Το Ιερό της Δέσποινας

Λυκόσουρα, η ιερή πόλη

Το ιερό της τοπικής θεότητας, που την ονόμαζαν Δέσποινα, είναι ένα από τα σημαντικότερα Ιερά της αρχαίας Αρκαδίας. Ήκμασε μέχρι το τέλος των ρωμαϊκών χρόνων.

Η Λυκόσουρα, ήταν η   ιερότερη και αρχαιότερη πόλη των Αρκάδων. Ιδρύθηκε από το μυθικό βασιλιά Λυκάονα πρώτο βασιλιά των Αρκάδων και γιο του Πελασγού και ήταν η πρωτεύουσα των Αρκάδων μέχρι ο Κλείτωρ να την μεταφέρει στον Κλείτορα. Σύμφωνα με τις παραδόσεις  η πόλη εθεωρείτο σαν η αρχαιότερη στην ηπειρωτική γη και τα νησιά. Θεωρούταν η ιερότερη και παλιότερη πόλη της Αρκαδίας.

Σύμφωνα με τον Παυσανία, πριν τον Λυκάονα και την ίδρυση της Λυκόσουρας οι άνθρωποι ζούσαν στην ύπαιθρο και σε σπήλαια αφού ο πατέρας του Λυκάονα, Πελασγός, τους έμαθε να φτιάχνουν καλύβες και να φοράνε δέρματα ζώων ως ρούχα. Ήταν από τις αρκαδικές πόλεις που εποίκησαν την Μεγαλόπολη. Στην Λυκόσουρα υπήρχε ναός της Δέσποινας στον οποίο λατρεύονταν πολλοί θεοί και όχι ένας όπως συνηθιζόταν, και ομώνυμο άλσος, επίσης ιερό του Πανός και της Αθηνάς.

Την πόλη επισκέφτηκε ο ο Παυσανίας, και μάλιστα έγραψε ότι είναι η πρώτη πόλη που είδε ο ήλιος:

"πόλεων δε, οπόσας επί τη ηπείρω έδειξε γη και εν νήσοις, Λυκόσουρα εστί πρεσβυτάτη, και ταύτην είδεν ο ήλιος πρώτην. Από ταύτης δε οι λοιποί ποιείσθαι πόλεις μεμαθήκασιν άνθρωποι".

Δηλαδή, "Από όλες τις πόλεις που εμφάνισε η γη στην ήπειρο και στα νησιά, η Λυκόσουρα είναι η αρχαιότερη, και αυτή είδε πρώτη ο ήλιος, από αυτή δε εδώ έχουν μάθει οι άλλοι άνθρωποι να φτιάχνουν πόλεις." (Παυσ. Η΄ 38.Ι)

Η αρχαία πόλη ήταν χτισμένη σε λόφο κοντά στο σημερινό χωριό Λυκόσουρα. Σήμερα σώζονται ελάχιστα λείψανα του τείχους της ακρόπολης του 4ου-5ου αιώνα π.Χ. Στην πόλη  υπήρχαν ιερό της Δέσποινας, το άλσος της Δέσποινας, Λουτρά, βωμός, ιερό του Πάνα με αγάλματα του Πάνα, του Απόλλωνα, της Αθηνάς και της Αφροδίτης, καθώς και ιδιαίτερο ιερό της Αθηνάς. Το ιερό της Δέσποινας βρίσκεται ανατολικά, στο λόφο Τερζή.

 Ιερό της Δέσποινας στην Λυκόσουρα by J. Matthew Harrington

Τα αγάλματα της Δήμητρας, της Δέσποινας, της Αρτέμιδος, του Άνυτου

Στο Ιερό της Δέσποινας στήθηκαν τα κολοσσιαία αγάλματα της Δήμητρας, της Δέσποινας, της Αρτέμιδος και του Άνυτου, τα οποία είχε φιλοτεχνήσει ο Μεσσήνιος γλύπτης Δαμοφών, το πρώτο μισό του 2ου π.Χ. αιώνα. Τα αγάλματα αυτά, ο θρόνος που κάθονταν, το στήριγμα κάτω από τα πόδια τους ήταν φτιαγμένα από μάρμαρο Δολιανών και φιλοτεχνήθηκαν όλα πάνω σε ένα κομμάτι μαρμάρου, το οποίο σύμφωνα με τον Παυσανία (VIII ,37, 2-4) έσκαψαν και το βρήκαν κοντά στο Ιερό, οδηγημένοι από όνειρο.

Σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία και τα αρχαιολογικά ευρήματα, το συνολικό πλάτος του βάθρου πάνω στο οποίο βρίσκονταν τα αγάλματα ήταν 8,40 μέτρα και το ύψος των όρθιων μορφών υπολογίζεται από τον G. Dickins σε 3,78 μ. ενώ το συνολικό ύψος του βάθρου και των αγαλμάτων μαζί ήταν περίπου 6,00 μ. Η Δήμητρα αναπαρίσταται κρατώντας δάδα στο δεξί της χέρι ενώ με το αριστερό της χέρι ακουμπά τη Δέσποινα. Η Δέσποινα κρατά σκήπτρο στο αριστερό της χέρι και με το δεξί  της χέρι κρατά τη λεγόμενη "κίστη" την οποία και ακουμπά στα γόνατά της. Η κίστη ήταν κουτί κυλινδρικού συνήθως σχήματος με κάλυμμα από πάνω. Την έφτιαχναν από ευλύγιστα κλαδιά τα οποία έπλεκαν σε σχήμα κουτιού. Στα ελευσινιακά μνημεία την έφεραν γυναίκες στο κεφάλι τους. Μέσα στην κίστη υπήρχαν ιερά αντικείμενα χρησιμοποιούμενα στις μυστικές τελετές.

Η Δέσποινα και η Δήμητρα κάθονταν στο θρόνο και εκατέρωθεν του θρόνου κοντά στη Δήμητρα βρίσκεται όρθια η Άρτεμη, ντυμένη με δέρμα ελαφιού η οποία προτείνει το δεξί της πόδι, κρατώντας δάδα στο δεξί της χέρι και δύο δράκοντες στο αριστερό. Στον ώμο της φέρει τη φαρέτρα και στα πόδια της κάθεται μια κυνηγετική σκύλα. Αριστερά και δίπλα στο άγαλμα της Δέσποινας  στέκεται όρθιος ο Τιτάνας Άνυτος που είναι οπλισμένος. Έχει κατεβασμένο το δεξί του χέρι κοντά στο μηρό, κρατώντας ίσως το κράνος του, ενώ με το αριστερό κρατά το δόρυ με το οποίο και ακουμπά στο έδαφος. Είκοσι χρόνια μετά το θάνατο του Παυσανία οι Μεγαλοπολίτες έκοψαν νόμισμα στη μία όψη του οποίου υπήρχε η επιγραφή "Μεγαλοπολειτών" και η παράσταση του συντάγματος του Δαμοφώντα, πάνω στην οποία βασίστηκε ο G. Dickins (1906-7) για την αναπαράσταση του συντάγματος.

 Ιερό της Δέσποινας στην Λυκόσουρα φωτο Πανεπιστήμειο Πατρών

Το Μέγαρο της Δέσποινας

Νότια και ανατολικά του Ιερού της Δέσποινας, προχωρώντας στη ράχη του όρους φαινόταν η πρόσοψη του "Μεγάρου της Δέσποινας" ερείπια του οποίου σώζονται στην περιοχή "Ράχη". Το πλάτος του Μεγάρου έφτανε τα 8,30 μέτρα. Δύο λίθινες σκάλες αριστερά και δεξιά του κυρίως Βωμού, πλάτους 1,16 μ. οδηγούσαν στο Βωμό που είχε στην πρόσοψή του 6 ορθοστάτες, ύψους 1,30 μέτρων, με τρίγλυφα και μετώπες. Η πρόσοψή του ήταν περίπου 6 μ. πλάτος. Εκεί γίνονταν οι θυσίες και το κάψιμο των θυμάτων. Πιο πέρα από το Μέγαρο υπήρχε άλσος αφιερωμένο στη Δέσποινα γύρω από το οποίο υπήρχε λίθινος τοίχος. Μέσα σ' αυτό υπήρχε μια ελιά και μια βαλανιδιά φυτρωμένες από κοινή ρίζα χωρίς αυτό να είναι αποτέλεσμα επέμβασης κάποιου καλλιεργητή (Παυσ. VIII,37,10). Κοντά στο άλσος υπήρχε Βωμός του Ίππιου Ποσειδώνα, πατέρα της Δέσποινας και των άλλων θεών.

Η θέση της πόλης, πραγματικά προνομιακή, δείχνει ότι δεν επιλέχτηκε τυχαία από τον ιδρυτή της που φέρεται ότι ήταν ο ίδιος ο βασιλιάς Λυκάων. Παρείχε στους κατοίκους της ένα πολύ καλό κλίμα και προστασία από τον Βοριά. Ήταν κοντά στον κάμπο που προσφερόταν να θρέψει τους κατοίκους της, αλλά το κυριότερο ίσως ήταν ότι μπορούσε να οργανωθεί άριστη άμυνα λόγω του ανάγλυφου του εδάφους της περιοχής, αλλά και της θέας προς το λεκανοπέδιο Μεγαλοπόλεως, απ' όπου θα έρχονταν τυχόν εχθρός.

Το ότι η Λυκόσουρα πραγματικά χτίστηκε πολύ παλιά, το βεβαιώνει ένα σύνολο πρωτόγονης αγροτικής λατρείας με ιδιότητες των θεών πρωταρχικού περιεχομένου, αρχέγονες παραστάσεις, ξόανα, λατρευτικό τυπικό κλπ. Όμως παρά το μεγάλο ενδιαφέρον που παρουσιάζει η περιοχή, η αρχαιολογική σκαπάνη σίγησε όταν άρχισε, πριν εκατό χρόνια. Έτσι η αρχαία πόλη -όπως και οι υπόλοιπες αρχαιότητες του Λυκαίου όρους - παραμένει ένα καλά κρυμένο μυστικό του Λυκαίου όρους. Και αναμένει τον αρχαιολόγο του μέλλοντος που θα ασχοληθεί μαζί της και θα την αποκαλύψει...

Το Ιερό της Δέσποινας

Ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Λυκόσουρας βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της Αρκαδίας, στην ανατολική πλευρά του Λυκαίου όρους, μέσα σε καταπράσινο και ειδυλλιακό περιβάλλον. Απέχει 49 χλμ. από Τρίπολη και 12 χλμ. από την Μεγαλόπολη.

Το ιερό της Δέσποινας στη Λυκόσουρα ήταν ένα σύμπλεγμα βωμών και ναών αφιερωμένων σε διάφορες θεότητες. Όμως κορυφαία ήταν ο ναός και το μέγαρο της Δέσποινας. Εκεί γίνονταν από πολύ παλιά απόκρυφη οργιαστική γιορτή, με αναπαράσταση της γέννησης του Δία, όπου λάμβαναν μέρος έφηβοι υποδυόμενοι τους Κουρήτες και Κορύβαντες, που χόρευαν με ενθουσιασμό κραδαίνοντας όπλα και βγάζοντας άναρθρες κραυγές.

Ο αρχαιολογικός χώρος περιλαμβάνει ναό, περίβολο, το "μέγαρο", μεγάλη στοά, υπολείμματα Λουτρών,  και τους βωμούς της Δέσποινας, της Δήμητρας και της Μεγάλης Μητρός. Τα σωζόμενα ερείπια είναι του 2ου αι. π.Χ. Στο ναό της Δέσποινας υπήρχε το βάθρο του περίφημου "συντάγματος"του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντα (σύμπλεγμα των κολοσσιαίων αγαλμάτων της Αθηνάς, της Δήμητρας, της Αρτέμιδας και του τιτάνα Ανύτου) του 2ου π.Χ. αι. Το μέγαρο της Δέσποινας, ένα ναόμορφο οικοδόμημα-βωμός, ήταν ένας ιερός χώρος όπου γίνονταν τελετουργίες και μυστηριακές θυσίες. ΝΔ. του μεγάρου υπάρχει κρηνικό κτίσμα από μεγάλες ορθογονισμένες πέτρες. 

  Ιερό της Δέσποινας στην Λυκόσουρα φωτο Πανεπιστήμειο Πατρών

Η Λατρευτική Επιγραφή

Εντός του Ιερού της Δέσποινας ήρθε στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη η εξής επιγραφή του 3ου αιω. π.χ.χ. που σήμερα φυλάσσεται στο Επιγραφικό Μουσείο (Αθήνα).

Δεσποίνας

—————— μη εξέστω

παρέρπην έχοντας εν το ιερόν τας

Δεσποίνας μη χρυσία όσα μη ιν ανά-

θεμα μηδέ πορφύρεον ειματισμόν

μηδέ ανθινόν μηδέ μέλανα μηδέ υπο-

δήματα μηδέ δακτύλιον. ει δ’ αν τις

παρένθη έχων τι των α στάλα κωλύει

αναθέτω εν το ιερόν. μηδέ τας τρί-

χας αμπεμπλεγμένες, μηδέ κεκαλυμ-

μένος. μηδέ άνθεα παρφέρην, μηδέ

μύεσθαι [….] κυένσαν μηδέ θη-

λαζομέναν. τος δε θύοντας πος θύη-

σιν χρέεσθαι ελαίαι, μύρτοι, κηρίοι,

ολοαίς αιρολογημέναις, αγάλματι,

μάκωνσι λευκαίς, λυχνίοις, θυμιά-

μασιν ζμύρναι, αρώμασιν. τος δε θύ-

οντας ται Δέσποιναι θύην

θήλεα λευκά —————————–

Δέσποινας

———————–να μην επιτρέπεται

να εισέλθει στο ιερό της Δέσποινας έχοντας

χρυσά παρά μόνο όσα προορίζονται για αναθήματα

ούτε με πορφυρό ούτε ποικιλόχρωμο ούτε μαύρο ιματισμό

ούτε με υποδήματα ούτε με δακτυλίδι

Εάν κανείς εισέλθει έχοντας με κάποιο από αυτά που η επιγραφή

αυτή κωλύει, να τα αναθέσει στο ιερό.

