ΤΡΙΑ ΚΛΑΣΙΚΑ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΝΑ ‘ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟ’ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΑ

Ο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ σε στιγμές... δόξας και τιμής από τις ένοπλες δυνάμεις. Είναι ο πρωθυπουργός που θα ανατραπεί δύο φορές από τους στρατιωτικούς. Η πρώτη το 1971 και η δεύτερη το 1980.

ΤΡΙΑ ΚΛΑΣΙΚΑ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΝΑ ‘ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟ’ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΑ

ΑΠΟ ΤΟ 1960 ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΜΕΝΤΕΡΕΣ ΕΩΣ ΤΟ 1997 ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΤΟΝ ΕΡΜΠΑΚΑΝ

Πόσες απόπειρες εμφανών και αφανών πραξικοπημάτων έγιναν στη μετακεμαλική Τουρκία είναι λίγο δυσδιάκριτο.

Στην Ιστορία καταγράφονται ως τις μέρες του Ερντογάν τρεις κλασικού τύπου στρατιωτικές δικτατορίες. Και ένα «μεταμοντέρνο» πραξικόπημα. Το 1960 τελειώνει μια «δημοκρατική» δεκαετία που σφραγίζει η πρωθυπουργία και η ηγεσία του Αντνάν Μεντερές στο Δημοκρατικό Κόμμα. Χαρακτηρίζεται ως περίοδος σταθερότητας, παρά τις επανειλημμένες εντάσεις, με σπουδαιότερη τα Σεπτεμβριανά του 1955 σε βάρος των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης.

Μετά τις πρόωρες εκλογές του 1957 και την επικράτηση εκ νέου του ΔΚ, το καθεστώς μετατράπηκε βαθμιαία σε μια αυταρχική εξουσία. Ουσιαστικά επήλθε ένα είδος εθνικού διχασμού μεταξύ των οπαδών του Μεντερές και του Ινονού (Ρεπουμπλικανικό Κόμμα). Στο μαζικό δημοκρατικό κίνημα που αναπτύσσεται, κυρίως στον φοιτητικό χώρο, η κυβέρνηση απαντά με σκληρότητα. Έφτασε στο σημείο να απειλεί τους αντιπάλους της ότι θα κατέφευγε στην «αμερικανική βοήθεια» για επιβολή της τάξης! Αν και στη διάρκεια των ημερών του Μεντερές εκδηλώθηκαν αρκετές στρατιωτικές «πρωτοβουλίες» κεμαλιστών, αυτή που πέτυχε να τον ανατρέψει ήταν η «Επιτροπή Εθνικής Ενότητας». Με επικεφαλής τον στρατηγό Τζεμάλ Γκιουρσέλ τον Μάιο του 1960.

Το στρατιωτικό καθεστώς θα στείλει τον πρωθυπουργό και δύο υπουργούς του στην κρεμάλα έναν χρόνο μετά από μια δίκη-παρωδία. Θανατική ποινή θα επιβληθεί και στον έκπτωτο πρόεδρο της Δημοκρατίας Τζελάλ Μπαγιάρ (μετατράπηκε σε φυλάκιση λόγω ηλικίας). Μέσα από παλινδρομήσεις, μεταξύ εγκαθίδρυσης ενός στρατοκρατούμενου καθεστώτος και ανάγκης για επιστροφή στον κοινοβουλευτισμό, η Επιτροπή κατάρτισε ένα Σύνταγμα (εγκρίθηκε το 1961 από το 60% των Τούρκων). Επέτρεψε τη διεξαγωγή εκλογών, αφού ο αρχηγός της «επανάστασης της 27ης Μαΐου» εξασφάλισε το προεδρικό αξίωμα και οι συναγωνιστές του το ακαταδίωκτο. Τον Οκτώβριο του 1961, ο Γκιουρσέλ εξελέγη από τη Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση τέταρτος πρόεδρος της Δημοκρατίας και ανέθεσε στον Ισμέτ Ινονού την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης εθνικής ενότητας, τον οποίον αργότερα αντικατέστησε με τον ανεξάρτητο γερουσιαστή Ουργκιούπλου (1965).

Αργότερα, τη δεκαετία του 1980, θα αποκατασταθεί η μνήμη του Μεντερές, που θα θεωρείται από πολλούς «μάρτυρας της δημοκρατίας».

Ο στρατός με τη στήριξη του προέδρου ανατρέπει τον Ντεμιρέλ

Ο Ντεμιρέλ με τον στρατηγό Κενάν Εβρέν όταν είχαν πλέον αντιστραφεί οι ρόλοι.

Σε μια ταραγμένη περίοδο και εν μέσω πάλης μεταξύ στρατιωτικών ομάδων, νεαροί κεμαλιστές ετοιμάζονταν να καταλάβουν την εξουσία στις 9 Μαρτίου 1971. Τους πρόλαβαν οι ανώτεροι αξιωματικοί και τους εξουδετέρωσαν. Ο στρατός με τη στήριξη του προέδρου Τζεβδέτ Σουνάι απηύθυνε τελεσίγραφο και η κυβέρνηση του Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ (αρχηγός του Κόμματος Δικαιοσύνης, όπως μετονομάστηκε το Δημοκρατικό) εξαναγκάστηκε σε παραίτηση (11 Μαρτίου).

Σχηματίστηκε κυβέρνηση «τεχνοκρατών» με πρωθυπουργό τον καθηγητή Νιχάτ Ερίμ (γνωστό στις ελληνοτουρκικές υποθέσεις από τη στρατηγική της διχοτόμησης της Κύπρου). Αποδείχτηκε αυταρχική και βάναυση όσο μια κλασική χούντα. Κηρύχθηκε κατάσταση πολιορκίας, στήθηκαν στρατοδικεία, οι διαδηλώσεις απαγορεύτηκαν. Πρώτος στόχος ήταν η εξόντωση των αριστερών και των Κούρδων. Με το κεμαλικό σύνθημα για «τσάκισμα των κομμουνιστών» κυριάρχησε ο τρόμος.

Το δικτατορικό καθεστώς παρά τις αλλεπάλληλες μεταμορφώσεις (τον Ερίμ διαδέχτηκαν άλλοι δύο πρωθυπουργοί) κατέρρευσε τον Οκτώβριο του 1973. Αναγκάστηκε να κηρύξει εκλογές.

Χιλιάδες εκτελέσεις αριστερών από τη χούντα του Εβρέν

Τα χρόνια 1973-1980 χαρακτηρίστηκαν ως περίοδος ακυβερνησίας. Ιδιαίτερα την τελευταία πενταετία «η Τουρκία -σύμφωνα με την έκφραση ενός σύγχρονου ιστορικού- βίωσε μια αληθινή κάθοδο στον Άδη. Η βία ξανάρχισε ακόμη σφοδρότερη για να καλύψει το σύνολο της κοινωνίας». Η χωρίς προηγούμενο οικονομική κρίση επιδείνωνε την κατάσταση.

 Ο Αντνάν Μεντερές τον Μάιο του 1960 ανατρέπεται από τον στρατό, που τον καταδικάζει σε θάνατο. Η ίδια ποινή θα επιβληθεί και στον πρόεδρο της Δημοκρατίας Μπαγιάρ (μετατράπηκε σε φυλάκιση λόγω ηλικίας).

