Η
Απείρανθος, σε υψόμετρο 600-700 μέτρων, όπως ήταν την περίοδο της σφαγής. Τότε
οι κάτοικοί της πλησίαζαν τους 2.500 και ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία, την
κτηνοτροφία και την εξόρυξη της σμύριδας.
ΜΙΑ
ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΑΥΡΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΙΧΑΣΜΟΥ
Η
σφαγή αμάχων στην Απείρανθο της Νάξου
Πριν
από έναν αιώνα, τον Ιανουάριο του 1917, γράφτηκε μία από τις αποτρόπαιες
σελίδες του Εθνικού Διχασμού.
Στον απόηχο των
Νοεμβριανών, ενώ το πογκρόμ των βενιζελικών συνεχιζόταν στην «ουδετερόφιλη»
βασιλική Ελλάδα, το Κράτος της Θεσσαλονίκης διέπραξε «το μεγαλύτερο έγκλημα»
από την πλευρά του. Πρόκειται για τη μαζική σφαγή αμάχων στην Απείρανθο της
Νάξου.
Ο απολογισμός ήταν 32
νεκροί και 44 σοβαρά τραυματίες (15 έμειναν ανάπηροι). Μέσα στη δίνη των
γεγονότων της εποχής, με τη χώρα υπό πολλαπλή ουσιαστικά κατοχή και
λιμοκτονούσα από τον ναυτικό αγγλογαλλικό αποκλεισμό, τα αιματηρά γεγονότα
πέρασαν ως μία από τις πολλές εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις. Κατοπινά θα
ξεχαστεί, περίπου ως εθνική ντροπή...
Στα τέλη του 1916 το
βενιζελικό Κράτος της Θεσσαλονίκης επεκτείνεται, με την κάλυψη των δυνάμεων της
ΑΝΤΑΝΤ. Όπως άλλα νησιά, έτσι και οι Κυκλάδες προσχωρούν είτε εθελοντικά, είτε
με τη βία ή τον φόβο της βίας. Η Νάξος των 25.000 κατοίκων, με την πολύτιμη
σμύριδα, δεν προσχωρεί οικειοθελώς. Αρχές Δεκεμβρίου αποβιβάζεται στο νησί
στρατιωτική δύναμη της Προσωρινής Κυβέρνησης. Από τις 24 κοινότητες του νησιού
η Μονή και η Απείρανθος πεισματικά αρνούνται να συμμορφωθούν.
Οι λόγοι είναι σύνθετοι
και κάθε άλλο παρά οφείλονται στην κυριαρχία «κωνσταντινικών» ή την παρουσία
βασιλικών «επιστράτων». Η πλειονότητα ψηφίζει «βενιζελικά» και στην Απείρανθο
το δημοτικό συμβούλιο είναι φιλελεύθερο. Περισσότερο εντοπίζονται στο πνεύμα
αυτονομίας, σε αντιεξουσιαστικές συμπεριφορές, στις συλλογικές αποφάσεις να
παραμείνουν πραγματικά ουδέτεροι και να μην επιστρατευτούν για να πολεμήσουν. Η
μεν Μονή δεν έχει δυνατότητες αντίστασης και υποτάσσεται, μετά από συλλήψεις.
Με την ορεινή, όμως, Απείρανθο των 2.500 κατοίκων (απογραφή του 1920) η
κατάσταση είναι διαφορετική.
Ματαίως οι επικεφαλής των
βενιζελικών δυνάμεων προσπαθούν επί μέρες ν' αποσπάσουν την προσχώρησή τους.
Τελικά, η μικρή αρχική δύναμη (περίπου 80-100) που έχει αποβιβαστεί αρχικώς στο
νησί, αποκλείει το χωριό. Ενισχύεται με στρατιώτες (περίπου 250), που καταφθάνουν
από τη Σύρο (έδρα της διοίκησης των Κυκλάδων) με το τορπιλοβόλο «Θέτις».
Το
τορπιλοβόλο «Θέτις». Σύμφωνα με προφορική παράδοση, διατάχθηκε να ρίξει 1.002
βολές κατά του χωριού. Υποτίθεται ότι κάποιος Απεραθίτης από το πλήρωμα έσβησε
τα πρώτα ψηφία και έτσι εκτοξεύθηκαν μόνο δύο βλήματα.
Αφθονη
δυναμίτιδα
Σύμφωνα με την
διασταυρωμένη περιγραφή των γεγονότων από τον ιστορικό Γ. Μαυρογορδάτο «πέρα
από τα κυνηγετικά και άλλα όπλα, οι κάτοικοί της κατείχαν άφθονη δυναμίτιδα για
την εξόρυξη της σμύριδας. Πυροβολώντας στον αέρα και ρίχνοντας φυσίγγια δυναμίτιδας
για εκφοβισμό, οι Απεραθίτες ''χλευαστικώτατα και εξευτελιστικώτατα προεκάλουν
τον στρατόν'', ακόμη και ''δια στρατιωτικών σαλπισμάτων''... Την Κυριακήν 1
Ιανουαρίου, ο επικεφαλής υπολοχαγός Δ. Σαμαρτζής έστειλε τελεσίγραφο (που)
κατέληγε: ''Εάν δεν δηλώσητε ομοθύμως προσχώρησιν... θα κτυπηθήτε δια ξηράς και
θαλάσσης''. Απορρίφθηκε αμέσως από τη συνέλευση των κατοίκων... Την επομένην, 2
Ιανουαρίου, πρωί πρωί, πλησίασε το χωριό ο Σαμαρτζής με τους άνδρες του. Έθεσε
νέα προθεσμία, απειλώντας ότι θα κάψει το χωριό... Οι κάτοικοι παρακολουθούσαν
συγκεντρωμένοι στα δωμάτια των σπιτιών και στην είσοδο του χωριού. Αρνήθηκαν
ξανά να υποκύψουν...
Πρώτο φαίνεται ότι έριξε
δυο βολές των 75 χιλιοστών στην κατεύθυνση του χωριού το τορπιλοβόλο ''Θέτις''
(προφανώς για εκφοβισμό. Ύστερα από ώρα, άρχισαν από απόσταση 80 βημάτων πυρά
ομαδόν από τους άνδρες του Σαμαρτζή, που έριξαν και ριπή πολυβόλου. Το πυρ
συνεχίστηκε για 15 λεπτά. Τότε πια σήκωσε άσπρη σημαία ο πρωθιερέας του
χωριού...» (από τη μελέτη «1915: Ο Εθνικός Διχασμός»). Οι Απεραθείτες έσκαψαν
λάκκο δίπλα στο νεκροταφείο, όπου παραχώθηκαν οι νεκροί χωρίς να προηγηθεί
θρησκευτική τελετή. Πολλοί άνδρες φυλακίστηκαν στη Σύρο ή επιστρατεύτηκαν. Στο
χωριό επιβλήθηκε στρατιωτικός νόμος, που θ' αρθεί τον επόμενο μήνα, αφού πρώτα
το κοινοτικό συμβούλιο κήρυξε δημοσίως την προσχώρηση στο Κράτος της
Θεσσαλονίκης (5 Φεβρουαρίου 1917).
Ο
ΤΡΑΓΙΚΟΣ ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ
Σφαγή αμάχων συνιστούσαν
τα γεγονότα, αν κρίνουμε μόνο από τη σύνθεση του καταλόγου των θυμάτων. Ανάμεσα
στους 32 νεκρούς (34-35 σύμφωνα με ορισμένες πηγές) βρίσκονταν 7 ανήλικοι, 4
γέροντες και 12 γυναίκες, από τις οποίες 4 σε εγκυμονούσα κατάσταση. Μεταξύ των
τραυματιών 10 αγόρια και ανήλικοι, 2 γέροντες και 12 γυναίκες.
Σμυριδωρυχείο
της περιοχής την εποχή του Μεσοπολέμου.
ΜΑΝΩΛΗΣ
ΓΛΕΖΟΣ
«Στρατιώτες
εναντίον άοπλου πληθυσμού»
«Στη λαϊκή συνέλευση το
χωριό αποφασίζει, αφού απορρίφτηκε η άποψη να αντιταχθούν με όπλα, να
αντιταχθούν με παράταξη του πληθυσμού εκεί που θα γίνει η επίθεση. Ένα
μαινόμενο πλήθος στρατιωτών και χωροφυλάκων μαζί κάνει την επίθεση εναντίον του
άοπλου πληθυσμού. Και γίνεται σφαγή. Και το χωριό αλλάζει στάση και πάει με το
βασιλιά.
- Ηφφα μια σφαίρα, λέει
μια γυναίκα, ζήτω του βασιλιά.
