Περίνο
ντελ Βάγκα, «Μάχη Θεών και Γιγάντων»
Ο
μύθος ως όχημα του τραγικού
Ο
ίδιος ο ήρωας και ο αγώνας του αντιπροσωπεύουν ολόκληρη την ανθρωπότητα
Από τον Παντελή Βασματζίδη*
Οι μύθοι, αφηγήσεις που
υποδηλώνουν μια ουσιαστική σχέση ανάμεσα σ’ ένα έκδηλο και σ’ ένα λανθάνον
νόημα, διαφυλάττουν τη συλλογική μνήμη και διαδίδουν τη γνώση. Λειτουργώντας
στο επίπεδο της συμβολικής σκέψης, με έννοιες και εικόνες, συναρθρώνονται και σχηματίζουν
με τις διασυνδέσεις τους ένα πλέγμα, μέσα στο οποίο συλλαμβάνεται και
κατανέμεται η ανθρώπινη εμπειρία. Καθώς είναι άμεσοι, διδακτικοί, κατάλληλοι
και πρόσφοροι για «θεωρητικοποίηση», εμπεριέχουν το σπέρμα της γνώσης εκείνης
που η φιλοσοφία θα παραλάβει για την ανάδειξη σε αντικείμενό της, μεταγράφοντάς
την σε μια άλλη γλώσσα και σκέψη.
Οι αφηγήσεις αυτές,
εστιαζόμενες αρχικά στον κόσμο των θεών, στη γενεαλογία, στις περιπέτειες, στις
συγκρούσεις, στις συμμαχίες, στη δράση, στις τιμές και στα προνόμιά τους,
συμβάλλουν στη συγκρότηση ενός πνευματικού πλαισίου, στο οποίο οι αρχαίοι Έλληνες
εντάσσουν το θείο, το αναπαριστούν και στοχάζονται πάνω σ’ αυτό.
Ανάλογα με την αιτία, τις
αναφορές και τον λόγο τους, διακρίνονται σε θεογονικούς, κοσμολογικούς,
αιτιολογικούς, ιστορικούς, πολιτικούς, ηρωικούς και γενεαλογικούς. Από τον
κύκλο των μεγάλων γενεαλογικών μύθων του ελληνικού προκλασικού χώρου ξεχωρίζουν
εκείνοι των Ατρειδών και των Λαβδακιδών. Επειδή αναφέρονται στους βασιλείς του Άργους
και της Θήβας έχουν πολιτική διάσταση αλλά και ιστορική, γιατί η ιστορία των
βασιλιάδων είναι η ιστορία των πόλεων που εμπεριέχει ηρωικά στοιχεία από τα
κατορθώματά τους.
Κοινό χαρακτηριστικό τους
είναι η ύβρις, που συνεχίζεται από γενιά σε γενιά, και κάθε γενιά πληρώνει για
την προηγούμενη. Αυτήν την πληρωμή την επωμίζονται άτομα που είναι αθώα και τα
οποία η Ατη, στη διαδικασία, καθιστά υπόδικα και τα παραδίδει στη Δίκη.
Παρά τη φαινομενική
απλότητά του, ο μύθος συνενώνει πολλαπλές ψυχικές δυνάμεις και τις καθιστά αλληλέγγυες.
Κάθε μύθος είναι ένα συμπυκνωμένο δράμα, γι’ αυτό και μπορεί να χρησιμεύσει ως
σύμβολο μιας τραγικής κατάστασης. Όπως ο μύθος έχει δύο διαφορετικούς χρόνους,
τον χρόνο κατά τον οποίο γεννήθηκε και την εξωχρονική ισχύ του, έτσι και η
τραγική κατάσταση έχει τον ιστορικό χρόνο της και την οικουμενική ισχύ της.
Πέτερ
Πάουλ Ρούμπενς, «Η Αθηνά ανατρέπει την Αμάθεια»
Στην περίοδο κατά την
οποία δεν υπήρχαν νόμοι και όλα τα καθόριζαν ο φόβος, η τιμή και η ηθική, οι
δύο προαναφερθέντες γενεαλογικοί μύθοι, που περικλείουν όλα τα ανθρωπίνως
απαράδεκτα (ασέβειες, ανθρωποκτονίες, παιδεραστίες, αιμομιξίες), ήταν μεγάλα,
ολοσκότεινα πιθάρια με όλο το αβάστακτο και ανερμήνευτο του κόσμου. Από αυτά
άντλησαν τη θεματογραφία τους πολλές τραγωδίες, για να συλλογιστούν τη
φιλοσοφία τους και να γίνουν θέατρο. Έτσι από τον μύθο των Λαβδακιδών εμπνέεται
ο Αισχύλος τούς «Επτά επί Θήβας», ο Σοφοκλής την «Αντιγόνη», τον «Οιδίποδα
Τύραννο», τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ» και ο Ευριπίδης τις «Φοίνισσες». Από τον
μύθο των Ατρειδών είναι οι τραγωδίες του Αισχύλου «Αγαμέμνων», «Χοηφόροι»,
«Ευμενίδες», η τραγωδία του Σοφοκλή «Ηλέκτρα» και οι τέσσερις του Ευριπίδη
«Ηλέκτρα», «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», «Ορέστης», «Ιφιγένεια εν Ταύροις».
Οι μύθοι μιλούν για την
ανθρώπινη μοίρα, η οποία είναι ουσιαστικά απόρροια της εξελικτικής ή
ενελικτικής λειτουργίας του ψυχισμού. Ο ίδιος ο ήρωας και ο αγώνας του
αντιπροσωπεύουν ολόκληρη την ανθρωπότητα. Ο αγώνας τους, όμως, είναι
περισσότερο ψυχολογικός παρά ιστορικός. Δεν είναι μια πάλη ενάντια σε
εξωτερικούς, τυχαίους κινδύνους. Είναι μια πάλη ενάντια στον εσωτερικό εχθρό
που μπλοκάρει ή επιβραδύνει την ανάγκη για ψυχική εξέλιξη.
Ο Γιουνγκ θα πει: «Οι
μύθοι μάς μιλούν με τη γλώσσα των εικόνων σχετικά με τις δυνάμεις της ψυχής που
πρέπει να αναγνωρίζονται και να ενσωματώνονται στη ζωή μας, δυνάμεις που έχουν
καταστεί κοινές για το ανθρώπινο πνεύμα μακρόθεν και που αντιπροσωπεύουν τη
σοφία των ειδών με την οποία ο άνθρωπος έχει πορευθεί μέσα στις χιλιετίες. Μέσω
του διαλόγου που διεξάγεται με αυτές τις εσωτερικές δυνάμεις, μέσω των ονείρων
και της μελέτης των μύθων μαθαίνουμε να αναγνωρίζουμε και να εξοικειωνόμαστε με
τον ευρύτερο ορίζοντα του βαθύτερου και σοφότερου εσωτερικού εαυτού μας».
*Συγγραφέας – Ψυχίατρος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου