Η ιστορία του ανατολικού ζητήματος και η εκκλησία

Η ιστορία του  ανατολικού ζητήματος και η εκκλησία

Το 1854 ο Μαρξ, ως ανταποκριτής της αμερικανικής εφημερίδας «New York Daily Tribune» στο Λονδίνο, έγραψε ένα άρθρο για την ιστορία του ανατολικού ζητήματος*. Εκεί αναφέρει χαρακτηριστικά:

«Καθίσταται σαφές ότι ακρογωνιαίος λίθος του θεοκρατικού ιστού που καλύπτει τους έλληνες χριστιανούς της Τουρκίας και καθορίζει όλη τη δομή της κοινωνίας τους είναι η υποταγή του ραγιά στο Κοράνι. Και, καθώς το Κοράνι αντιμετωπίζει τους ραγιάδες ως απίστους -δηλαδή ως έθνος μόνο με τη θρησκευτική έννοια-, επικυρώνει τη συνδυασμένη θρησκευτική και κοσμική εξουσία των ιερέων τους. Επομένως, αν αυτή η υποταγή στο Κοράνι καταργηθεί με μια πολιτική χειραφέτηση, ακυρώνεται ταυτόχρονα η υποταγή των ραγιάδων στον κλήρο και προκαλείται στις κοινωνικές, πολιτικές και θρησκευτικές σχέσεις τους μια επανάσταση...»,

Το συμπέρασμα του είναι ότι ο ρόλος του κλήρου για τους ελληνικούς πληθυσμούς της οθωμανικής Τουρκίας είναι αποτέλεσμα του θεοκρατικού χαρακτήρα της αυτοκρατορίας, που χώριζε τους κατοίκους σε δύο έθνη, τους πιστούς και τους άπιστους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι ιερείς και οι δεσποτάδες να είναι εκτός από θρησκευτικοί και πολιτικοί ηγέτες των υπόδουλων Ελλήνων. Αυτή η ιδιαιτερότητα κατά τον Μαρξ ήταν η βάση του ανατολικού ζητήματος και δεν μπορούσε παρά να οδηγήσει στον διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όσο προχωρούσε η διάδοση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και συνακόλουθα η εγκαθίδρυση του αστικού κράτους δικαίου. Μια πρόβλεψη που επιβεβαιώθηκε οριστικά το 1918.

Εξαιτίας αυτών των ιστορικών δεδομένων, στην ανεξάρτητη Ελλάδα παρέμεινε ως κατάλοιπο ένα ιδιότυπο καθεστώς ταύτισης της εθνικής με τη θρησκευτική ταυτότητα. Αυτό βεβαιώνει ο ενεργός ρόλος της Εκκλησίας στην παιδεία και τον πολιτισμό, το γεγονός ότι οι ιερείς αμείβονται από το κράτος και η εκκλησία έχει μια τεράστια περιουσία, που προέρχεται εκτός από τις δωρεές πιστών και από βυζαντινά αυτοκρατορικά χρυσόβουλα και φιρμάνια του Σουλτάνου, που αναγνώρισε ή πρόκειται να αναγνωρίσει το ελληνικό κράτος. Παράλληλα και η ίδια η διοικητική δομή της Ορθόδοξης Εκκλησίας παρέμεινε σε σημαντικό βαθμό η ίδια, όπως επί τουρκοκρατίας, Το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολις παρέμεινε ουσιαστικά επικεφαλής της Ελλαδικής Εκκλησίας και παράλληλα απευθείας διοικητής των εκκλησιών στη Βόρεια Ελλάδα, την Κρήτη και τα Δωδεκάνησα, ενώ λόγω του γεγονότος ότι είναι το αρχαιότερο πατριαρχείο έχει την πρωτοκαθεδρία μεταξύ των ορθόδοξων χριστιανών. Όσο υπήρχε Σοβιετική Ένωση και τα Βαλκάνια ανήκαν στο σοσιαλιστικό μπλοκ, το τελευταίο είχε μικρή σημασία. Μετά το 1990 όμως ο Πατριάρχης Μόσχας, επικουρούμενος από τη ρωσική κυβέρνηση, επιδιώκει ανοιχτά να καταστεί ηγέτης όλων των ορθοδόξων χριστιανών. Οι Αμερικανοί από την άλλη υποστηρίζουν τη διατήρηση και αναβάθμιση του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης. Αμφότεροι θέλουν να ελέγξουν χώρες και πληθυσμούς μέσα από το θρησκευτικό συναίσθημα.

Απόσπασμα από  σχετικό άρθρο του Νίκου Στραβελάκη στο ΠΑΡΟΝ της 11.11.2018

* Ο όρος Ανατολικό Ζήτημα, γενικότερα, αναφέρεται στον ανταγωνισμό μεταξύ Ανατολής και Δύσης και ειδικότερα αφορά τα διπλωματικά και πολιτικά προβλήματα που δημιουργήθηκαν από τις εγγενείς αδυναμίες στη διατήρηση της συνοχής του Οθωμανικού Κράτους που παρουσιάστηκαν από τα μέσα του 18ου μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν ο ένας μετά τον άλλο οι υπόδουλοι στους Οθωμανούς λαοί εξεγέρθηκαν κατά της Αυτοκρατορίας, η οποία είχε ηττηθεί από τη Ρωσία κατά τον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο το 1774.