Την ώρα που τη διαπερνά
μια άλλη σφαίρα τραγουδάει:
-Ηφφα μια ζήτω του
βασιλιά,
ήφφα κι άλλη, ζήτω του
πάλι...
Γίνονται έρευνες, έρχονται
σύμμαχοι και κάνουν έρευνες και λένε οι χωριανοί:
- Μας λένε ότι δώσαμε
μάχη, ας μας παρουσιάσουν, λοιπόν, τους δικούς τους νεκρούς και τραυματίες.
Δεν υπήρχε κανένας. Αφού
δεν αντιτάχθηκαν...».
(διήγηση
του Μανώλη Γλέζου στο βιβλίο της Ρένας Δούρου «Μια κουβέντα με τον Γλέζο», όπου
προσθέτει ότι αν οι Απεραθίτες είχαν αποφασίσει ν' αντισταθούν, με τη
δυναμίτιδα που είχαν, η αιματοχυσία θα ήταν πολύ μεγαλύτερη. Στα παραρτήματα
του βιβλίου δημοσιεύεται μια μελέτη της ιστορικού Λουκίας Βαρθαλίτου για την
υπόθεση και ομιλία του Μ. Φραγκίσκου στην εβδομηκοστή επέτειο των γεγονότων,
όταν κατασκευάστηκε μνημείο με τα ονόματα των νεκρών).
Το
μνημείο για τα θύματα της Απειράνθου, που ανηγέρθη μόλις το 1987, όταν
κοινοτάρχης ήταν ο Μ. Γλέζος.
ΔΥΟ
ΑΓΝΩΣΤΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ
Η
βενιζελική και η βασιλική εκδοχή μετά τα γεγονότα
1 «Οι Απειράνθιοι
παραπειθόμενοι υπό των οργάνων της φαυλοκρατίας παρεσκεύαζον στρατιωτικώς
επανάστασιν κατά του καθεστώτος και η προπαρασκευή των περιελάμβανεν οργανισμόν
ανδρών προς φρούρησιν του χωρίου, δυναμιτιστών προς επίθεσιν κατά του στρατού,
μεταβατικών τμημάτων προς τιμωρίαν των προσχωρησάντων εις το εθνικό κίνημα
χωρίων. Εννοείται πολύ καλά ότι η κατάστασις αύτη δεν ήτο δυνατόν να εξακολουθήση.
Την 20ην Δεκεμβρίου εστάλη εις Νάξον ο υπολοχαγός Σαμαρτζής μετά 100 ανδρών,
όπως και μετά της άλλης ευρισκόμενης εκεί στρατιωτικής δυνάμεως αποκλείση το
χωρίον. Την 26ην Δεκεμβρίου εκ των προφυλακών των επαναστατών ερρίφθησαν την
νύκτα 60 πυροβολισμοί και 10 βόμβαι δυναμίτιδος, ύβριζον δε οι επαναστάται τους
στρατιώτας μας με δίστιχα.
Την 2αν Ιανουαρίου ο λόχος
του Σαμαρτζή προυχώρησε με την απόφασιν να εισέλθη εις το χωρίον. Οι
Απειράνθιοι επυροβόλησαν και επηκολούθησεν αιματηρά συμπλοκή, κατά την οποίαν
ετραυματίσθη ένας μόνον στρατιώτης μας, εκ δε των επαναστατών εφονεύθησαν 20
έως 25 και ετραυματίσθησαν 40 έως 50. Το χυθέν αίμα είχεν ως αποτέλεσμα την
επιβολήν της τάξεως και την εξόντωσιν των αντεθνικών στοιχείων».
(ανακοίνωση
της στρατιωτικής διοίκησης Κυκλάδων, όπως δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα της
Μυτιλήνης «Ελεύτερος Λόγος» της 12ης Ιανουαρίου 1917)
2 «...Προ τοσαύτης
δυνάμεως οι Απειρανθίτες, άοπλοι όντες, συν γυναιξί και τέκνοις συνεκεντρώθησαν
εις την πλατείαν του χωριού, όπου μετ΄ολίγον κατέφθασαν και οι επαναστάται,
οίτινες εζητωκραύγαζον υπέρ της επαναστάσεως και του Βενιζέλου, οι κάτοικοι
απήντησαν ζητωκραυγάζοντας υπέρ του Βασιλέως... Χωρίς να προηγηθή εκ μέρους
αυτών ουδέ πρόσκλησις προς υποταγήν των κατοίκων, ουδέ καν να εκδηλωθή καμμία
αντίστασις εκ μέρους των, ήνοιξε πυρ κατ' αυτών και έπεσαν νεκροί φονευθέντες
υπό του πολυβόλου και των όπλων των επαναστατών 29, εξ ων το ήμισυ περίπου
γυναίκες και παιδιά.
