Πρωταπριλιάτικα: Ψέματα... για καλό

 

Πρωταπριλιάτικα: Ψέματα... για καλό

 

Του Παναγιώτη Ι. Καμηλάκη

Ερευνητή τον Κέντρου Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών

 

Η ΠΡΩΤΗ ΑΠΡΙΛΙΟΥ ανήκει στις πιο ενδιαφέρουσες, από λαογραφική άποψη, μέρες του μήνα αυτού, συνδεδεμένη καθώς είναι με τη σχεδόν παγκόσμια συνήθεια να λένε οι άνθρωποι ψέματα και να ανταλλάσσουν, κατά παιγνιώδη συνήθεια, ψευδείς ειδήσεις.

Η προέλευση του εθίμου είναι αμφίβολη. Κατά μία άποψη τα πρωταπριλιάτικα ψέματα ξεκίνησαν από τη Γαλλία του 13ου αιώνα, ενώ κατά μία άλλη από τις κελτικές χώρες Αγγλία, Ιρλανδία, Ισπανία κ.ά., όπου συνηθίζεται το ψάρεμα της χρονιάς να αρχίζει την 1η Απριλίου.

Από τον περασμένο τουλάχιστον αιώνα, το πρωταπριλιάτικο έθιμο υιοθέτησαν και οι εφημερίδες, συχνά μεταδίδοντας πολύ επιτυχημένες ειδήσεις-φάρσες.

Το έθιμο φαίνεται πως μεταδόθηκε στην Ελλάδα από τη Δυτική Ευρώπη. Έθιμο αρχικά του αστικού κυρίως χώρου και λιγότερο του αγροτικού χώρου, σήμερα συνηθίζεται παντού. Χαρακτηριστική της επέκτασης του και στον αγροτικό χώρο είναι η περίπτωση ενός χωρικού στην Κύπρο, στις αρχές του 20ού αιώνα, ο οποίος αρνήθηκε "να δεχθεί ένα συμφωνητικό με ημερομηνία υπογραφής την 1η Απριλίου, φοβούμενος ότι δεν θα είχε καμιά αποδεικτική αξία («Απρίλιος-Λαογραφία», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 5,1929).

Η συνήθεια να λένε ψέματα δεν είναι άγνωστη στην Ελλάδα, μάλιστα αποτελεί, όπως υποστηρίζει ο Γ. Α. Μέγας, συνήθη μηχανισμό στην προσπάθεια εξασφάλισης της επιτυχίας μιας μαγικής ενέργειας ή ενός δύσκολου έργου, βάσει της αντίληψης ότι η ψευδολογία ξεγελά και εμποδίζει τις βλαπτικές δυνάμεις.

Η Πρωταπριλιά και η Πρωτομαρτιά, ως «πρωτοχρονιές» παλαιότερα, αλλά και ως όρια μετάβασης στην άνοιξη, έχουν συνδεθεί με τα ψέματα που λέγονται για να στρέψουν αλλού την προσοχή του κακού. Λένε ψέματα όχι μόνο σε περιπτώσεις μαγικών ενεργειών αλλά και προκειμένου περί δύσκολων εργασιών, όπως η βαφή νημάτων, η παρασκευή εφταζύμου ψωμιού, η εκτροφή μεταξοσκώληκα κ.λπ.: Στη Θράκη «την Πρωταπριλιά ψεματούν για το μετάξι. Το 'χουν για καλό». Στην περιοχή της Κομοτηνής «εκείνη που έκαμνε φκιασίδι (=καλλυντικό προσώπου) για να μην κόψη έπρεπε να πη ψέμα. Όταν λέγουνταν ένα κι ύστερα φαίνουνταν πως δεν ήτανε αληθινό έλεγαν: το 'βγάλε καμιά για να πιάσ' το φκιασίδ' της [...]» (Στίλπωνος Π. Κυριακίδου, Δειαιδαιμονίαι και δεισιδαίμονες συνήθειαι, τ. Β', 1910). «Ντη πρωταπριλιά γιλούν κι του έχουν για καλό, για να γίνουν τα κουκούλια» (Ελπ. Σταμούλη-Σαραντή, «Προλήψεις Θράκης», περ. Λαογραφία, τ. 13, 1950). Στην περιοχή της Καστοριάς «την Πρωταπριλιά γελούν για να προκόψουν τα μελίσσια».

«Την Πρωταπριλιά είχανε σε καλό να γελάσ' νε τον άλλονα, για να κάμ'νε τα δέντρα καρπό. Μα που γελιούντανε το είχε σε κακό. Όλο το χρόνο θα ήτανε. Αν ήτανε παντρεμένος θα χήρευε». Πίστευαν ότι ο «γελασμένος θα έχει γρουσουζιές όλο το χρόνο» και φυλάγονταν να μην τους ξεγελάσουν. Όποιος πάλι κατάφερνε να ξεγελάσει, θεωρούνταν τυχερός για όλη τη χρονιά.

Το πιο μεγάλο ψέμα

Για το ψέμα υπάρχουν παραδόσεις και παραμύθια, σύμφωνα με τα οποία θεωρείται ικανότερος όποιος πει το μεγαλύτερο ψέμα.

«Έλα να πούμε ψέματα

ένα σακκί γιομάτο·

φόρτωσα ένα μπόντικα

σαράντα κολοκύθια

κι απάνου στα καπούλια του

ένα σακκί ρεβύθια»

Κι ακόμη:

«Ποιος είδε θηλυκόν παπά

και διάκο γκαστρωμένο

και τη χελώνα στ' όργωμα λαγό

να κυνηγάει

και να ψαρολογάει».

 

Είναι γνωστή η διήγηση με τον σπανό και τον μυλωνά που έκαναν μια πίτα και συμφώνησαν να την φάει όποιος πει το μεγαλύτερο ψέμα κι άρχισαν την ψευδολογια υπό μορφήν αγωνίσματος (Φαίδωνος Κουκουλέ, Σύμμεικτα «Το βυζαντινόν αίνιγματώδες άσμα», Λαογραφία, τ. Β", 1910) και το παραμύθι του "ψεύτη που ανέβηκε στους ουρανούς πατώντας στα φύλλα μιας υπερφυσικής κολοκυθιάς, γνωστό και σε άλλους λαούς και με πολλές παραλλαγές.

Αλλά το κέρδος του ψεύτη θεωρείται προσωρινό: «Ο ψεύτης κι ο κλέφτης τον πρώτο χρόνο χαίρεται», κι ακόμη «Που μαγειρεύει ψεύματα, κενώνει δείπν' ανέμων» (Χίος) -είναι γνωστή η ιστορία του βοσκού που έλεγε ψέματα ότι φάνηκε λύκος και καλούσε σε βοήθεια και όταν πραγματικά φάνηκε ο λύκος κανείς δεν τον πίστεψε. «Toυ ψεμματά το σπίτι 'κάη, και κανείς δεν το πιστευκε», λέει σχετική παροιμία.

Κατά την αρχαιότητα, οι Κρήτες είχαν τη φήμη ότι «εψεύδοντο», μάλιστα υπάρχει το ρήμα «κρητίζω» με τη σημασία του ψεύδομαι. Ανάλογα με τις ιστορικές τύχες οι κάτοικοι των διαφόρων περιοχών έχουν χαρακτηρισθεί ψεύτες επειδή χρειάσθηκε να προσποιούνται προς την εκάστοτε εξουσία για να επιβιώσουν. Έτσι είχε επικρατήσει να λέγεται:

Αθηναίοι και Θηβαίοι

και κακοί Μυτιληναίοι

Άλλα λέγουν το βραδύ

κι άλλα κάμνουν το ταχύ.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μέγα Γ.Α., Ελληνικοί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήνα 1963. Λάμπρου

Σπυρ. Π., Μικταί σελίδες, Αθήναι 1905.

Βέη Ν. Α., «Αρκαδικά χωρικά περιπαίγματα», περ. Φυλλίς, έτ. Α', 1901-2, αρ. 2.

 

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ - ΤΟΜΟΣ ΜΗ'   -  ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ – ΑΝΟΙΞΗ - ΑΠΡΙΛΗΣ