συνέβη με τη συγκρότηση της οικουμενικής κυβέρνησης Ζαΐμη. Οταν αρχίζει η συζήτηση για την αναλογική τέτοιες μέρες του 1925 στη Βουλή και στον Τύπο (τελευταίο δεκαήμερο του Ιουνίου), οι θιασώτες του πλειοψηφικού συστήματος ξεσπαθώνουν. Μαζί τους και ορισμένοι από τους ηγετικούς παράγοντες των Φιλελευθέρων, όπως ο Σοφούλης, ο Μιχαλακόπουλος κ.ά. (ο Ελ. Βενιζέλος την περίοδο αυτή βρισκόταν στο εξωτερικό εγκαταλείποντας την ηγεσία των Φιλελευθέρων).

Τα βασικά επιχειρήματα που ακούγονται κατά της αναλογικής αντιπροσώπευσης, αν εξαιρεθεί εκείνο των μονοκομματικών κυβερνήσεων και των αυτοδύναμων κομμάτων, ηχούν κάπως αστεία σήμερα. Ιδού ένα μικρό απάνθισμα από τον συντηρητικό Τύπο των ημερών όταν ψηφιζόταν από την κυβέρνηση Κονδύλη ο νόμος για την αναλογική:

• «Θεσμός απειλών από θεμελίων την δημοσίαν τάξιν και όλην του Κράτους υπόστασιν...».

• «Δεν είναι σύστημα δημοκρατικό, επειδή ο κυρίαρχος τάχα λαός δεν ερωτάται προ των εκλογών ποίαν κυβέρνησιν θέλει, η οποία αποφασίζεται μετά τας εκλογάς κατά τας συμπαιγνίας των ηγετών των κομμάτων».

• «Έκαστος βουλευτής θα αντιπροσωπεύει μίαν μερίδα συμφερόντων, ουδείς θα αντιπροσωπεύει το Έθνος, την δε κυβέρνησιν θα ασκούν συμπαιγνίαι και συμμορίαι μειονοψηφιών...».

• «Η Βουλή θα γίνει στρατόπεδον αλληλομαχίας μερικών συμφερόντων, θα είναι συνέδριον αναρχικόν πάσης αντεθνικής προπαγάνδας ... Τούτο ποθεί ο Κομμουνισμός...».

 Διαδήλωση υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας το 1924 με πορτρέτα Παπαναστασίου και Κονδύλη. Παραδόξως και ο δεύτερος έμεινε πιστός στη θέσπιση της αναλογικής, όταν ανέλαβε αργότερα με αντιπραξικόπημα την εξουσία.

• «Το ελληνικό έθνος σύρεται προς την καταστροφήν...».

Ψηφοφορία στη Βουλή

Ο νόμος για την αναλογική ψηφίστηκε από τη Βουλή τα ξημερώματα της 23ης Ιουνίου λίγο πριν από την κήρυξη της δικτατορίας του Πάγκαλου. Επί 224 παρόντων βουλευτών οι 182 ψήφισαν υπέρ, ενώ 42 κατά. Ο πρωθυπουργός Α. Μιχαλακόπουλος κάλεσε σε ψήφο «κατά πεποίθηση». Ο νόμος τέθηκε σε ισχύ στις 3 Σεπτεμβρίου 1926 (κυβέρνηση Κονδύλη) και με βάση αυτόν διεξήχθησαν οι εκλογές του Νοεμβρίου 1926. Από αυτές προήλθε η οικουμενική κυβέρνηση Ζαΐμη. Στις επόμενες εκλογές (1928) επανήλθε το πλειοψηφικό.

ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΝΕΝΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

Πρωταθλητές στις εκλογικές αλλαγές

Από το 1926 με την καθιέρωση των ψηφοδελτίων έως την εφαρμογή του ισχύοντος εκλογικού νόμου (ψηφίστηκε το 2004 και τροποποιήθηκε το 2008), είχαν εφαρμοστεί δεκατρείς διαφορετικοί εκλογικοί νόμοι. Με πολλούς συνδυασμούς και παραλλαγές τους είτε κατατάσσονταν στο πλειοψηφικό είτε στο αναλογικό είτε στο μεικτό έχουν αναγορεύσει την Ελλάδα σε πρωταθλήτρια αλλαγών στην εκλογική νομοθεσία. Τουλάχιστον στον ευρωπαϊκό χώρο, αφού μόνο η Γαλλία είναι δεύτερο ανάλογο δείγμα προς αποφυγή.