Η στρατιωτική απάντηση, ύστερα από τελεσίγραφα, ήταν νέο πραξικόπημα. Ένα Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας, με επικεφαλής τον αρχηγό του Γενικού Επιτελείου, Κενάν Εβρέν, και τους αρχηγούς των Γενικών Επιτελείων, κατέλαβαν την εξουσία. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1980 στη χώρα επιβλήθηκε κατάσταση πολιορκίας, οι περισσότεροι πολιτικοί στη χώρα συνελήφθησαν και ανάμεσά τους οι αρχηγοί των κομμάτων Ετζεβίτ, Ντεμιρέλ, Ερμπακάν και Τουρκές. Η Εθνοσυνέλευση έκλεισε και απαγορεύτηκε κάθε πολιτική και συνδικαλιστική δραστηριότητα. Ο ναύαρχος (Μπουλέντ Ουλουσού) ανέλαβε όλες τις εκτελεστικές και νομοθετικές εξουσίες για να επαναφέρει την «πειθαρχία» στη χώρα.

Η δικτατορία του Εβρέν δίωξε εκατοντάδες χιλιάδες δημοκρατικούς πολίτες. Δεκάδες χιλιάδες ρίχτηκαν στις φυλακές, πολλές εκατοντάδες αριστεροί εκτελέστηκαν. Η χούντα, μαζί με το καθεστώς τρόμου, υιοθέτησε την αποκαλούμενη «τουρκοϊσλαμική-δυτική σύνθεση». Τελικά ετοίμασε ένα σχέδιο Συντάγματος. Με αυτό κωδικοποιούνταν το σύνολο των πρακτικών και της ιδεολογίας των στρατιωτικών. Ο Εβρέν εξασφάλιζε τον θώκο του προέδρου της Δημοκρατίας και οι στρατηγοί την ασυλία για τα εγκλήματά τους.

Καθώς το «όχι» στο Σύνταγμα ισοδυναμούσε με προδοσία, το «ναι» πήρε 92% στις κάλπες.

Εκτιμώντας ότι είναι κυρίαρχοι, οι στρατιωτικοί ίδρυσαν οι ίδιοι το Κόμμα Εθνικιστικής Δημοκρατίας, με αρχηγό τον Τουργκούτ Σουνάλπ.

Δεν αμφέβαλλε ότι θα κέρδιζε τις εκλογές σε συνθήκες ελεγχόμενου «πλουραλισμού».

Η 6η Νοεμβρίου όμως ανέτρεψε τους υπολογισμούς τους. Το κόμμα τους ήρθε τρίτο, ύστερα από το Κόμμα της Μητέρας Πατρίδας του Τουργκούτ Οζάλ και το Λαϊκιστικό του Νετζέτ Τζαλπ.

 Ο αρχηγός του Ισλαμικού Κόμματος Νετζμετίν Ερμπακάν και ο αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων Ισμαήλ Καρανταγί που τον ανέτρεψε τον Φλεβάρη του '97.

Ο Οζάλ ανέλαβε την πρωθυπουργία και αργότερα την προεδρία, διαμοιράζοντας την εξουσία με τους στρατιωτικούς.

Ο Εβρέν και οι άλλοι πρωτεργάτες του πραξικοπήματος του 1980 απολάμβαναν ασυλίας. Ωστόσο αυτή τερματίστηκε το 2010, με την τροποποίηση του Συντάγματος (κυβέρνηση Ερντογάν). Τον Απρίλιο του 2012 ξεκίνησε η δίκη του 94χρονου ήδη Εβρέν και του 87χρονου Ταχσίν Σαχινκαγιά (πρώην αρχηγού της τουρκικής αεροπορίας). Ήταν οι μόνοι επιζώντες από τους πρωταγωνιστές του πραξικοπήματος της 12ης Σεπτεμβρίου 1980. Καταδικάστηκαν σε ισόβια κάθειρξη από δικαστήριο της Άγκυρας πριν από δύο χρόνια. Ο Εβρέν πέθανε έναν χρόνο αργότερα.

«Παρέλαση» τανκς στην Αγκυρα και ανατροπή Ερμπακάν

Δύο χρόνια μετά τις εκλογές του Δεκεμβρίου του 1995 και την πτώση της κυβέρνησης Τανσού Τσιλέρ - Μεσούτ Γιλμάζ, στην πρωθυπουργία θα βρεθεί ο αρχηγός του Ισλαμικού Κόμματος Νετζμετίν Ερμπακάν. Η Τσιλέρ έγινε αντιπρόεδρος, με αντάλλαγμα την ασυλία για υποθέσεις διαφθοράς.

