Η βαρβαρότητα του Άουσβιτς και της Χιροσίμα

Η βαρβαρότητα

Του MICHAEL LOWY

Η αντίθεση ανάμεσα στον πολιτισμό και στη βαρβαρότητα είναι αρχαία. Βρίσκει νέα νομιμότητα στη φιλοσοφία του Διαφωτισμού και κληρονομείται από τη σοσιαλιστική αριστερά. Ακόμη και μια επαναστάτρια σαν τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, τη στιγμή που εισάγει το λαμπρό σύνθημα της «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» θεωρεί το «ξανακύλισμα στη βαρβαρότητα» έναν «εκμηδενισμό του πολιτισμού», μια παρακμή ανάλογη με εκείνη της αρχαίας Ρώμης.

Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν είναι ένας από τους σπάνιους μαρξιστές στοχαστές που εκφράζει την ιδέα ότι η τεχνολογική και βιομηχανική πρόοδος μπορεί να είναι φορέας πρωτοφανών καταστροφών. Εξ ου ο πεσιμισμός του - όχι μοιρολατρικός αλλά δραστήριος και επαναστατικός. Σε ένα άρθρο τού 1929 όριζε την επαναστατική πολιτική ως «την οργάνωση του πεσιμισμου», ενός πεσιμισμού καθ' ολοκληρίαν: δυσπιστία ως προς το πεπρωμένο της ελευθερίας, δυσπιστία ως προς το πεπρωμένο του ευρωπαϊκού λαού. Προσθέτει δε ειρωνικά: «Απεριόριστη εμπιστοσύνη μόνο στην IG Farben και στην ειρηνευτική τελειοποίηση της Luftwaffe». Ωστόσο ακόμη και ο Μπένγιαμιν, ο πιο απαισιόδοξος από όλους, δεν μπορούσε να μαντέψει σε ποιο βαθμό αυτοί οι δύο θεσμοί θα αποδείκνυαν, μερικά χρόνια αργότερα, την κακοποιό και καταστρεπτική ικανότητα της σύγχρονης εποχής.

Το Αουσβιτς εκπροσωπεί τη σύγχρονη εποχή και όχι μόνο με την δομή του εργοστασίου θανάτου, επιστημονικά οργανωμένου, που χρησιμοποιεί τις πιο εξελιγμένες και αποτελεσματικές τεχνικές. Η γενοκτονία των Εβραίων και των Τσιγγάνων είναι επίσης, όπως παρατηρεί ο κοινωνιολόγος Ζίγκμουντ Μπάουμαν, ένα τυπικό προϊόν του ορθολογικού γραφειοκρατικού πολιτισμού, ο οποίος αποβάλλει από τη διοικητική διαχείριση κάθε ηθική παρεμβολή. Είναι, από αυτή την άποψη, ένα από τα πιθανά αποτελέσματα της εκπολιτιστικής διαδικασίας, τόσο ως ορθολογισμός και συγκεντρωτισμός της βίας όσο και ως κοινωνική παραγωγή της ηθικής αδιαφορίας.

Η Χιροσίμα παρουσιάζει εμφανείς διαφορές με το Αουσβιτς: στόχος της ατομικής βόμβας δεν ήταν η εξολόθρευση του ιαπωνικού πληθυσμού ως αυτοσκοπός, αλλά μάλλον η επιτάχυνση του τερματισμού του πολέμου και η επίδειξη της αμερικανικής στρατιωτικής υπεροχής απέναντι στη Σοβιετική Ένωση. Για να επιτευχθούν αυτοί οι πολιτικοί σκοποί χρησιμοποιήθηκαν τόσο η πλέον εξελιγμένη επιστήμη και τεχνολογία όσο και πολλές εκατοντάδες χιλιάδες αθώοι άμαχοι - άνδρες, γυναίκες και παιδιά - που σφαγιάστηκαν - χωρίς να μιλήσουμε για τη μόλυνση των μελλοντικών γενεών από την πυρηνική ακτινοβολία. Οι ίδιοι, ωστόσο, οι αμερικανοί ιθύνοντες είχαν συναίσθηση του παραλληλισμού με τα ναζιστικά εγκλήματα. Σε μια συνομιλία του με τον Τρούμαν στις 6 Ιουνίου 1945 ο υπουργός Εξωτερικών Στίμσον εξέθετε τα συναισθήματα του: «Του είπα ότι ανησυχούσα γι αυτή την πλευρά του πολέμου... γιατί δεν ήθελα οι ΗΠΑ να κερδίσουν τη φήμη ότι ξεπέρασαν τον Χίτλερ σε αγριότητα».

Η αντιφάσκουσα φύση της «προόδου» και του σύγχρονου «πολιτισμού» βρίσκεται στην καρδιά των στοχασμών της Σχολής της Φραγκφούρτης. Στη «Διαλεκτική της λογικής» (1944) ο Αντόρνο και ο Χορκχάιτμερ διαπιστώνουν την τάση του οργανικού ορθολογισμού να μετατρέπεται σε φονική τρέλα: το «παγωμένο φως» της υπολογιστικής λογικής «κάνει να φυτρώνει ο σπόρος της βαρβαρότητας». Σε μια από τις σημειώσεις που είχε συντάξει το 1945 για τα «Minima moralia» ο Αντόρνο χρησιμοποιεί την έκφραση της «οπισθοδρομικής προόδου» προσπαθώντας να εξηγήσει την παράδοξη φύση του σύγχρονου πολιτισμού.

Ωστόσο, αυτές οι ίδιες οι εκφράσεις του εξακολουθούν να είναι παρ' όλα αυτά υποτελείς στη φιλοσοφία της προόδου. Στην πραγματικότητα, το Αουσβιτς και η Χιροσίμα δεν είναι σε τίποτε «οπισθοδρόμηση στη βαρβαρότητα» -ούτε καν απλώς «οπισθοδρόμηση»: δεν υπάρχει τίποτε στο παρελθόν που να μπορεί να συγκριθεί με τη βιομηχανική, επιστημονική, ανώνυμη και ορθολογικά διαχειριζόμενη παραγωγή του φόνου στην εποχή μας. Αρκεί να συγκρίνουμε το Αουσβιτς και τη Χιροσίμα με τις πολεμικές πρακτικές των βαρβαρικών φυλών του 4ου αιώνα μ.Χ. για να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν έχουν τίποτε κοινό: η διαφορά δεν έγκειται μόνο στην κλίμακα, αλλά και στη φύση.

Οι τεχνολογικά τελειοποιημένες και γραφειοκρατικά οργανωμένες μαζικές αγριότητες ανήκουν αποκλειστικά στον εξελιγμένο βιομηχανικό πολιτισμό μας. Το Αουσβιτς και η Χιροσίμα δεν είναι «σύγχρονες βαρβαρότητες»: είναι εγκλήματα αθεράπευτα και αποκλειστικά σύγχρονα. Το ανησυχητικό αυτό συμπέρασμα θα πρέπει να ξυπνήσει την περισυλλογή - και τη δράση. Πριν να είναι πολύ αργά.

Ο κ. Michael Lowy είναι φιλόσοφος, διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών του Παρισιού.

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