ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗΣ

 

Επάνω: ο πρώτος άγγελος χύνει το τάσι του στη γη.

 

ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗΣ

Τι συμβολίζουν οι τέσσερις ιεροί αριθμοί επτά, τρία, τέσσερα και δώδεκα; Το τέλος του κόσμου θα συμβεί το 2450 μ.Χ.;

ΑΡΑΓΕ «τα έψελνε» απλώς στους προφήτες και τους αμαρτωλούς της εποχής του ο επίσης προφήτης Ιωάννης, ή μήπως προφήτευε το πυρηνικό ολοκαύτωμα και την οικολογική καταστροφή; Συμβολίζει κάτι ο επίμονα εμφανιζόμενος αριθμός επτά και τα άλλα καβαλιστικά σύμβολα, ή πρόκειται για ένα πολιτικό κείμενο υπέρ αδυνάτων;

Της Αννας Χατζηγιαννάκη

Χίλια εννιακόσια χρόνια μετά τη συγγραφή της Αποκάλυψης, πιστοί και δεισιδαίμονες, εμβριθείς επιστήμονες και μυστικοπαθείς, γυναικούλες, μένουν εξίσου βουβοί μπροστά στους αρραγείς κώδικες που προφητεύουν το τέλος του κόσμου. Υποτίθεται ότι είναι πιο εύκολο να καταλάβεις κάτι σε εικόνες, παρά σε γραπτό κείμενο. «Βιβλία των αγραμμάτων» ονόμαζαν την ιερή εικονογραφία, που αναλάμβανε να ιστορήσει μέσα από τη ζωγραφική πάθη αγίων και γεγονότα της Βίβλου. Η «ιστόρηση» όμως γίνεται εξαιρετικά περίπλοκη όταν πρόκειται για την εικονογράφηση της Αποκάλυψης του Ιωάννη, είτε στις μοζαραβικές μινιατούρες του 10ου αιώνα που εικονογραφούν το ογκώδες σχόλιο περί Αποκάλυψης του μοναχού Beato (κώδικας της Μαδρίτης), είτε σε άλλες συγγενούς εμπνεύσεως εικονογραφήσεις της Δευτέρας Παρουσίας.

Διαλέγουμε, λοιπόν, σαν «όχημα» για την προσέγγιση της εικονογράφησης αυτού του μυστηριώδους προφητικού κειμένου, την κατά Ερβιν Πανόφσκι εικονολογική μέθοδο. Αντιμετωπίζουμε επομένως τις ζωγραφισμένες εικόνες σαν σημεία (σύμβολα) των νοημάτων που εμπεριέχονται στο γραπτό, κωδικοποιημένο όραμα του προφήτη.

Για να επιχειρήσουμε όμως σταδιακή προσέγγιση σε αυτό το κυριολεκτικά επτασφράγιστο νόημα, πρέπει να τοποθετήσουμε την Αποκάλυψη αφενός στο ιστορικό της πλαίσιο (την εποχή του Ιωάννη) κι αφετέρου, να αναζητήσουμε τον «κώδικα» που τυχόν χρησιμοποίησε ο συγγραφέας.

Καθώς ο Ιωάννης έζησε σε μια εποχή μεταβατική από τον ιουδαϊκό στο χριστιανικό πολιτισμό, παραπέμπει ξεκάθαρα στην ιουδαϊκή προφητική παράδοση, τους κώδικες της οποίας εξετάζει η «Καμπάλα» (εβραϊκή μυστικιστική ερμηνεία της Βίβλου).

 

Φυσικά θα ήταν καθαρή μωρία να επιχειρήσουμε να φωτίσουμε ένα «ανοιχτό» προφητικό κείμενο, σαν την Αποκάλυψη του Ιωάννη, όπου η αντίστιξη της επίγειας και της ουράνιας Πόλης και η τελική μάχη του Καλού με το Κακό, επιδέχονται αμέτρητες επιμέρους υποκειμενικές «ερμηνείες» και παρερμηνείες, πολιτικές και μεταφυσικές...

Στο όραμα του Ιωάννη, που περιλαμβάνει επτά επιστολές σε ισάριθμες εκκλησίες της Ασίας, επτά άγγελοι σαλπίζουν διαδοχικά και ανοίγουν μία προς μία τις επτά σφραγίδες του βιβλίου της Αποκάλυψης. Εμφανίζονται ιππότες και θηρία, συμβαίνουν τέρατα, σημεία και φυσικές καταστροφές, και δίνεται η τελική μάχη μεταξύ Κάλου και Κάκου, στον Αρμαγεδόνα, με τελικό θρίαμβο του Κάλου. Ο Θεάς ξαναδημιουργεί τον Κόσμο, οι νεκροί ανασταίνονται, ο θάνατος καταργείται και το Κακό πεθαίνει.

Η Βίβλος αρχίζει με τη Γένεση που είναι η περιγραφή της αρχής του κόσμου και τελειώνει με την Αποκάλυψη του Ιωάννη που είναι η περιγραφή του τέλους του κόσμου. Το «πότε θα έρθει αυτό το τέλος, είναι μία από τις χαίνουσες πληγές της υπαρξιακής αγωνίας του ανθρώπου, όπως και το «πώς».

