Αθηνά Σχινά : Οι φιλοσοφικές προεκτάσεις του Όρκου του Ιπποκράτη

Ιπποκράτης και Γαληνός, από μεσαιωνική τοιχογραφία

Οι φιλοσοφικές προεκτάσεις του Όρκου του Ιπποκράτη

Ο «πατέρας της Ιατρικής» πέτυχε το αρμονικό συνταίριασμα της ανθρωπο-κεντρικής επιστήμης με την ιατρική τέχνη και του φιλοσοφικού στοχασμού με τις ηθικές και ουμανιστικές αξίες

Από την Αθηνά Σχινά*

Διανύουμε το τέλος του Καρναβαλιού και την αρχή του σαρανταήμερου της νηστείας πριν από το Πάσχα, σαν να λέμε το τέλος των μεταμφιέσεων και την αρχή του αυτοελέγχου, αλλά και κάθε μορφής ελέγχου, που θα μας απαλλάξει, υποτίθεται, από τις ψευδαισθήσεις και κάθε λογής παρεκκλίσεις, προσβλέποντας σε μια διαβίωση και σε έναν τρόπο ζωής ο οποίος, σύμφωνα με τα ήθη και τις παραδόσεις του τόπου μας, θα μας οδηγήσει, δεοντολογικά τουλάχιστον, στη διαμόρφωση διαφορετικών ποιοτικών κριτηρίων, για την εξασφάλιση της υγείας και της μακροημέρευσής μας, αλλά και ενός υψηλότερου βαθμού συνειδητότητας και αξιοποίησης των δεδομένων της πραγματικότητάς μας ή των αλλαγών που αυτή χρειάζεται.

Συνειρμικά ο λόγος μάς οδηγεί στον Ιπποκράτη (Κως 460 - Λάρισα 365, κατ’ άλλους 370 ή 377 π.Χ.), τον πατέρα της Ιατρικής και μέγιστο πυθαγόρειο φιλόσοφο, ο οποίος φρόντισε να θέσει εμπράκτως ποιοτικά κριτήρια, θεμελιώνοντας ορθολογικά την ιατρική επιστήμη, καθώς φρόντισε να την απαλλάξει από προλήψεις, δαιμονολογίες και δεισιδαιμονίες της προγενέστερης από αυτόν εποχής. Υπήρξε ο φιλόσοφος της «μεσότητας» και των εσωτερικών ισορροπιών κάθε εξατομικευμένου οργανισμού ως προς την αντιμετώπιση των ασθενειών, θυμίζοντας την ευρύτερα γνωστή αρχή των θεωριών του, πως «δεν υπάρχουν ασθένειες, αλλά ασθενείς».

Ο Ιπποκράτης πέτυχε το αρμονικό συνταίριασμα της ανθρωποκεντρικής επιστήμης με την ιατρική τέχνη και του φιλοσοφικού στοχασμού με τις ηθικές και ουμανιστικές αξίες. Παράλληλα, τόνισε (με επίκαιρο για εμάς τρόπο, εφόσον αυτή η περίοδος που διανύουμε σχετίζεται με την αυτοσυγκράτηση και τη νηστεία) τις ισοδυναμίες που έχει ανάγκη για να τραφεί κάθε βιοενεργειακός οργανισμός μας, προκειμένου να διατηρήσει την υγεία του, ανάμεσα στις αντιθέσεις ή στα αντισταθμίσματα των φυσικών στοιχείων, όπως π.χ. αυτά παρουσιάζονται στα κλάσματα διατροφής του ξηρού - υγρού, του γλυκού - ξινού, του πικρού - αλμυρού κ.λπ.