Το πλήθος διεσκορπίσθη προ
της τοιαύτης δολοφονικής επιθέσεως εντός του χωρίου, εγκαταλείπον τους νεκρούς
και τους τραυματίας, αλλ' ο επαναστατικός στρατός κατεδίωξε τους φεύγοντες δια
της λόγχης και ετραυμάτισεν όσους δεν επρόλαβον να διαφύγουν, εκ των ούτω
τραυματισθέντων τρεις εύρον τον θάνατον. Μετ' ολίγον επηκολούθησεν η αρπαγή
περιουσίας των κατοίκων, κατ΄ αυτήν δε οι επαναστάται, πλην των άλλων, απέκοψαν
τους δακτύλους γυναικών...».
(από
το υπόμνημα που υπέβαλε ό Εθνικός Παννησιώτικος Σύλλογος στην κυβέρνηση την 17η
Μαρτίου 1917. Πρόκειται για την πλησιέστερη στα γεγονότα «κωνσταντινική»
αφήγηση. Την περιγραφή αυτή, προσθέτοντας διάφορα στοιχεία -πραγματικά και μη-
δημοσίευσαν λίγες μέρες μετά και οι εφημερίδες των Αθηνών).
ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ
ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ
«Συνέβησαν
γεγονότα θλιβερά και αξιοκατάκριτα»
Στη σφαγή υπάρχει και
πτυχή πολιτικής ευθύνης, αν όχι εμπλοκής του ίδιου του Ελ. Βενιζέλου. Από τη
Θεσσαλονίκη τηλεγραφούσε προς τον στρατιωτικό διοικητή Κυκλάδων: «Γεγονότα
Νάξου έθλιψαν ημάς. Αποστείλατε τάχιστα ενισχύσεις εις τους μαχόμενους άνδρας
μας κατά επιστράτων Νάξου. Ανάγκην αποσπάσουν ωραίαν νήσον από κράτος προδοτών
Αθηνών. Μη φεισθήτε ουδενός».
Από το τηλεγράφημα
προκύπτει πως είχε την εντύπωση ότι στην Απείρανθο διεξαγόταν μάχη με τις
ένοπλες δυνάμεις των βασιλικών επιστράτων. Η αναφορά αυτή θα γίνει, όπως ήταν
φυσικό, αντιβενιζελική σημαία μετά τα γεγονότα. Με βάση αυτό ο ίδιος, όπως και
ο στρατιωτικός διοικητής Ν. Καλομενόπουλος θα χαρακτηριστούν ως «σφαγείς».
Αργότερα, όταν γίνεται
γνωστή στις λεπτομέρειες η υπόθεση της Απειράνθου, η βενιζελική κυβέρνηση στην
ενιαία, πια, Ελλάδα, θα επιχειρήσει να επουλώσει πληγές. Ψηφίζει νόμο (Μάιος
1920) «περί αποζημιώσεων των περιφερειών Χαλκιδικής (κι εκεί υπήρξαν νεκροί σε
ανάλογα αιματηρά επεισόδια) και Απειράνθου».
Φανατισμός
Ήταν μια αναγνώριση των
εγκλημάτων, που διαπράχτηκαν στ' όνομα της Προσωρινής Κυβέρνησης. Όχι μόνο στη
Νάξο, αλλά και την Άνδρο, στη Σάμο, σε Ιόνια Νησιά και στο Ηράκλειο Κρήτης από
τον Αύγουστο του 1916 μέχρι τον Φεβρουάριο του 1917. «Συνέβησαν γεγονότα, άλλα
θλιβερά, άλλα αξιοκατάκριτα. Ερμηνεύονται όλα, όταν ληφθή υπ' όψιν ο φανατισμός
του εμφυλίου πολέμου», όπως είναι η επίσημη βενιζελική προσέγγιση δια χειρός
του δημοσιογράφου και ιστορικού Γ. Βεντήρη.
Τ. Κατσιμάρδος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου