Γ. ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗ : Η «ποίηση - μοντάζ» του Σεφέρη

Ο Γιώργος Σεφέρης

Στις 7 Μαΐου του 1995 και με αφορμή την προετοιμασία ενός φιλολογικού Συμποσίου στο Ίδρυμα Γουλανδρή -Χορν, όπου οι ειδικοί θα κατέθεταν τις απόψεις τους για τους λογοτέχνες της γενιάς του ’30, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης προδημοσιεύει (από ευρύτερη μελέτη) ορισμένα άγνωστα στοιχεία σχετικά με το σεφερικό Μυθιστόρημα, που, χρόνια τώρα, φαίνεται να ανθίσταται στις ποικίλες ερμηνευτικές προσπάθειες και να παραμένει ένα κρυπτικό και «σκοτεινό» ποίημα.

Παρακάτω για τους φίλους της ποίησης του Γιώργου Σεφέρη αναδημοσιεύουμε το σχετικό άρθρο από την εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» της Κυριακής 7 Μαΐου 1995

Ποιητές και πεζογράφοι της γενιάς του '30.

Όρθιοι από αριστερά: Πετσάλης, Βενέζης, Ελύτης, Σεφέρης, Καραντώνης, Ξεφλούδας, Θεοτοκάς.

Καθήμενοι: Τερζάκης, Δημαράς, Κατσίμπαλης, Πολίτης, Εμπειρίκος.

Η «ποίηση - μοντάζ» του Σεφέρη

Του Γ. ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗ*

ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ, πιστεύουμε, καμιά αμφιβολία ότι το 1935 αποτελεί το πιο γόνιμο και το πιο ευλογημένο έτος της νεότερης λογοτεχνίας μας. Θυμίζουμε ότι τέσσερις από τους μείζονες νεωτερικούς ποιητές μας δημοσιεύουν έργα τους τη χρονιά αυτή, δύο από τα οποία (το Μυθιστόρημα του Σεφέρη και η Υψικάμινος του Εμπειρίκου) χαράζουν τις κύριες κατευθύνσεις της ποιήσεώς μας και εξακολουθούν ακόμη να καθορίζουν τις κλίσεις της. Τον Σεπτέμβριο κυκλοφορούν οι Πυραμίδες του Ρίτσου, ενώ τον Νοέμβριο έχουμε τα πρώτα δείγματα γραφής του Ελύτη στο πρώτο τεύχος του νεοσύστατου περιοδικού Τα Νέα Γράμματα. Την ίδια χρονιά ο Παλαμάς κλείνει τον ποιητικό του κύκλο με τις Νύχτες τον Φήμιου, ο Δημαράς δημοσιεύει (στα Νέα Γράμματα, επίσης) την πρώτη μορφή των Επτά δοκιμίων για την ποίηση και ο Τσάτσος εκδίδει την Κοινωνική Φιλοσοφία του Καντ.

Για να τιμηθεί και να αποτιμηθεί ετούτη η σημαδιακή χρονιά έχει προγραμματισθεί προς το τέλος του έτους ένα φιλολογικό Συμπόσιο στο Ιδρυμα Γουλανδρή -Χορν, όπου οι ειδικοί θα καταθέσουν τις απόψεις τους. Ως προοίμιο των εκδηλώσεων αυτών προδημοσιεύουμε (από ευρύτερη μελέτη) ορισμένα άγνωστα στοιχεία σχετικά με το σεφερικό Μυθιστόρημα, που, 60 χρόνια τώρα, φαίνεται να ανθίσταται στις ποικίλες ερμηνευτικές προσπάθειες και παραμένει ένα κρυπτικό και «σκοτεινό» ποίημα. Όλα τα στοιχεία προέρχονται από το Αρχείο του ποιητή και ευχαριστούμε από εδώ τόσο την Κυρία Μαρώ Σεφέρη όσο και τη διεύθυνση της Γενναδείου.