Αλλά η επιπόλαιη ανάγνωση των περιγραφών στο πνευματικό έργο που είναι η Αποκάλυψη, μπορεί να την κάνει να μοιάζει με «γελοίο παραμύθι», όπως σχολιάζει στο έργο του «Η πόλη του Θεού» ο Αγιος Αυγουστίνος.

Ο Δημήτρης Κυρτάτας, στην ιστορική προσέγγιση που επιχειρεί στο βιβλίο του «Η Αποκάλυψη του Ιωάννη και οι Επτά Εκκλησίες της Ασίας», τοποθετεί τη συγγραφή του έργου στην τελευταία τριακονταετία του πρώτου μετά Χριστό αιώνα και τονίζει: «Ο συγγραφέας της Αποκάλυψης δεν έγραφε ιστορία».

Ερευνώντας το ιστορικό πλαίσιο της εποχής που γράφτηκε το έργο, που έχει φιλολογικά τη μικτή μορφή προφητείας και επιστολών, βρίσκεται μπροστά στην εξής κατάσταση: το χριστιανικό κίνημα προσπαθεί να διατηρήσει την ενότητα του, περιορίζοντας την ελευθερία των προφητών της εποχής, δημιουργώντας αυτόνομες θρησκευτικές κοινότητες από τους αποδιωγμένους. Την ίδια εποχή αρχίζει η συστηματική καταγραφή της χριστιανικής προφορικής παράδοσης. Πρωτοτυπία της Αποκάλυψης είναι ότι μεταδίδεται γραπτά και όχι προφορικά όπως η πλειοψηφία των προφητειών - και το κυριότερο:

«Στις τελευταίες δεκαετίες του πρώτου αιώνα, συνυπήρχαν ιερείς και προφήτες, και μοιράζονταν μεταξύ τους την ηγεσία των τοπικών εκκλησιών. Η συνύπαρξη αυτή ήταν δύσκολη και οι σχέσεις των δυο κατηγοριών ταγών οξύνονταν διαρκώς».

Κατά τον Έλληνα ιστορικό η Αποκάλυψη του Ιωάννη δεν ήταν νέα προφητεία, αλλά χρησιμοποιούσε όλες τις παλιότερες προφητείες της ιουδαϊκής παράδοσης σαν πρώτη υλη, με στόχο να θέσει τέλος στην εποχή των προφητειών και, ν' ανοίξει την εποχή του δόγματος. Σχετικά με τη μυστηριώδη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο προφήτης, αναφέρει πως είναι ενδιαφέρον «να συνεκτιμηθεί το ενδεχόμενο ύπαρξης μιας κοινής προφητικής γλώσσας που, λόγω της προφορικής της διάδοσης, δεν έχει αφήσει πολλά και σαφή ίχνη. Με τη γλώσσα σχετίζεται η χρήση των συμβόλων και τελικά το αντικείμενο της Αποκάλυψης».

Όσο για την ερμηνεία των κωδικοποιημένων στοιχείων της Αποκάλυψης, που εδώ και χίλια εννιακόσια χρόνια παρασύρουν σε αδιέξοδο τους ερευνητές, είναι κατηγορηματικός:

«Μόλις αποκόπηκε από τα ιστορικά δεδομένα της εποχής της συγγραφής της, η Αποκάλυψη άρχισε να γίνεται αντικείμενο ερμηνείας. Πολλά από τα διαυγή σημεία της έγιναν σκοτεινά».

Έτσι, ο Ουμπέρτο Εκο, ένας από τους διασημότερους σημειολόγους και γνώστες του Μεσαίωνα, σχολιάζοντας σε μελέτη του το ογκώδες σχόλιο της Αποκάλυψης από τον μοναχό Beato (8ος αιώνας), θυμίζει με αφορμή την ποικιλία αναγνώσεων της Αποκάλυψης, ότι «αναγνώρισαν» σε σημεία της την ιδεολογία τους, όχι μόνο οι μεσαιωνικοί Χιλιαστές, υπερασπιζόμενοι την αταξική κοινωνία και οι Κομμουνιστές, αλλά ακόμα και ο Χίτλερ στο βιβλίο του «Ο αγών μου»...

«Εξάλλου», καταλήγει ο Εκο, «δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι και ο τρόπος με τον οποίο το διαβάζουμε τώρα δεν είναι ένας μόνο από τους πολλούς με τους οποίους διαβάστηκε και προδόθηκε. Ένα έργο, όμως, ένα έργο ανοιχτό, ζει για να προδίδεται - και καταντάει επικίνδυνο όταν εμπνέει δόγματα».

Αναγνώστης της Αποκάλυψης παρατηρεί ακόμα και με την πρώτη επιδερμική ανάγνωση του μύθου, την επίμονη επανάληψη αριθμών, όπως το επτά, το τρία, το τέσσερα και το δώδεκα.

Υπάρχουν ακόμα παράξενα λεπτομερείς περιγραφές προσώπων και ζώων με αφύσικη εμφάνιση, ενώ αλλού γίνεται αδύνατη η οπτικοποίηση της περιγραφής, όταν πρέπει να φανταστείς τέρας με επτά κεφάλια και δέκα κέρατα, ή όταν τοποθετείται στο κέντρο θρόνου ανθρωπόμορφο ον και τέσσερα ζώα γύρω και μέσα σ' αυτόν.

Η μόνη λογική εξήγηση είναι ότι υπάρχει ένα ή περισσότερα συστήματα από πολυσήμαντους κώδικες, που ίσως σχετίζονται με την διαπιστωμένη στην Αποκάλυψη χρήση της κοινής «γλώσσας» των προφητών, που συναντάται τόσο στον προφήτη Δανιήλ, όσο και στον Ιεζεκιήλ. Στο κάτω κάτω, πόσο θα έπειθαν οι προφητείες εάν δεν περιείχαν μυστηριώδη, αμφιλεγόμενα ή και αξεδιάλυτα νοήματα; Ο Ελιφάς Λεβί, στο δεύτερο τόμο του βιβλίου του «Τα μυστήρια της Καμπάλα», θεωρώντας a priori την Αποκάλυψη καβαλιστικο κείμενο, επιχειρεί ορισμένες ερμηνείες: Για τους ιερούς αριθμούς επτά, τρία, τέσσερα και δώδεκα γράφει: «Η θεία ουσία βρίσκεται έξω από κάθε αριθμό και από κάθε μορφή(...) αλλά μπορούμε  να  την απεικονίσουμε ως την κατευθυντήρια ενότητα των δυνάμεων, την αρχή (principio) της ισορροπίας, πράγμα που απεικονίζεταιμε το τρίγωνο.

 Η ισορροπία αυτή καθ' εαυτή ισούται με τον εαυτό της. Το ύψος ισούται με το βάθος. Το δεξί πλάτος ισούται με το αριστερό πλάτος. Απεικονίζουμε αυτές τις αναλογίες δια του σταυρού και του τετραγώνου που ο αριθμός του είναι το τέσσερα. Τρία και τέσσερα δίνουν επτά. Τρία επί τέσσερα μας δίνει δώδεκα».

Τα φτερωτά ζώα που περιγράφονται ταυτόχρονα γύρω και μέσα στο θρόνο με μάτια μπροστά και πίσω - όλες οι δυνάμεις είναι δίπλες - «απεικονίζουν τους αστερισμούς του Υδροχόου, του Αετού, του Λέοντα και του Ταύρου, που χωρίζουν το Ζωδιακό σε τέσσερα μέρη».

Προσδιορίζει επίσης για τους επτά αγγέλους της Αποκάλυψης, με τις ισάριθμες σάλπιγγες και σφραγίδες, ότι ο πρώτος είναι ο Μιχαήλ (της Αλήθειας), ο δεύτερος ο Γαβριήλ (των Μυστηρίων), ο τρίτος ο Ραφαήλ (των Γνώσεων), ο τέταρτος ο Σαχιέλ Μελέχ (των ιερατείων και των αυτοκρατοριών), ο πέμπτος ο Αναήλ (κυβερνήτης των βασιλέων της γης), ο έκτος ο Κασιήλ (της μοναξιάς και των δάκρυων), και ο έβδομος ο άγγελος Εμπνευστής. Όσο για τη μία εκ των αντιχριστιανικών αυτοκρατοριών που θα ανορθωθεί προς το τέλος του κόσμου, υπολογίζει άτι θα είναι η Τουρκία ή η Αυστρία.

Με ανάλογη αποκωδικοποίηση βάσει στοιχείων της Καμπάλα, υπολογίζει και το πότε θα πραγματοποιηθεί η Αποκάλυψη, θεωρώντας ότι η εκδήλωση του Ευαγγελίου θα διαρκέσει εικοσιτεσσεράμισι αιώνες. Δηλαδή το τέλος του κόσμου θα συμβεί το 2450 μ.Χ. Σε αυτό το σημείο, πάντως, υποχρεούμεθα να θυμίσουμε ότι πολλές φορές από το έτος 1000 μ.Χ. μέχρι σήμερα, διάφορες ομάδες αλλοπαρμένων θρησκόληπτων με εσχατολογικές μονομανίες, πήραν τα βουνά, υπολογίζοντας με βεβαιότητα ότι ήρθε η Συντέλεια του κόσμου.

Πολιτιστικές κληρονομιές όπως οι αρχαίοι κώδικες τύπου «Καμπάλα» και ιερές αλληγορίες όπως η Αποκάλυψη είναι πολύτιμα έργα, αρκεί να μην επιχειρείται η χρήση τους σε επίπεδο χαρτορίχτρας.

*Η Αννα Χατζηγιαννάκη είναι ανθρωπολόγος της Τέχνης, του Πανεπιστημίου Paris Ι (Σορβόνη).

 ΤΥΠΟΣ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ/10.9.1995