Το «φυλακισμένο» χαμάμ έγινε κέντρο πολιτισμού και Μουσείο Τσιτσάνη

Το «φυλακισμένο» χαμάμ έγινε κέντρο πολιτισμού

Το μουσείο διαθέτει δύο μουσειακούς χώρους. Στο ισόγειο βρίσκεται το αντρικό και γυναικείο χαμάμ που χρονολογείται από τον 16ο αιώνα και αναδείχθηκε από την αρχαιολογική σκαπάνη, ενώ ανεβαίνοντας θα ανακαλύψετε πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό από το έργο του μεγάλου δημιουργού.

Οι τοίχοι καλύφθηκαν με τσιμέντο και καταστράφηκε ο πολύχρωμος ισλαμικής αρχιτεκτονικής διάκοσμός τους, όπως και του δαπέδου όμως τελικά ο δήμος που παρέλαβε το κτήριο προχώρησε στην ανάδειξη του με επιτυχία.

Μέχρι πριν από δεκατρία χρόνια οι τοίχοι του στέναζαν από τα βάσανα των ισοβιτών και φιλοξενούσαν χαρακιές για τις μέρες που απέμειναν μέχρι οι κρατούμενοι να πάρουν το πολυπόθητο χαρτί της αποφυλάκισης. Κανείς όμως δεν γνώριζε τότε πως το πριν από το 1896 παλιό κτίριο των φυλακών Τρικάλων ήταν ένα τεράστιο χαμάμ, από τα μεγαλύτερα της περιοχής με τρία μεγάλα λουτρά, ανάμεσα τους και αυτό του Οσμάν Σαχ, του πασά που πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του εκεί, όπου και βρίσκεται σε μικρή απόσταση και το μαυσωλείο του.

Η παρατηρητικότητα ενός αρχαιολόγου για το πάχος ενός τοίχου κατά τον έλεγχο του κτιρίου, το οποίο περιήλθε στην κυριότητα του Δήμου Τρικάλων οδήγησε σε μια σπουδαία ανακάλυψη και τελικά στη δημιουργία ενός νέου πολυχώρου πολιτισμού.

Οι φυλακές είχαν χτιστεί στους χώρους του χαμάμ, όχι πάνω, ούτε δίπλα, αλλά ακριβώς στο ίδιο επίπεδο των λουτρών. Οι τοιχοδομίες καλύφθηκαν τότε από τσιμέντο -και καταστράφηκαν-, το δάπεδο ενισχύθηκε -και καταστράφηκε επίσης- ο πολύχρωμος διάκοσμος, μοναδικό δείγμα ισλαμικής αρχιτεκτονικής, εξαφανίστηκε. «Ήταν σαν κάποιος να ήθελε να σβήσει τα οθωμανικά μνημεία. Δεν εξηγείται αλλιώς το πως χτίστηκαν οι φύλακές το 1896 στον χώρο του χαμάμ και κανείς δεν ανέφερε τίποτε. Τώρα που κάνουμε αντιστροφή της μνήμης, αναρωτιόμαστε γιατί έγινε όλη αυτή η καταστροφή», είπε στο «Έθνος», ο τότε (2011) δήμαρχος Τρικάλων, Χρήστος Λάππας.

Το χαμάμ του Οσμάν Σαχ αναφέρεται από τον Οθωμανό γεωγράφο Κιατίπ Τσελεπί από τα μέσα του 17ου αιώνα, όταν επισκέφτηκε τα Τρίκαλα και θαύμασε το κάστρο, τα τζαμιά, τους πολλούς κήπους και τα εξαιρετικά λουτρά.

Η έρευνα της 19ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων το 2011 αποκάλυψε δύο εισόδους. Όπως είπε στο «Έθνος», ο αρχαιολόγος, Σπύρος Κουγιουμτζόγλου, η μία βλέπει στα νότια, προς το Κουρσούμ Τζαμί (μολυβένιο τζαμί) και την οποία χρησιμοποιούσαν οι άντρες, που μετά το μπάνιο πήγαιναν για προσευχή, ενώ η άλλη στα βόρεια ήταν αποκλειστικά για τις γυναίκες. Στο εσωτερικό του υπήρχαν τρεις χώροι για το κάθε φύλο, τα αποδυτήρια, ο χλιαρός χώρος και ο ζεστός χώρος, που όπως φαίνεται είχε μεγάλα τόξα με κόκκινα τούβλα και σχέδια στο χρώμα της ώχρας.

Λουτρά

Όταν το κτήριο πέρασε στον Δήμο και ενεπλάκησαν οι αρχαιολόγοι σε βάθος περίπου ενός μέτρου από τη στάθμη του τότε δαπέδου, υπήρχαν ίχνη υδραυλικού κονιάματος, που οδηγούσαν στο δάπεδο των λουτρών, όπως ήταν όταν χτίστηκαν.

«Με βάση τα στοιχεία αυτά και λαμβάνοντας υπόψη τους τύπους των οθωμανικών λουτρών οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για ένα σημαντικό συγκρότημα λουτρών της οθωμανικής περιόδου. Η τετράγωνη και μεγάλη κάτοψη του κτίσματος, (34Χ 26,50 μ.) και η ύπαρξη δύο εισόδων σε συνδυασμό με την άποψη του Οθωμανού περιηγητή, μας οδηγεί στη διπλή χρήση των λουτρών, τόσο από άντρες, όσο και από γυναίκες», είχε πει  ο κ. Κουγιουμτζόγλου.

Πρόσθεσε ακόμα πως αν εξαιρέσει κανείς κάποια μαρμάρινα κομμάτια, οι γούρνες και ο υπόλοιπος εξοπλισμός έχουν χαθεί, ενώ οι πρώτες εκτιμήσεις θέλουν το χαμάμ να έφτανε σε ύψος τα 5 μέτρα.  

Τελικά μετά από κάποιο διάστημα όλα άλλαξαν. Περνώντας κάποιος έξω από τις παλιές φυλακές των Τρικάλων τις έβλεπε να μεταμορφώνονται. Να αλλάζουν και να μετατρέπονται από χώρο σωφρονισμού σε χώρο πολιτισμού. Εκείνα τα παλιά συρματοπλέγματα κι ο μαντρότοιχος που απωθούσαν τους περαστικούς και τα γεμάτα περιέργεια βλέμματα για τη ζωή εκεί μέσα, εκείνα τα παλιά συρματοπλέγματα κι ο μαντρότοιχος που ήταν φυλακή για τους έγκλειστους, έπαψαν να υπάρχουν. Ο χώρος ξαναζωντάνευε σιγά σιγά και σύντομα θα αποτελούσε ένα ακόμη σημείο αναφοράς για την πόλη. Ένας χώρος που θα παρουσιάζε στο κοινό τους κρυμμένους θησαυρούς του που, πέρα από τις αρχαιολογικές ανακαλύψεις κρύβουν καημούς, θλίψη, πόνο, ανθρώπινες ιστορίες, κρύβει εγκληματικές πράξεις κι αδικίες της ζωής…

Το κτιριακό αυτό συγκρότημα στα νότια της πόλης των Τρικάλων κι επί της οδού Καρδίτσης αναδείχθηκε και μετατράπηκε σε κόσμημα. Αυτός ο χώρος δεν θυμίζει σε τίποτα το κτίριο των 4.814,69 τ.μ. της εποχής που ήταν φυλακές.

Οι παλιές φυλακές

«Το κτίριο των φυλακών κατασκευάστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1890-1900, με το κεντρικό διώροφο κτίσμα να οικοδομείται στη θέση του δίδυμου λουτρού (χαμάμ), το οποίο αποτυπώνεται σε τοπογραφικό διάγραμμα της πόλης του 1885, ενώ οι πρώτες πληροφορίες για τη χρήση του ως φυλακές είναι γνωστές μετά το 1896» διαβάζουμε στο ενημερωτικό φυλλάδιο που έχει εκδώσει η 19η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

Το κτιριακό συγκρότημα των πρώην ποινικών φυλακών αποτελείται από ένα κεντρικό διώροφο κτίσμα, το οποίο άρχισε να κατασκευάζεται το 1901, ενώ η σημερινή κατάσταση είναι προϊόν της ανακαίνισης που άρχισε μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 1954 και διήρκησε μέχρι το 1957, με ανακατασκευή κυρίως του ορόφου. Το 2006 με τη μεταφορά των φυλακών το κτιριακό συγκρότημα παραχωρήθηκε στο Δήμο Τρικκαίων.

Το ισόγειο του διώροφου κτίσματος καλύπτει οθωμανικό λουτρό έκτασης 850 τ.μ. περίπου, το οποίο ταυτίζεται με το χαμάμ του Οσμάν Σαχ, που αναφέρει ο Εβλιγιά Τσελεμπί και το οποίο αποτυπώνεται στο τοπογραφικό διάγραμμα του 1885. Το οθωμανικό λουτρό των Τρικάλων, είναι δίδυμο, με το ανδρικό τμήμα να αναπτύσσεται στη νότια πλευρά και το γυναικείο στη βόρεια.

Η εξέλιξη των χαμάμ ήταν τέτοια, ώστε ο χρόνος που περνούσε κάποιος σε αυτά να αντανακλά κατά κάποιον τρόπο κοινωνικές ανάγκες κι επηρεάζει την αρχιτεκτονική των κτιρίων αυτού του είδους, αφού ο χώρος υποδοχής-προετοιμασίας αποκτά όλο και περισσότερη σημασία. Είναι σημαντικό ακόμη ότι όλη η διαδικασία γίνεται με τρεχούμενο νερό, δηλαδή νερό που χύνεται στο σώμα με ειδικά σκεύη κι όχι με εμβαπτισμό σε λουτήρα (στάσιμο νερό). Στο χαμάμ των Τρικάλων παρακολουθεί κάποιος όλη την περιγραφόμενη εξέλιξη ενός χαμάμ, καθώς πρόκειται για κτίσμα αρκετά συγκροτημένο, σωστά δομημένο που ακολουθεί τη διάταξη των χαμάμ που χρονολογούνται από τον 15ο – 17ο αι.

Μαρτυρία από το παρελθόν

Όταν ο Οθωμανός περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπί περιέγραφε την περιοχή γύρω από το Κουρσούμ Τζαμί των Τρικάλων «ως ένας τόπος της πόλης για περιπάτους, τερπνός με ευχάριστη ατμόσφαιρα, εξοχικός, γεμάτος λουλούδια…» κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι τα λουτρά του Οσμάν Σαχ που τοποθετούνται από τους περιηγητές σ’ αυτόν τον ειδυλλιακό χώρο, στα τέλη του 19ου αι., θα αποτελούσαν τμήμα του συγκροτήματος των πρώην ποινικών φυλακών Τρικάλων. Το Οθωμανικό λουτρό, έστω και τραυματισμένο από το χρόνο και από τις ανθρώπινες επεμβάσεις, αποκαλύφθηκε πρόσφατα…

Οι χώροι

Οι χώροι που θα συναντήσουμε κατά την ξενάγησή μας είναι:

Ο ψυχρός χώρος του ανδρικού τμήματος (αποδυτήρια)

Ο ζεστός χώρος

Ο ψυχρός χώρος του γυναικείου τμήματος

Ο χλιαρός χώρος

Ο θερμός χώρος

Το Μουσείο Τσιτσάνη

Αξίζει να αναφέρουμε ότι στον επάνω όροφος του κτιριακού συγκροτήματος λειτουργεί το μουσείο Τσιτσάνη.

Περισσότερο από κάθε άλλον δημιουργό ο Τσιτσάνης έκανε το λαϊκό τραγούδι υπόθεση όλων. Είναι ο ευφάνταστος εκσυγχρονιστής του ρεμπέτικου, αυτός που το έβγαλε από το περιθώριο, συνθέτης με μελωδικότητα, στιχουργός με αμεσότητα και αίσθημα, αριστοτέχνης στο μπουζούκι.

Στα Τρίκαλα, όπου γεννήθηκε ο Βασίλης Τσιτσάνης τον Ιανουάριο του 1915, χρόνια προσπαθούν να φτιάξουν ένα μουσείο που να αρμόζει σε έναν από τους μεγαλύτερους λαϊκούς μας συνθέτες, στιχουργούς και τραγουδιστές του 20ού αιώνα που καθόρισαν το μέλλον του ελληνικού τραγουδιού.

Να όμως που το μουσείο –ή, πιο σωστά, το Κέντρο Έρευνας - Μουσείο Τσιτσάνη– άνοιξε τελικά τις πύλες του στον α’ όροφο του ανακαινισμένου μουσείου στον χώρο των πρώην φυλακών Τρικάλλων.

Τέσσερις αίθουσες αποτελούν το μουσείο, περίπου 100 τ.μ. η κάθε μία, όσο ήταν κάθε κελί το οποίο στέγαζε 70 φυλακισμένους μαζί και βαρυποινίτες. Η έκθεση ξεκινάει με πολλά βιογραφικά στοιχεία, οπτικοακουστικό υλικό και ένα χρονολόγιο με τους σημαντικότερους σταθμούς και τις μουσικές συναντήσεις στην καριέρα του συνθέτη, ανάμεσά τους με τη Μαρίκα Νίνου, τη Σωτηρία Μπέλλου, τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και βέβαια τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Μάνο Χατζιδάκι, οι οποίοι εμπνεύστηκαν από το έργο του.

«Η δεύτερη αίθουσα περιλαμβάνει υλικό από την έκθεση που είχε επιμεληθεί ο Κώστας Χατζηδουλής για τα 25 χρόνια από τον θάνατο του συνθέτη, το οποίο μας παραχώρησε, ενώ στον ίδιο χώρο μέσα από ένα διαδραστικό πρόγραμμα μπορεί ο επισκέπτης να επιλέξει τραγούδια από δίσκους των 78 στροφών και δίσκους βινυλίου, ντοκουμέντα σπάνια καθώς και αυθεντικές εκτελέσεις. Αυτό το τμήμα της έκθεσης εντυπωσιάζει ιδιαίτερα τους νέους σε ηλικία επισκέπτες».

Η επόμενη αίθουσα είναι χώρος πολλαπλών χρήσεων, ενώ η τελευταία παρουσιάζει στο κοινό λεπτομέρειες για την ιστορία της πόλης, των οθωμανικών λουτρών και των παλιών φυλακών οι οποίες λειτουργούσαν έως το 2006, όπως υπογραμμίζει η κ. Μητσιάδη. Ακόμη, ιστορίες για τραγούδια του συνθέτη που συνδέονται με τις φυλακές, όπως του Σακαφλιά που σκότωσαν «Στα Τρίκαλα στα δυο στενά». Το περιστατικό συνέβη σε εκείνες τις φυλακές· όσο για τον Σακαφλιά, δεν ήταν κι από τα καλύτερα… παιδιά. Τώρα, η συγκεκριμένη επιτυχία του Τσιτσάνη, που έγραψε και τους στίχους, ακούγεται από τα «τυφλά» τηλέφωνα που διακοσμούν σήμερα την έκθεση και κάποτε χρησιμοποιούσαν για επικοινωνία κατά τη διάρκεια του επισκεπτηρίου οι κρατούμενοι. Η έκθεση θα ολοκληρωθεί εντός του χρόνου με την παρουσίαση προσωπικών αντικείμενων του συνθέτη, τα οποία έχουν καταγραφεί από τη Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του υπουργείου Πολιτισμού. Πρόκειται για γραμμόφωνα, πικάπ, φωτογραφικές μηχανές «που μαρτυρούν ότι ο Βασίλης Τσιτσάνης ήταν και γκατζετάκιας της εποχής του. Επίσης έχουν ψηφιοποιηθεί όλα του τα τραγούδια γιατί το μουσείο είναι μέρος του κέντρου έρευνας το οποίο περιλαμβάνει και βιβλιοθήκη»

Το Κουρσούμ Τζαμί, ένα τζαμί του 1557!

Αυτό βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τις πρώην φυλακές Τρικάλων και είναι το μόνο σωζόμενο, από τα πολλά οθωμανικά τζαμιά που υπήρχαν στα Τρίκαλα. Ιδρυτής του ήταν ο Οσμάν Σαχ, γιος του διοικητή της Τρίπολης Συρίας Μουσταφά Πασά, ο οποίος βρέθηκε γύρω στα 1500 εξόριστος στα Τρίκαλα, εξαιτίας της ανάμειξής του σε δολοπλοκίες για τη διαδοχή του θρόνου. Το τζαμί αυτό είναι ένα από τα 79 -το μοναδικό που σώζεται σε ελληνικό έδαφος- που οικοδόμησε ο ονομαστός αρχιτέκτονας του 16ου αιώνα, Σινάν.

Το τέμενος αποτελείται από μια τετράγωνη αίθουσα προσευχής που καλύπτεται με πελώριο ημισφαιρικό θόλο και μία στοά που καταστράφηκε στο παρελθόν και αναστηλώθηκε γύρω στα 2010 Πιθανολογείται ότι χτίστηκε το 1557, στις όχθες του ποταμού Ληθαίου και περιβαλλόταν από άλλα σημαντικά ευρήματα. Δίπλα ακριβώς βρίσκεται το μαυσωλείο, όπου θάφτηκε ο Οσμάν Σαχ και σήμερα φιλοξενεί αρχαιολογικά ευρήματα.

Πηγές

• Εφημερίδα Έθνος 27.08.2011 : «Στο φως το «φυλακισμένο» χαμάμ» ρεπορτάζ της Μαρίας Ριτζαλέου

• Trikallaview.gr 01.03.2017 : «Στα… άδυτα του χαμάμ στις πρώην φυλακές των Τρικάλων» της Βιβής Μαργαρίτη

• Καθημερινή 14.01.2017 : Ο Τσιτσάνης, οι Φυλακές Τρικάλων και το χαμάμ της Γιώτας Σύκκα