Η ηγεσία της ΕΡΕ με τον Κ. Καραμανλή στο κέντρο, σε προεκλογική περιοδεία το 1956. Το τριφασικό εκλογικό σύστημα σ' εκείνες τις εκλογές έδωσε τερατώδη αποτελέσματα.

Πρωταθλήτρια όχι μόνο ως προς τον αριθμό και τη διαφορετικότητα των συστημάτων, αλλά, κυρίως, στην κομματική εργαλειοποίηση των εκλογικών συστημάτων. Ισχύει απολύτως μια κλασική διατύπωση σύμφωνα με την οποία «το εκλογικό σύστημα αποτελεί τον πιο εξειδικευμένο χειραγωγικό μηχανισμό της πολιτικής».

Οι εκλογικοί νόμοι «κόβονται και ράβονται» σύμφωνα με τα συμφέροντα και τους υπολογισμούς των κομμάτων που βρίσκονται στην εξουσία. Μερικές φορές και με τη σύμφωνη γνώμη της αξιωματικής αντιπολίτευσης, όταν θεωρεί ότι βρίσκεται στον προθάλαμο της κυβερνητικής εξουσίας. Οι... φούρνοι των εκλογομαγειρείων κάπνιζαν λίγο πριν από τις κάλπες. Οι τεχνικοί της εξουσίας (εμπειρικοί ή σπουδαγμένοι) αναλάμβαναν να «διορθώσουν» τη λαϊκή ψήφο...

Συνήθως οι ειδικοί μελετητές ξεχωρίζουν τρεις φάσεις στην ιστορία των εκλογικών συστημάτων. Σε μια περίοδο περίπου ενός αιώνα όπου ισχύουν αδιατάρακτα τα πλειοψηφικά συστήματα. Σχηματικά από τις πρώτες εκλογές του 1844, όταν θεσμοποιήθηκαν με συνταγματική ρύθμιση, μέχρι το 1926, όταν συνταγματοποιήθηκε προσωρινά η αναλογική αντιπροσώπευση.Μια δεύτερη περίοδο 30 χρόνων (1926-1956), με εναλλαγές μεταξύ αναλογικών και πλειοψηφικών συστημάτων στις διάφορες μορφές τους. Το τέλος αυτής της εποχής σφραγίζεται από το τερατώδες «τριφασικό σύστημα» της πρώτης κυβέρνησης Κ. Καραμανλή.

Πολιτική αστάθεια

Τέλος, από το 1958 μέχρι σήμερα (εξαιρείται η περίοδος 1989-1990), με την εφαρμογή συστημάτων στο πλαίσιο της μορφής της «ενισχυμένης αναλογικής».

Στις έξι εκλογικές αναμετρήσεις μεταξύ 1926 και της δικτατορίας του Μεταξά το 1936 άλλαξαν τέσσερις φορές τα εκλογικά συστήματα κινούμενα μεταξύ πλειοψηφικού και αναλογικού. Αυτή η ρευστότητα αντικατοπτρίζεται και στην πολιτική αστάθεια με τις συχνές κρίσεις και τα βραχύβια κυβερνητικά σχήματα.

Μετά τη δικτατορία του Μεταξά και την απελευθέρωση της χώρας το 1944 οι συνεχείς εναλλαγές αναδεικνύονται σε κομματικά εργαλεία, συμβάλλοντας στην αλλοίωση της λαϊκής ετυμηγορίας και τη στρέβλωση του εκλογικού αποτελέσματος. Στις εννέα βουλευτικές εκλογές τα χρόνια από το 1946 έως την επιβολή της δικτατορίας του 1967 ίσχυσαν επτά διαφορετικοί εκλογικοί νόμοι. Λόγο για τούτο ή το άλλο σύστημα είχε ακόμη και ο «ξένος παράγοντας».

