Του ΣΠΥΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗ.
Με τον όρο «μαζικές εξαφανίσεις» οι ειδικοί περιγράφουν τις ασύλληπτες κοσμογονικές καταστροφές που κατά καιρούς αλλάζουν ριζικά το σκηνικό και την πορεία της ζωής στον πλανήτη μας. Η ταχύτατη εξέλιξη των μικρών και ασήμαντων θηλαστικών, που πολύ αργότερα οδήγησε στην εμφάνιση του ανθρώπου, μπόρεσε να πραγματοποιηθεί μόνο ύστερα από μια τέτοια μαζική καταστροφή: όταν δηλαδή εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι, τα γιγάντια ερπετά που επί 150 εκατομμύρια χρόνια υπήρξαν οι κυρίαρχοι οργανισμοί πάνω στη Γη. Ωστόσο, επί δεκαετίες οι ειδικοί διαφωνούσαν για το αν ήταν ενδογενή ή εξωγενή τα αίτια που προκάλεσαν τη μαζική εξάλειψη των γιγάντιων δεινοσαύρων και συνεπώς την εντυπωσιακή ανάδυση των μικρόσωμων θηλαστικών. Χάρη στην κοινοποίηση, πριν από λίγες ημέρες, των συμπερασμάτων μιας πολυετούς διεθνούς επιστημονικής έρευνας, το μυστήριο του μαζικού αφανισμού των γιγάντιων ερπετών πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια θεωρείται πλέον οριστικά λυμένο. Αραγε, μπορούμε να εξαγάγουμε κάποια πολύτιμα συμπεράσματα για την περιπέτεια της ζωής από την κατανόηση τέτοιων επεισοδίων μαζικής εξάλειψης των κυρίαρχων, άλλοτε, μορφών ζωής;
Η ξαφνική εξάλειψη από προσώπου Γης των δεινοσαύρων, των παντοδύναμων γιγάντιων ερπετών, υπήρξε ένα μεγάλο μυστήριο που από πολύ παλιά ερέθιζε την ανθρώπινη φαντασία, δημιουργώντας σε ειδικούς αλλά και σε απλούς ανθρώπους ανάμικτα συναισθήματα μεγάλου θαυμασμού, φόβου ή και ανασφάλειας για τις σκοτεινές και ανεξέλεγκτες δυνάμεις που δρουν στη φύση και ρυθμίζουν το μέλλον κάθε ζωής.
Σε ό,τι αφορά το αίνιγμα της μαζικής εξαφάνισης των δεινοσαύρων, η οριστική λύση δόθηκε πρόσφατα από μια σημαντική μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Science».
Η συγκεκριμένη έρευνα πραγματοποιήθηκε από μια διεθνή ομάδα από 41 ειδικούς ερευνητές -Ευρωπαίους, Αμερικανούς, Μεξικανούς, Καναδούς και Ιάπωνες- οι οποίοι, συνταιριάζοντας τα πιο ετερογενή και διάσπαρτα επιστημονικά δεδομένα, κατάφεραν επιτέλους να εξακριβώσουν την αιτία η οποία πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια -δηλαδή κατά το τέλος της Κρητιδικής περιόδου- πυροδότησε μια αλυσωτή αντίδραση από καταστροφικά γεγονότα, που κατέληξαν στη μαζική εξάλειψη του 70% των ειδών που ζούσαν εκείνη την περίοδο, μεταξύ των οποίων και των φαινομενικά παντοδύναμων δεινοσαύρων.
Εμπόδια στην αναγνώριση των «μαζικών εξαλείψεων»
Η προσφυγή όμως σε εξωγενή αίτια για την εξήγηση των μαζικών εξαλείψεων πολλών ζωικών ή φυτικών ειδών, αν και εύλογη, θεωρήθηκε ως μια ιδιαίτερα ενοχλητική εξήγηση. Και ίσως γι' αυτό η εξέτασή της προσέκρουσε στις σοβαρές αντιδράσεις της επιστημονικής κοινότητας αμέσως μόλις διατυπώθηκε πρώτη φορά, το 1980. Πράγματι, μόλις ο βραβευμένος με Νόμπελ φυσικός Luis Alvarez μαζί με τον γιο του γεωλόγο Walter Alvarez πρότειναν ως πιθανή εξήγηση για τη μαζική εξαφάνιση πολλών ειδών κατά το τέλος της Κρητιδικής περιόδου το γεγονός ότι ένας αστεροειδής έπεσε πάνω στη Γη, συνάντησαν αμέσως την απόρριψη ή και τον χλευασμό των συναδέλφων τους!
Για να κατανοήσει κανείς τις επιστημονικές αντιστάσεις, αλλά και τις σχεδόν παράλογες αντιδράσεις που συνάντησε τότε αυτή η, κατά τα άλλα απολύτως νόμιμη, επιστημονική υπόθεση θα πρέπει να συνειδητοποιήσει τις ιδεολογικές και επιστημολογικές προκαταλήψεις αλλά και τους ανθρώπινους ψυχολογικούς παράγοντες που ρητά ή υπόρρητα υπεισέρχονται στην επιστημονική σκέψη όταν αντιμετωπίζει τα -φαινομενικά- παράδοξα επεισόδια μαζικής εξάλειψης απολύτως επιτυχημένων μορφών ζωής, όπως π.χ. ο μαζικός αφανισμός των δεινοσαύρων κατά τα τέλη της Κρητιδικής περιόδου.
Πράγματι, όπως κάθε ερευνητής διαπιστώνει από τη μελέτη των απολιθωμάτων, κατά τη διάρκεια αυτής της μεταβατικής γεωλογικής περιόδου συντελείται το αποφασιστικό πέρασμα από την απόλυτη κυριαρχία των γιγάντιων ερπετών (κατά τον Μεσοζωικό Αιώνα) στην εκρηκτική ανάπτυξη και διαφοροποίηση των ασήμαντων, μέχρι τότε, θηλαστικών (κατά τον Καινοζωικό Αιώνα). Πώς θα έπρεπε να ερμηνεύσει κανείς αυτές τις σπάνιες και χρονικά απότομες εξελικτικές αλλαγές; Μια πιθανή στάση θα ήταν να αρνηθεί το πασιφανές, δηλαδή να απορρίψει ακόμη και τη δυνατότητα ύπαρξης ανάλογων καταστροφικών συμβάντων. Επιμένοντας, μάλιστα, ότι η απόρριψή του αυτή στηρίζεται στο συχνά επιβεβαιωμένο γεγονός ότι όλες οι σημαντικές εξελικτικές αλλαγές είναι πάντα βαθμιαίες και ποτέ απότομες.
Αυτό εξάλλου δεν υποστήριζε ο Δαρβίνος αλλά και οι περισσότεροι σύγχρονοι οπαδοί του; Το δόγμα της «βαθμιαίας εξέλιξης», που πραγματοποιείται μέσα από μικρά βελτιωτικά βήματα, υπήρξε ένα τόσο ισχυρό ιδεολόγημα ώστε υποχρέωνε τους εξελικτικούς βιολόγους και τους παλαιοντολόγους να αμφισβητούν ακόμη και την αξία της εμπειρικής μαρτυρίας των απολιθωμάτων! Με άλλα λόγια, όλες οι απότομες εξελικτικές αλλαγές που παρατηρούνται στη φύση, καθώς και οι χρονολογικά σύντομες μαζικές εξαφανίσεις ειδών ή και ανώτερων ταξινομικών ομάδων, δεν είναι πραγματικές αλλά οφείλονται σε «ατέλειες του αρχείου των απολιθωμάτων».
Η, μέχρι πρόσφατα, συστηματική απροθυμία των γεωλόγων και των εξελικτικών βιολόγων να αναγνωρίσουν ή να αποδεχτούν την ύπαρξη και εξωγενών παραγόντων για την εξήγηση των «μαζικών εξαλείψεων», θα μπορούσε όμως να αποδοθεί και στις βαθύτερες επιστημολογικές και μεθοδολογικές προκαταλήψεις της κάθε μεμονωμένης επιστήμης: οι ειδικοί προτιμούν προφανώς να αναζητούν τα συνήθη και μόνιμα αίτια που διαμορφώνουν την εξέλιξη των φαινομένων που μελετούν, και συνεπώς τείνουν να υποβαθμίζουν ή και να αγνοούν τους ασυνήθιστους εξωγενείς παράγοντες που ενδεχομένως υπεισέρχονται στη διαμόρφωση της ζωής στον πλανήτη μας.
Αναφέραμε όλες τις παραπάνω δυσκολίες για να καταστήσουμε σαφέστερη τη σημασία της πρόσφατης επιστημονικής τεκμηρίωσης μιας αποκλειστικά εξωγενούς αιτιολόγησης της μαζικής εξαφάνισης των δεινοσαύρων αλλά και πολλών άλλων οργανισμών.