■ Απαραίτητες πληροφορίες

Το Μυθιστόρημα κυκλοφορεί τον Μάρτιο του 1935 σε 150 αριθμημένα αντίτυπα. Ο Σεφέρης, επιμελέστατος, όπως πάντα, κρατά όλες τις αποδείξεις για έξοδα χαρτιού, τυπογραφείου κ.ά. και αθροίζει σύνολον δραχμές 3.791. Στις Μέρες Γ, 1 Απρ. 1935, σημειώνει, «Το Μυθιστόρημα είχε τελειώσει το Δεκέμβρη. Τότες ένα βράδυ καθώς περνούσα από την οδό Σταδίου στο Σύνταγμα, μπροστά στο βιβλιοπωλείο του Ελευθερουδάκη, συλλογίστηκα τον τίτλο. Κανείς απ' όσους είδαν το χειρόγραφο δεν ένιωσε τίποτε, φυσικά. Τούτες τις μέρες τυπώθηκε σε 150 αντίτυπα. Η Στροφή είχε 200. Πρόοδος. Προτίμησα να βάλω για επιγραφή τη φράση του Rimbaud παρά τους στίχους του Αισχύλου που είχα διαλέξει [...]».

Στη συνέχεια ο Σεφέρης παραθέτει τα τρία «Άχρηστα Σχέδια για το Μυθιστόρημα». Θυμίζουμε επίσης τη γνωστή Σημείωση του ποιητή στην 1η έκδοση: «Είναι τα δυο του συνθετικά που μ' έκαναν να διαλέξω τον τίτλο αυτής της εργασίας· ΜΥΘΟΣ, γιατί χρησιμοποίησα αρκετά φανερά μια ορισμένη μυθολογία· ΙΣΤΟΡΙΑ, γιατί προσπάθησα να εκφράσω, με κάποιον ειρμό, μια κατάσταση τόσο ανεξάρτητη από μένα όσο και τα πρόσωπα ενός μυθιστορήματος».

 Πάνω, φωτοτυπία της δακτυλόγραφης μορφής της Α' ενότητας του «Μυθιστορήματος», όπου φαίνονται αλλαγές της τελευταίας στιγμής και τυπογραφικές οδηγίες του ποιητή.

■ Το αρχειακό υλικό

Το υλικό του Μυθιστορήματος σώζεται σε ένα πρασινωπό τετράδιο με 56 φύλλα (4021-4077, Φ 146/25. VIII). Συνοπτικά το τετράδιο περιέχει α) ένα Σημείωμα του Σεφέρη (σε 3 παραλλαγές) σχετικά με τη μορφή που σκόπευε να δώσει στην «εργασία» του (όπως αποκαλεί το Ποίημα). Αναφορά στο Σημείωμα αυτό κάνει ο Ν. Βαγενάς (Ο Ποιητής και ο Χορευτής, 141 εξ.), β) Τα χειρόγραφα των 25 αρχικών Μερών (ή ενοτήτων) του Ποιήματος, μερικά μάλιστα σε 2 ή σε 3 παραλλαγές, με χρονολογία γραφής γ) Τη δακτυλόγραφη μορφή των Μερών και δ) ένα συγκεντρωτικό Χρονολογικό Πίνακα των 25 αρχικών μερών, από όπου φαίνεται ότι η σειρά της γραφής τους είναι ΟΛΩΣΔΙΟΛΟΥ διαφορετική από τη σειρά με την οποία εμφανίζονται τελικά. Άλλωστε η οριστική κατάταξη των 24 Μερών γίνεται στην έκδοση του 1940, όπου παρατηρούμε αρκετές μετακινήσεις από τη σειρά της πρώτης εκδόσεως.

Όλα αυτά τα δεδομένα συνιστούν ένα άκρως προκλητικό κα γοητευτικό υλικό για όσους ενδιαφέρονται για τη γενετική των ποιημάτων και ειδικότερα για τη γένεση του πολυσύνθετου Μυθιστορήματος. Καθώς παρακολουθούμε χρονολογημένες τις (αρχικές; χειρόγραφες παραλλαγές των Μερών του Ποιήματος, μπορούμε να ελέγχουμε τα πρωτογενή στάδια της συνθέσεως. Έτσι λ.χ. γνωρίζουμε τώρα ότι τα τρία αρχαιολογικά ποιήματα, δηλ. «Αργοναύτες», «Ορέστης» και «Αστυάναξ» έχουν γραφεί μαζί, σε διάστημα 10 ημερών και μάλιστα σε αντίστροφή σειρά από ό,τι τα έχουμε «Αστυάναξ», 20.10.34, «Ορέστης», 23-24.10.34, «Αργοναύτες», 1.11.34. Όμως το πιο ενδιαφέρον στοιχείο που μας προσφέρει η ακριβής πλέον χρονολογία των Μερών είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Σεφέρης συνθέτει, «κατάσκευάζει» τα ποιήματα του. Ο ποιητής καθώς συναρμολογεί (με τρόπο, θα λέγαμε, ιδιοφυή) τα 24 αρχικά Μέρη - Πλάνα στη σειρά που προκρίνει, ώστε το Ποίημα να πάρει την οριστική μορφή του, μοιάζει να εργάζεται όπως ένας μοντέρ του σινεμά. Αυτή η τεχνική του Σεφέρη μάς είναι γνωστή και από αλλού, όμως τώρα μπορούμε να μιλούμε για ένα είδος «ποιήσεως - μοντάζ», κατά την οποία ο ποιητής υπερβαίνει το στάδιο της πρωτογενούς, «φυσικής» παραγωγής και αναδεικνύεται απόλυτος κύριος και οικονόμος της τέχνης του.