Από τη θέσπιση των νομοθεσιών σκοπιμότητας δεν έλειπαν βεβαίως και οι «παγίδες». Οπως για παράδειγμα το 1958, όταν ένα εκλογικό σύστημα προσαρμοσμένο πρωτίστως στις ανάγκες της ΕΡΕ και δευτερευόντως σε κείνες των κομμάτων του Κέντρου, ευνόησε αναπάντεχα την Αριστερά. Η ΕΔΑ αναδείχτηκε σε αξιωματική αντιπολίτευση.

Όπως «παγίδα» για τον δικομματισμό ΠΑΣΟΚ-ΝΔ θα αποδειχθεί και η νομοθεσία του 2004/2008 με το περίφημο μπόνους των 40 αρχικώς και ύστερα 50 εδρών στο πρώτο κόμμα. Αυτό που έφερε στην κυβέρνηση τον ΣΥΡΙΖΑ μετά τις δύο τελευταίες εκλογικές αναμετρήσεις.

Τα εκλογικά συστήματα και οι τεχνικές τους μετά το 1974 είναι, όμως, θέμα επόμενων σελίδων της Ιστορίας του «Εθνους Της Κυριακής».

ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ 1911

«Δεν είμαι κατ' αρχήν εναντίος...» δηλώνει ο Βενιζέλος

Στον Παπαναστασίου ανήκει και η πρώτη πρόταση για τη συνταγματοποίηση του εκλογικού νόμου στην αναθεωρητική Βουλή του 1911. Ως μέλος της ομάδας των κοινωνιολόγων είχε προτείνει στην πρώτη κυβέρνηση Βενιζέλου την εισαγωγή της αναλογικής στο Σύνταγμα, αλλά ο Ελ. Βενιζέλος την είχε απορρίψει. Οχι για λόγους αρχής, αλλά επειδή, όπως δήλωσε στη Βουλή κατά την υποβολή της πρότασης, θα καθυστερούσε υπερβολικά η ψήφιση του νέου Συντάγματος (τον ίδιο λόγο είχε επικαλεστεί και για τη μη κατάργηση της ψηφοφορίας με σφαιρίδια).

Ιδού ο σχετικός διάλογος στη Βουλή:

-Ελευθέριος Βενιζέλος: Το ζήτημα είναι σοβαρόν. Εγώ δεν είμαι κατ΄ αρχήν εναντίος, αλλά βεβαίως δεν είναι πολιτικόν να το φέρητε τώρα, διότι θα θέλωμεν ένα μήνα να το συζητήσωμεν. Ημείς εθυσιάσαμε και το ζήτημα των σφαιριδίων διά να τελειώνομεν...

-Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Η δυσχέρεια της λύσεως του ζητήματος τούτου δεν είναι τόσον μεγάλην όσην φαντάζεσθε του ζητήματος... Θεωρώ την αρχήν της κατ΄ αναλογίαν εκλογής αναποσπάστως συνδεδεμένη προς το εν τω Συντάγματι καθιερούμενον ίσον και καθολικόν εκλογικόν δικαίωμα, δι' ο νομίζω ότι μόνον διά της καθιερώσεως θα εξασφαλισθή η πραγμάτωσις του δικαιώματος τούτου...

Το σκεπτικό των κοινωνιολόγων, καταθέτοντας την πρόταση, εξακολουθεί να έχει μια διαχρονική ισχύ. Την αρχή «της κατ΄ αναλογίαν εκλογής» θεωρούσε ο Παπαναστασίου «ως απαραίτητον προς εξασφάλισιν της ίσης αντιπροσωπεύσεως και της επικρατήσεως της πράγματι πλειονοψηφούσης μερίδος, προς τούτοις δε ως τα μέγιστα συντελούσαν εις τη διεξαγωγήν του πολιτικού ανταγωνισμού επί τη βάσει αντιθέσεως γενικωτέρων συμφερόντων και ιδεών και εις την ανόθευτον εκδήλωσιν του πολιτικού φρονήματος των εκλογέων...».

Τ. Κατσιμάρδος

katsimar@yahoo.gr

http://www.ethnos.gr/politiki/arthro/h_analogiki_sto_ksexasmeno_syntagma_tou_1925-64398067/