 Βυζαντινό χειρόγραφο (12ος αι.) με τον Ορκο του Ιπποκράτη σε σχήμα σταυρού

Σε διαφορετικό τομέα, αυτόν της τέχνης, ανάλογες εξισορροπήσεις αντιθέσεων διακρίνουμε και στον 17ο αιώνα μ.Χ., τον αιώνα του μπαρόκ, όπου μία από τις κορυφαίες μορφές της ζωγραφικής υπήρξε ο πληθωρικός και ταυτοχρόνως εσωτερικά ασκητικός Φλαμανδός καλλιτέχνης Ρούμπενς (1577-1640). Υπήρξε pictor doctus, δηλαδή πεπαιδευμένος ζωγράφος, που τύχαινε μεγάλης εκτίμησης και ξεχωριστής αναγνώρισης από τα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά κέντρα και μάλιστα καθ’ όλο το διάστημα της ζωής του. Εκτός από το ταλέντο του, ένας άλλος βασικός λόγος της αποδοχής του από το καλλιεργημένο κοινό όπως και από όλα τα είδη εξουσίας και λήψης αποφάσεων ήταν γιατί ο Ρούμπενς είχε βαθιά ελληνολατινική παιδεία, αλλά και μέγιστο θαυμασμό για την αρχαιότητα, στοιχεία που εξέφραζε με κάθε αφορμή. Καθώς η εποχή του μάλιστα είχε πρότυπο την Αναγέννηση, τα δύο κύρια ρεύματα που τότε επικρατούσαν ήταν το ένα με επίκεντρο τον Ραφαήλ και επίγονο -στον κλασικότροπο σχεδιασμό- τον Πουσέν και το άλλο με επίκεντρο τον Μιχαήλ Αγγελο και επίγονο -στην ελληνομάθεια, στην αγάπη για τη μυθολογία, μέσα από την ένταση και τον παλμό του χρώματος- τον Ρούμπενς. Μολαταύτα, ο Ρούμπενς είχε υπερκεράσει σε φήμη τον Πουσέν, γιατί ουσιαστικά συνδύαζε και τις δύο εκφραστικές ιδιαιτερότητες, καθώς σχεδίαζε τους όγκους της ζωγραφικής του σύνθεσης, αισθησιακά και συναισθηματικά, σαν μια δονούμενη ύλη, όπως θα την απέδιδε ένας γλύπτης. Και ενώ υπήρξε πιο γνωστός για τα αλληγορικά μυθολογικά θέματά του, τα γεμάτα πάθος και ένταση, εντούτοις τις περισσότερες παραγγελίες του τις έπαιρνε για τα πορτρέτα και τις προσωπογραφίες του, από τις αμοιβές των οποίων έζησε άνετα, όπως πρόσφατα είδαμε στη μεγάλη παρισινή έκθεση, την αφιερωμένη σε εκείνον, στο Μουσείο του Λουξεμβούργου.

Ο Ρούμπενς, που ο Φριντλέντερ τον θαυμάζει απεριόριστα για τις λόγιες φιλολογικές παραπομπές του σε σημαντικά πρότυπα, γνώριζε και χαρακτική, έχοντας όμως κάνει ελάχιστα πορτρέτα προερχόμενα από την αρχαιότητα. Δύο είναι τα πιο χαρακτηριστικά του, για προσωπικότητες που υπήρξαν για εκείνον σημεία κομβικής αναφοράς και φάροι ιδεολογικού προσανατολισμού: Το ένα είναι η περισσότερο γνωστή διεθνώς προτομή του θεραπευτή, επιστήμονα και πολυεπίπεδου φιλοσόφου Ιπποκράτη (προερχόμενη από αντιπροσωπευτικό ρωμαϊκό αντίγραφο ενός χαμένου αρχαιοελληνικού πρωτοτύπου) και η άλλη προτομή είναι του Ρωμαίου Βρούτου, που τον φιλοτεχνεί ως μοιραίο και τραγικό πρόσωπο της Ιστορίας.

Αφορμή για τη μνεία στην πολύπλευρη συμβολή του Ιπποκράτη και την αναγνώριση του μεγέθους του (συνεχόμενα από την αρχαιότητα μέχρι τουλάχιστον τον 17ο αιώνα και κατόπιν από τα μέσα του 18ου αιώνα έως σήμερα) είναι ένα πολύ ενδιαφέρον και πρωτότυπης προσέγγισης βιβλίο, που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Οσελότος και αφορά τον Όρκο του Ιπποκράτη. Συγγραφέας, μεταφραστής και σχολιαστής του Όρκου -αναλύοντας φράση προς φράση το φιλοσοφικό υπόβαθρό του- είναι ένας νέος ερευνητής της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας και γραμματείας, ο Γιώργος Χαραλαμπίδης. Συμπερασματικά, όπως διαπιστώνει κανείς, ο Ορκος αφορά ένα φιλοσοφικό και κατ’ ουσία μυητικό κείμενο, που δεν περιορίζει το ενδιαφέρον του στους γιατρούς, αλλά απευθύνεται σε κάθε άνθρωπο που θα ήθελε να προβεί στην αυτογνωσία και την ίαση του εαυτού του.

Επιδίωξη του Ιπποκράτη -γιατί οφείλουμε να ξέρουμε ποιους προγόνους είχαμε προτού μας καλέσει η εκάστοτε «ανάγκη» να τους θυμηθούμε - είναι η δημιουργία εν τέλει μιας κοινωνίας, στην οποία θα εφαρμόζονται η δικαιοσύνη και το σύνολο των ηθικών αρετών, έτσι ώστε όλοι οι άνθρωποι να ζουν αδελφωμένοι, έχοντας υποτάξει την επίδραση που ασκεί πάνω τους ο υλιστικός τρόπος ζωής, ενδιαφερόμενοι (μέσα από όσα εκείνος ο μεγάλος θεραπευτής τους διαμηνύει) περισσότερο για το συλλογικό συμφέρον παρά για το ατομικό. Το σημαντικό, που για πρώτη φορά επιχειρείται από τον Γ. Χαραλαμπίδη σε αυτό το βιβλίο του, είναι ότι μέσα από την ανάλυση των φιλοσοφικών νοημάτων του Όρκου διασυνδέονται υπόγεια και γεφυρώνονται αποκαλυπτικά οι ιατρικές «Ειδικότητες» του Ιπποκράτη με τις «Κατηγορίες» του Αριστοτέλους και με τα «Ζεύγη Αντιθέτων» του Πυθαγόρα!

Ρούμπενς. Χαρακτικό έργο με προτομή του Ιπποκράτη (από ρωμαϊκό αντίγραφο αρχαιοελλην. πρωτοτύπου)

 

Ο Ιπποκράτης αντιμετωπίζει τον άνθρωπο μέσα από την πληρότητα ενός ολοκληρώματος, στο οποίο δεοντολογικά ο βιοχημικός οργανισμός του ανήκει. Ο θεραπευτής με τη συμβολή του στοχεύει -σε περίπτωση ασθένειας- να συμβάλει έτσι ώστε να αναπτυχθούν οι ενδογενείς δυνατότητες του ανθρώπου. Διεγειρόμενες αυτές οι δυνατότητες, συντονίζονται και συνδυάζονται με τη συναίσθηση και τις γνωσιακές προϋποθέσεις που απαιτούνται για την αποκατάσταση της τυχόν διασαλευθείσας ισορροπίας της υγείας του ανθρώπου. Μέσα από τη συμβολή του «ιατρού» γίνεται φανερή η σχέση δράσης και ανάδρασης, όπως επίσης οι σχέσεις μικροκλίμακας και μεγακλίμακας.

Ο μεγάλος αυτός θεραπευτής διαφωτίζει τον ρόλο της συνειδητοποίησης αντιστοιχιών και αναλογιών, οι οποίες με εσωτερικές επενέργειες και βαθύτερες οργανικές ανταποκρίσεις μπορούν εκείνες ευεργετικά να συλλειτουργήσουν προς όφελος του ατόμου. Με βάση άλλωστε το απαιτούμενο ήθος και το σθένος της αυτενέργειας, ως προς την ίαση και τη γενικότερη στάση ζωής, που στόχο της έχει τη διαφύλαξη της υγείας, ο Ιπποκράτης ως υποθήκη μάς κληροδοτεί, με τον φιλοσοφημένο δικό του τρόπο, την αναδραστική λειτουργία της ίδιας της επουλωτικής διαδικασίας, αναδεικνύοντας εν τέλει την επάρκεια του ανθρώπινου οργανισμού μέσα από τη συνέργεια της βιοφυσικής, της ψυχικής και της πνευματικής παραμέτρου του.

Παράλληλα, ο Ιπποκράτης θεωρεί και αντιμετωπίζει το άτομο ως πολίτη και ταυτοχρόνως ως οργανικό μέρος μιας ιδεώδους και υγιούς κοινωνίας -ηθικά και πολιτειακά- της οποίας υποδεικνύει (με εσωτερικές πάντα αντιστοιχίες, αλληλεπενέργειες και ανταποκρίσεις) τις διορθωτικές κινήσεις, καθώς και τον συντονισμό όλων των παραμέτρων της, περιβαλλοντικών, ηθικών, κοινωνικών, ψυχολογικών, σωματικών και πνευματικών, προκειμένου να επιτευχθεί η εναρμόνιση των μερών του οργανισμού ως προς ένα ενιαίο σύνολο της καθολικότερα οντολογικής και διενεργούμενης παρουσίας του ατόμου, τόσο στη ζωή όσο και στη δίκαιη πολιτεία, που με την ευθύνη και τη δική του καθημερινή επίγνωση ο άγρυπνος «πολίτης» μεθοδευμένα και συστηματικά την οικοδομεί.

Περισσότερο και από την αποκατάσταση των εσωτερικών ωστόσο δυσλειτουργιών ή των ανισορροπιών του ανθρώπινου οργανισμού εστιάζει ο Ιπποκράτης στην προβλεπτικότητα, στην ανάγκη δηλαδή πρόληψης των ασθενειών που ενδέχεται να ανακύψουν. Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες διασαλεύεται η τάξη συμβάλλει εκείνος ως ιατρός, με τις καίριες και ελάχιστα δυνατές παρεμβάσεις του, στην αναπλήρωση των ελλειμμάτων της. Οι έννοιές του, όπως αντιλαμβάνεται κανείς, αφορούν την ατομική συνθήκη, αλλά μέσα από όλες τις κοινωνικές συνιστώσες της.

*Ιστορικός της Τέχνης & Θεωρίας του Πολιτισμού

http://www.dimokratianews.gr/content/83270/oi-filosofikes-proektaseis-toy-orkoy-toy-ippokrati