Ο συνδυασμός του ισλαμισμού και του «εκδυτικισμού», τον οποίο αντιπροσώπευε, θεωρητικά, η Τσιλέρ, θεωρήθηκε κίνδυνος για το βαθύ κράτος των στρατιωτικών.

Ο Ερμπακάν με τον Ερντογάν όταν ο τελευταίος ήταν δήμαρχος Κωνσταντινούπολης. Αργότερα ως πρωθυπουργός θα εκδικηθεί τους στρατιωτικούς για την εξόντωση του μέντορά του.

Αφορμή η υπόθεση της «μαντίλας» και η εκπαίδευση των ιμάμηδων. Οι στρατηγοί θεώρησαν ότι απειλείται ο κοσμικός χαρακτήρας του κράτους. Στις αρχές Φεβρουαρίου του 1997 έβγαλαν μερικά τανκς να «παρελάσουν» κοντά στην Άγκυρα. Στο τέλος του ίδιου μήνα με τελεσίγραφο κάλεσαν την κυβέρνηση να καταστείλει κάθε ισλαμιστική δραστηριότητα. Όπως ονόμασε την κίνηση ένας στρατηγός, ήταν ένα «μεταμοντέρνο» πραξικόπημα. Υποκατάστατο του παραδοσιακού πραξικοπήματος. Η κυβέρνηση αναγκάστηκε να παραιτηθεί τον Ιούνιο.

Τα επόμενα χρόνια οι πρωταγωνιστές της 28ης Φεβρουαρίου 1997 θα προσαχθούν σε δίκη (2013). Ο τότε αρχηγός του Γενικού Επιτελείου των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων, Ισμαήλ Χακί Καρανταγί, αρνήθηκε τις κατηγορίες.

«Ζητώ την αθώωσή μου, δεν έκανα τίποτε που να μπορεί να θεωρηθεί πραξικόπημα» υποστήριξε. «Η 28η Φεβρουαρίου δεν είναι μια διαδικασία πραξικοπήματος, δεν υπάρχει τίποτε για το οποίο να μπορεί να κατηγορηθεί ο στρατός» είπε ο ίδιος και οι άλλοι κατηγορούμενοι.

Θεωρήθηκε τότε ότι ο Ερντογάν, ως πρωθυπουργός πλέον, εκδικούνταν τους στρατιωτικούς του 1997 για την εξόντωση του πολιτικού μέντορά του Ερμπακάν (το κόμμα του διαλύθηκε και ο ίδιος πέθανε λίγο αργότερα).

Τάκης Μεντής

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

• 27 Μαΐου 1960. Το πρώτο πραξικόπημα. Κυβερνήσεις Γκιουρσέλ ( 1960-1961), Ινονού (1961-1965) και Ουργκιουπλού (1965).

• 12 Μαρτίου 1971. Στρατιωτικό τελεσίγραφο και παραίτηση της κυβέρνησης Ντεμιρέλ.

• 1971-1973 Δικτατορικό καθεστώς. Κυβερνήσεις Ερίμ, Μελέν και Ταλού. Εκτελέσεις ηγετών της Αριστεράς.

• 12 Σεπτεμβρίου '80. Ανατροπή της κυβέρνησης Ντεμιρέλ από τον στρατό.

• 1980-1983. Στρατιωτικό καθεστώς τρόμου υπό τον Κενάν Εβρέν.

• 18 Ιουνίου 1997. Στρατιωτικά τελεσίγραφα και κινήσεις διώχνουν τον Ερμπακάν από την κυβέρνηση.

http://www.ethnos.gr/diethni/arthro/tria_klasika_praksikopimata_kai_ena_metamonterno_sti_sygxroni_tourkia-64416888/