Ούτε τα μαλλιά να έχει ξέπλεκα, ούτε κεκαλυμμένος να είναι.

Ούτε άνθη να φέρει ούτε να μυηθεί εγκυμονούσα ή θηλάζουσα.

Οι δε θύοντες να χρησιμοποιούν για τη θυσία ελιές, μύρτους, κερήθρα,

χοντραλεσμένο κριθάρι, μικρά αφιερώματα*, λευκές παπαρούνες,

λυχνάρια, θυμιάματα σμύρνα, αρώματα.

Αυτοί που θυσιάζουν στη Δέσποινα να θύουν λευκά θηλυκά ζώα.

  Ιερό της Δέσποινας στην Λυκόσουρα φωτο Πανεπιστήμειο Πατρών

Μέσα στον αρχαιολογικό χώρο βρίσκεται το Αρχαιολογικό Μουσείο Λυκόσουρας. Οι ανασκαφές έγιναν το 1903 από την Αρχαιολογική Εταιρεία, κυρίως από τον Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη. Τότε ιδρύθηκε και το μικρό τοπικό Μουσείο στην ίδια θέση.

Τα σημαντικότερα μνημεία του Αρχαιολογικού χώρου είναι:

1. Ο Ναός της Δέσποινας

2. Το Μέγαρο (Βωμός)

3. Η Μεγάλη Στοά και οι Βωμοί και

4. Η Αρχαία Κρήνη-Δεξαμενή. 

Η Αρχαία Κρήνη

Αυτή χτίστηκε το 180 π.Χ. Ανοικοδομήθηκε μια φορά στα Ρωμαϊκά χρόνια και μια στα προχωρημένα χριστιανικά. Βρισκόταν νοτιοανατολικά της Ακρόπολης της Λυκόσουρας. Είχε σχήμα τετραγώνου χτισμένο με μεγάλες ορθογώνιες πέτρες, με πρόσοψη  προς το νότο, πλάτους 9,40 μέτρα. Στο εσωτερικό του πίσω τοίχου υπήρχε σκάλα που χρησίμευε για την κάθοδο στο εσωτερικό της κρήνης και τον καθαρισμό αυτής. Στη βόρεια πλευρά της κρήνης υπήρχε ένας αγωγός που τη συνέδεε με υπερκείμενο βράχο. Από εκεί έπεφτε το νερό από ύψος 2,60 μ. στο ψηλότερο τμήμα του κρηνικού κτίσματος και μεταφερόταν σε ορθογώνια λεκάνη 8,87 μέτρα Χ 3,20 μέτρα όπου ηρεμούσε και γινόταν καθίζηση της σκόνης και των σωματιδίων χώματος που τυχόν περιείχε. Από εκεί, όταν έφτανε σε αυτή το ύψος των 87 εκατοστών, έπεφτε έξω μέσα από 4 κρουνούς που υπήρχαν στο νότιο τοίχο.

Έξω από την κρήνη υπήρχαν χτισμένοι πρόχειροι τοίχοι για να συγκρατούν τα χώματα καθώς εκεί το έδαφος ήταν κατηφορικό. Σήμερα σώζονται ερείπια της κατασκευής, τμήμα τοίχου από ορθογώνιους  ογκόλιθους, τμήμα δαπέδου της κρήνης, φτιαγμένο με μικρές, λείες πέτρες σαν ψηφιδωτό, με τεχνική που χρησιμοποιούσαν και για το χτίσιμο των λουτρών.

Η Δέσποινα ήταν από τις αρχέγονες χθόνιες θεότητες, προς τιμήν της οποίας γίνονταν μυστηριακές λατρευτικές τελετές, τις οποίες καθώς και το όνομά της γνώριζαν μόνο οι μυημένοι σε αυτές. "Δέσποινα" δεν ήταν το κύριο όνομα της θεάς αλλά επίθετο με το οποίο την προσαγόρευαν. Τελικά όμως η Δέσποινα θα πρέπει να ήταν η Περσεφόνη, κόρη του Ποσειδώνα και της Δήμητρας:

"…ταύτην μάλιστα θεών σέβουσιν οι Αρκάδες την Δέσποιναν, θυγατέρα δε αυτήν Ποσειδώνος φασίν είναι και Δήμητρος. Επίκλησις ες τους πολλούς εστιν αυτή Δέσποινα, καθάπερ και την εκ Διός Κόρην επονομάζουσιν, ιδία δε εστίν όνομα Περσεφόνη, καθά Όμηρος και έτι πρότερον Πάμφως εποίησαν. Της δε Δεσποίνης το όνομα έδεισα ες τους ατελέστους γραφείν."

Δηλαδή, "Οι Αρκάδες σέβονται και τιμούν αυτή τη Δέσποινα περισσότερο από τους άλλους θεούς, γιατί τη θεωρούν θυγατέρα του Ποσειδώνα και της Δήμητρας. Οι περισσότεροι ονομάζουν αυτή τη θεά Δέσποινα όπως και αυτή που εγεννήθη από το Δία (και τη Δήμητρα) ονομάζουν Κόρη, όμως το όνομά της είναι Περσεφόνη, όπως έγραψαν ο Όμηρος και ακόμη παλιότερα ο Πάμφως στα ποιήματά τους. Το όνομα της Δέσποινας φοβήθηκα να το γνωστοποιήσω στους αμύητους."

Η Δέσποινα ήταν άρρηκτα δεμένη με την Αρκαδική λατρεία. Κατείχε ξεχωριστή θέση μεταξύ των αρκάδων θεών και για το λόγο αυτό και υπήρχε συνέχεια από τη μια εποχή στην άλλη. Αυτό διαφαίνεται ανάγλυφα τόσο στα διάφορα ευρήματα που αντιπροσωπεύουν διαφορετικές εποχές, όσο και στο τεραστίου μεγέθους σύμπλεγμα του Δαμοφώντα, όπου συνδέεται η σύγχρονη τέχνη του με την αρκαδική παράδοση.

Το σύνταγμα (αναπαράσταση πρώτη εικόνα πάνω) είχε ύψος 6μ. και το αποτελούσαν τέσσερα αγάλματα. Η σύνθεση είναι γνωστή από την απεικόνιση του σε νόμισμα της Μεγαλόπολης που χρονολογείται στην αυτοκρατορική εποχή και από την περιγραφή του περιηγητή Παυσανία, ο οποίος επισκέφθηκε το ιερό τα μέσα του -2ου αι.

Η Δήμητρα (2η εικόνα) και η Δέσποινα παριστάνονταν στο μέσον καθιστές σε ενιαίο θρόνο. Η Δήμητρα κρατούσε δάδα στο δεξιό χέρι της, ενώ με το αριστερό ακουμπούσε την Δέσποινα στον ώμο. Η Δέσποινα κρατούσε σκήπτρο και είχε τη μυστική κίστη στα γόνατα.

Δίπλα στην Δήμητρα στεκόταν η θεά Άρτεμις (συνοδευμένη από κυνηγετικό σκύλο, ενώ δίπλα η εικόνα) στην Δέσποινα στεκόταν ο τροφός της Τιτάνας Άνυτος. (4η εικόνα)

Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο φυλάσσονται οι κεφαλές της Δήμητρας, της Άρτεμης του Άνυτου, τμήμα του ιματίου της Δέσποινας (3η εικόνα), και τα αγαλμάτια των Τριτωνίδων (5η εικόνα) που κοσμούσαν το θρόνο των θεαινών, ενώ θραύσματα των μορφών και του θρόνου βρίσκονται στο Μουσείο της Λυκόσουρας. Την κεφαλή της θεάς σκέπαζε καλύπτρα, τμήμα της οποίας σώζεται. Τα μαλλιά της είναι χτενισμένα προς τα πίσω. Στις οπές στο επάνω μέρος της κεφαλής στερεωνόταν μετάλλινο διάδημα. Μάρμαρο πελοποννησιακό. Ύψος 0,75 μ.

Πηγές :

arcadia.ceid.upatras.gr/arkadia/archsites/xwroi/likos.htm

http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2545

https://el.wikipedia.org/wiki/Λυκόσουρα

https://www.gtp.gr/TDirectoryDetails.asp?ID=14779&lng=1

http://www.inarcadia.gr/culture/arx/arx-lykosoura.htm

https://takispanagiotopoulos.wordpress.com/2011/10/11/το-ιερό-της-δέσποινας-και-η-λατρευτική/

https://aristomenismessinios.blogspot.com/2013/06/blog-post_8285.html