Παντελής Βασματζίδης : Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα στην ψυχανάλυση

 

Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα στην ψυχανάλυση

Σύμφωνα με τον Αυστριακό Otto Rank, ο σαρκικός πόθος για την μητέρα δεν είναι η εξασφάλιση κάποιας ικανοποίησης, αλλά το μέσο επιστροφής στη μήτρα

Γράφει ο Παντελής Βασματζίδης*

Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα οφείλει την ονομασία του στον μύθο του Οιδίποδα, ο οποίος σκότωσε τον πατέρα του και νυμφεύθηκε τη μητέρα του, πράξεις που οδήγησαν στη διά τύφλωσης αυτοτιμωρία του. Είναι προϊόν της μονογαμικής πατριαρχικής οικογένειας και παίζει ουσιαστικό ρόλο στη δόμηση της προσωπικότητας, στον προσανατολισμό της ερωτικής επιθυμίας και στον σχηματισμό του Υπερεγώ. Στον δυτικό πολιτισμό με την ολιγομελή πυρηνική οικογένεια οι γονείς είναι εκείνοι που φροντίζουν το παιδί. Οι σχέσεις του με αυτούς αποτελούν τα πρώτα βήματα του. Σύμφωνα με τον Freud, η παραποιημένη πρόσληψη φροντίδας μέσω της σωματικής επαφής και η ενασχόληση του με τα γεννητικά του όργανα οδηγούν στην ανακάλυψη και τη δημιουργία ερωτικής σχέσης μαζί τους. Το αγόρι, ποθώντας τη μητέρα του και θέλοντας να την καταστήσει ερωτική σύντροφο του, μισεί τον πατέρα που την κατέχει και στέκεται εμπόδιο σης μικρές δυνάμεις του. Ταυτόχρονα όμως αγαπά τον πατέρα και έτσι η εχθρότητα απέναντί του δημιουργεί συναισθήματα ενοχής. Εξαιτίας των εχθρικών συναισθημάτων για τον πατέρα και του σεξουαλικού ενδιαφέροντος για τη μητέρα περιμένει να τιμωρηθεί και η τιμωρία που του αρμόζει είναι ο ευνουχισμός.

Η διαμόρφωση της ιστορίας του Οιδίποδα αρχίζει από την ανανίχνευτη εποχή, κατά τη μετάβαση από την αγέλη στην οργανωμένη ομάδα, όπου από τις δαιμονικές λάμψεις της μαγικής σκέψης άρχισαν να γεννιούνται φόβοι, μυστήριο, κανόνες και απαγορεύσεις. Αυτές οι απαγορεύσεις, της πατροκτονίας και της αιμομιξίας, στο πλαίσιο άσκησης πληρέστερου κοινωνικού ελέγχου των ορμών της σεξουαλικότητας και της επιθετικότητας, καθίστανται ανόσιο μίασμα και επισύρουν τη θεϊκή τιμωρία. Η Ιοκάστη, παρηγορώντας τον Οιδίποδα που ανησυχεί για το περιεχόμενο των χρησμών, μιλά για ένα όνειρο που βλέπουν οι άνθρωποι και που κατά τη γνώμη της θα πρέπει να αγνοήσει: «Διότι πολλοί θνητοί στα όνειρα τους πλάγιασαν με τη μάνα τους. Αλλά όποιοι τα τέτοια τα παίρνουν αψήφιστα αυτοί περνούν καλά!» («Οιδίπους Τύραννος», 981-3). Έτσι, η αρχαία κοινωνία προοδευτικά σταθεροποιεί την κυριαρχία της στον άνθρωπο μέσω του διαμορφωμένου συναισθήματος της ενοχής που πηγάζει από τον φόβο της αποβολής και της τιμωρίας.

Η ψυχανάλυση δέχεται ως πρώτη τιμωρούσα αρχή τους γονείς και αργότερα τους δασκάλους, συγγενείς κ.λπ. Η εσωτερίκευση της εικόνας τους δημιουργεί το Υπερεγώ, έδρα της συνείδησης, που ασκεί τον κριτικό έλεγχο, αλλά και πηγή του συναισθήματος της ενοχής. Όσο πιο κακόηθες είναι το Υπερεγώ, δηλαδή όσο κατακλύζεται από αυστηρές ηθικές αρχές και αξίες, τόσο πιο πολλές ενοχές θα έχει το άτομο και τόσο πιο πολύ θα φοβάται την τιμωρία και θα βασανίζεται από τις σκέψεις του. Ο Otto Rank, Αυστριακός ψυχαναλυτής, επικεντρώνεται στη μητέρα και στο άγχος της τραυματικής εμπειρίας της γέννησης. Η σύγκρουση με τον πατέρα υπάρχει επειδή αυτός αποτελεί εμπόδιο στον διακαή πόθο του άρρενος τέκνου να επιστρέψει στη μήτρα και όχι διότι παρακωλύει την εκπλήρωση των οιδιπόδειων πόθων του. Ο φόβος για τον πατέρα αποτελεί μετάθεση εκείνου προς τη μητέρα, η οποία επιπλέον έχει εγκαταλείψει και όχι ευνουχίσει τον γιο της. Έτσι, λοιπόν, ο σαρκικός πόθος για τη μητέρα δεν είναι η εξασφάλιση κάποιας οιδιπόδειας ικανοποίησης αλλά το μέσο επιστροφής στη μήτρα. Μετά την αυτοκτονία της Ιοκάστης και την κάθοδο της στα σκοτάδια του Άδη, ο Οιδίπους αυτοτυφλώνεται όταν ανακαλύπτει ότι έχει διαπράξει αιμομιξία. Το γεγονός αυτό, σύμφωνα με τον Rank, δεν δηλώνει ενοχή για τις οιδιπόδειες πράξεις του αλλά επιστροφή στο σκοτάδι της μήτρας της μητέρας. Ακόμα και η τελική εξαφάνιση του στον Άδη μέσα από τη ρωγμή ενός βράχου εκφράζει την ίδια επιθυμία, δηλαδή την επιστροφή στη μητέρα γη. Ο AIfred Adler, Βιενέζος ψυχίατρος, πίστευε ότι η επιθυμία και η επιδίωξη του ανθρώπου να αισθάνεται ανώτερος επεκτείνονται και στη σεξουαλική πράξη, θεωρεί ότι το οιδιπόδειο σύμπλεγμα είναι η προσπάθεια του αρσενικού να υποτάξει τη μητέρα και να ανταγωνιστεί με επιτυχία τον πατέρα. Πρόκειται για έναν αγώνα κυριαρχίας ανάμεσα σε δύο άτομα, όπου το καθένα επιδιώκει να επιβληθεί στο άλλο. Με αυτή την εκδοχή ερμηνεύεται το οιδιπόδειο όνειρο του Ιππία που οδήγησε τους βαρβάρους στον Μαραθώνα, όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος. Η σεξουαλική κυριαρχία του Ιππία επί της μητέρας του συμβολίζει την υποταγή της πόλης των Αθηνών στην εξουσία του.

Για τον Erich Fromm, Γερμανό ψυχίατρο, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα είναι η έκφραση του αγώνα του παιδιού να απελευθερωθεί από την εξουσία των γονέων που θέλουν να το κατευθύνουν σύμφωνα με τις επιθυμίες τους. Σε μια πατριαρχική κοινωνία το παιδί στην οιδιπόδεια περίοδο της ζωής του (3-5 χρόνων) προσπαθεί να αυτονομηθεί και να ξεφύγει από τη γονεϊκή εξάρτηση. Η σεξουαλική πλευρά της υπόθεσης μπορεί να διατηρεί ή όχι κάποια σημαντικότητα, όμως δεν είναι αυτή η ουσιαστική αιτία της διαμάχης με τον πατέρα.

*Συγγραφέας – ψυχίατρος

«κυριακάτικη δημοκρατία»