■ Δύο δείγματα του υλικού

Το πρώτο δείγμα είναι μια παραλλαγή του Σημειώματος, που ο Σεφέρης σκόπευε να προτάξει στο Μυθιστόρημα: «Θα επιθυμούσα να προειδοποιήσω τον καλόπιστο αναγνώστη ότι τα ακόλουθα ποιήματα δεν πρέπει να διαβαστούν σαν ένα ποιητικό έργο. Ο σκοπός μου δεν είναι να γράψω ποιήματα αλλά να περιγράψω ένα πρόσωπο. Γι' αυτό νομίζω ότι η μικρή τούτη εργασία σωστότερο θα έπρεπε να διαβαστεί σαν ένα μυθιστόρημα. Οι δικές μου ιδέες για την ποίηση μπορεί να μοιάζουν ή να μη μοιάζουν καθόλου με τις ιδέες του Στρατή Θαλασσινού. Αυτό δεν έχει σημασία. Θέλω να πω όμως ότι δεν αναλαμβάνω καμιά ευθύνη για την ποιητική του ήρωα μου (ας τον πούμε έτσι). Ο ήρωας μου είμαι εγώ, όσο, mutatis, mutandis φυσικά, η Mme Bovary ήταν ο Γουσταύος Φλομπέρ. Ο σκοπός μου είναι να γράψω ένα μυθιστόρημα, να περιγράψω έναν τύπο στην εποχή μας, αντιπροσωπευτικό ή όχι, τίποτε παραπάνω. Ελπίζω, αν μου το επιτρέψουν οι περιστάσεις, να δώσω ακόμη δυο μικρούς τόμους πάνω στο ίδιο θέμα. Ο ένας θα είναι η αλληλογραφία του Σ. θ. και ο άλλος κάποια πεζογραφήματα του. Δεν κρύβω ότι προσπάθησα χωρίς να το κατορθώσω να δώσω και τις τρεις αυτές απόψεις του Σ. θ. μονομιάς. Τα ποιήματα μου είναι αν όχι πιο εύκολα - δυστυχώς - τουλάχιστον πιο πρόσφορα. Αυτά μόνο και μόνο για να σημειώσω την άποψη και τον σκοπό μου».

Το δεύτερο δείγμα είναι το πρόπλασμα της «Ανδρομέδας* (Κ'), που αρχίζει τον Νοέμβριο του 1934 και τελειώνει, ύστερα από διαδοχικές γραφές, τον Γενάρη του 1935. Όπως φαίνεται, η «Ανδρομέδα» κυοφορείται στην 1η στροφή, η 2η στροφή αποσπάται αυτούσια και γίνεται η ΙΔ' ενότητα του Μυθιστορήματος, ενώ η 3η στροφή περιέχει εν σπέρματι το τρίτο ποίημα της ενότητας «Επί σκηνής» στα Τρία Κρυφά Ποιήματα.

Εκείνος ο έφηβος, εκείνη η κόρη

εκείνο το χαμόγελο μέοα στον ουρανό

ακρωτηριασμένα χέρια γνέ­φοντας

στο γύπα και στο γεράκι γράφοντας

τον κύκλο της ζωής μας σημαδεύοντας

το δέντρο, το κορμί, τη θά­λασσα

που δεν αγγίξαμε όσο και να το γύρεψε η ψυχή μας     *

Τρία κόκκινα περιστέρια μέσα στο φως

χαράζοντας τη μοίρα μας μέσα στο φως

με χρώματα και χειρονο­μίες ανθρώπων

που αγαπήσαμε

ακούσαμε τη φωνή της Κασσάνδρας και πατήσαμε

το αίμα τον Αγαμέμνονα, το βουρκωμένο λουτρό

και την κουρελιασμένη πορφύρα.

*Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι πεζογράφος, αναπληρωτής καθηγητής της Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

TO BHMA Kυριακή 7 Μαΐου 1995