Μοναδικός υπαίτιος ήταν ο αστεροειδής του Γιουκατάν
Πώς λοιπόν εξηγείται η οριστική κατάλυση της παντοκρατορίας των δεινοσαύρων, που έλαβε χώρα σε ένα σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα; Το νέο ζοφερό σενάριο, που επιβεβαιώνεται από όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, υποστηρίζει ότι πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια ένας διαστημικός εισβολέας, και συγκεκριμένα ένας αστεροειδής, εισέβαλε με τρομερή ταχύτητα στη γήινη ατμόσφαιρα και έπεσε πάνω στη χερσόνησο του Γιουκατάν (Yucatan), στο σημερινό Μεξικό. Η ενέργεια πρόσκρουσης του ουράνιου εισβολέα ισοδυναμούσε με ένα περίπου δισεκατομμύριο ατομικές βόμβες τύπου Χιροσίμα, με αποτέλεσμα να προκαλέσει μια πρωτοφανή καταστροφή που αφάνισε ολοσχερώς κάθε βιότοπο και σχεδόν κάθε μορφή ζωής πάνω στον πλανήτη μας.
Τα αποτελέσματα αυτής της βιβλικής καταστροφής θα εκδηλωθούν αμέσως μετά την πρόσκρουση: μια αλυσωτή αντίδραση από απίστευτα ωστικά κύματα, ισχυρούς σεισμούς, κατολισθήσεις, τσουνάμι που όμοιά τους δεν ξαναεμφανίστηκαν (ευτυχώς!) ποτέ μέχρι σήμερα. Συνέπεια όλων αυτών ήταν να σηκωθεί ένα πυκνό νέφος σκόνης, που κάλυψε τη γήινη ατμόσφαιρα σαν μαύρος μανδύας προκαλώντας έναν παρατεταμένο «πυρηνικό χειμώνα». Δύσκολα θα μπορούσε να περιγράψει κανείς ένα τόσο εφιαλτικά τέλειο σκηνικό πλανητικής καταστροφής!
Υστερα από πολλά χρόνια επιστημονικών διενέξεων είχε επιτέλους βρεθεί η πραγματική αιτία αυτής της τελευταίας μαζικής εξάλειψης (βλέπε παρακάτω) των κυρίαρχων μέχρι τα τέλη της Κρητιδικής περιόδου μορφών ζωής, της επονομαζόμενης και «μαζική εξάλειψη Κ-Τ». Και το μυστικό αυτής της τελευταίας εφιαλτικής καταστροφής κρυβόταν όλους αυτούς τους αιώνες στα γεωλογικά στρώματα του κρατήρα Chicxulub στη χερσόνησο Γιουκατάν.
Πώς όμως μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την ακρίβεια αυτού του εφιαλτικού σεναρίου; Οπως πολύ σωστά είχαν υποθέσει, ήδη από το 1980, οι Luis και Walter Alvarez, οι σημερινοί ερευνητές βρήκαν άφθονα αποθέματα ιριδίου, ενός σπανιότατου χημικού στοιχείου στη Γη που όμως αφθονεί σε πολλά ουράνια σώματα (κομήτες, αστεροειδείς). Η μεγάλη αφθονία σε ιρίδιο που βρέθηκε μέσα σε ένα συγκεκριμένο γεωλογικό στρώμα του κρατήρα, η εναπόθεση του οποίου έγινε πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια, αποτελεί την πιο αναμφισβήτητη μαρτυρία της επίσκεψης του ουράνιου εισβολέα!
Μελετώντας την ακριβή διάμετρο και το βάθος του κρατήρα, από μια θαυμάσια πανοραμική φωτογραφία τραβηγμένη από τοπογραφικό ραντάρ της NASA, οι ερευνητές υπολόγισαν ότι ο αστεροειδής είχε διάμετρο δεκαπέντε περίπου χιλιόμετρα, και με δεδομένη την υψηλή ταχύτητα που είχε κατά την πρόσκρουση θα πρέπει να διατάραξε για πολλά χρόνια το σύνολο του γήινου οικοσυστήματος.
Σε αυτό τον ουρανοκατέβατο και απρόσκλητο εισβολέα θα πρέπει να αναζητήσουμε την αρχική αιτία για την ατέλειωτη σειρά από καταστροφές που οδήγησαν τελικά σε μαζική εξάλειψη πάνω από τα μισά είδη ζωής του πλανήτη μας. Και μαζί με αυτά έθεσαν οριστικά τέλος στην επί 150 εκατομμύρια χρόνια απόλυτη κυριαρχία των μεγαλοπρεπών δεινοσαύρων. Ομως, όπως συχνά λέγεται, «ουδέν κακό αμιγές καλού»: αυτή η ολότελα απρόβλεπτη μαζική καταστροφή θα ανοίξει το δρόμο για την ακτινωτή εξάπλωση και την εντυπωσιακή διαφοροποίηση των μικρών και αξιοκαταφρόνητων, τότε, θηλαστικών. Με άλλα λόγια, οι δεινόσαυροι ήταν υπερβολικά μεγάλοι για να επιβιώσουν ενώ τα μικρά θηλαστικά ήταν φαίνεται πολύ μικρά για να εξαλειφθούν. Το πώς ακριβώς και το γιατί τα ασήμαντα, μέχρι τότε, θηλαστικά κατάφεραν να επιβιώσουν και να εξελιχθούν μέσα σε τόσο αντίξοες και εχθρικές συνθήκες είναι ένα πραγματικό αίνιγμα· το αμέσως επόμενο αίνιγμα που θα πρέπει στο μέλλον να λύσει η σχετική έρευνα.
Οι 5 μεγαλύτερες εξαλείψεις ειδών στην ιστορία της ζωής
Του ΣΠΥΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗ
Μολονότι το μεγαλύτερο μέρος του παρόντος άρθρου εστιάζει και αναλύει τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πιο «πρόσφατης», πέμπτης κατά σειρά, μαζικής εξάλειψης των βιολογικών ειδών που έλαβε χώρα πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια, αξίζει να παρουσιάσουμε συνοπτικά τις πιο σημαντικές μαζικές εξαλείψεις οργανισμών, που κάθε φορά αναδιαμόρφωναν σε βάθος την παρουσία τής ζωής στον πλανήτη μας.
Ετσι, στα τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια από όταν εμφανίστηκαν οι πρώτες μονοκύτταρες μορφές ζωής, η βιολογική εξέλιξή τους διακόπτεται συχνά από σύντομα χρονικά «επεισόδια» από λιγότερο ή περισσότερο μαζικές εξαλείψεις ειδών. Υπολογίζεται, μάλιστα, ότι μέχρι σήμερα έχουν συμβεί πάνω από 24 εξαλειπτικά επεισόδια μικρότερης έκτασης.
Η βιοποικιλότητα της πανίδας και της χλωρίδας που καταγράφεται σε κάθε μεγάλη γεωλογική περίοδο είναι το αποτέλεσμα της δυναμικής εξισορρόπησης των δύο κύριων εξελικτικών τάσεων: αφενός προς τη δημιουργία νέων ειδών (ειδογένεση) και αφετέρου προς την εξαφάνιση των λιγότερο καλά προσαρμοσμένων ειδών (εξάλειψη).
Στον γεωλογικό χρόνο οι περίοδοι μεγάλης εξελικτικής ποικιλότητας εναλλάσσονται με συντομότερες περιόδους μαζικών εξαλείψεων. Οι παρακάτω πέντε μαζικές εξαλείψεις δεν αποτελούν παρά τα πιο καταστροφικά και αποφασιστικής σημασίας «επεισόδια», τα οποία κάθε φορά έδιναν μια αρκετά διαφορετική και εντελώς απρόσμενη πορεία στην εξέλιξη της ζωής.
* Πρώτη μαζική εξάλειψη: πριν από περίπου 438 εκατομμύρια χρόνια. Κατά το τέλος της Ορδοβικίου περιόδου εξαλείφθηκε το 84%-85 % των υπαρχόντων μέχρι τότε ταξινομικών κατηγοριών. Από την καταστροφή της Ορδοβικίου επλήγησαν οι περισσότεροι τότε θαλάσσιοι οργανισμοί (γραπτόλιθοι, κωνόδοντα, δίθυρα, τριλοβίτες).
* Δεύτερη μαζική εξάλειψη: πριν από 367 εκατομμύρια χρόνια. Κατά τα τέλη της Δεβονίου περιόδου εξαλείφθηκε το 74%-83% των ειδών. Εξαφανίστηκαν εκείνη την εποχή τα βραχιόποδα, μεγάλος αριθμός κοραλλιών, αμμωνίτες, ορισμένα πλακόδερμα ψάρια και χερσαία φυτά.
* Τρίτη μαζική εξάλειψη: πριν από περίπου 280 εκατομμύρια χρόνια. Κατά τα τέλη του Πέρμιου, ίσως η τραγικότερη κρίση της ζωής στον πλανήτη μας. Αποδεκατίστηκε περίπου το 95% των ειδών, στη θάλασσα οι περισσότεροι σπόγγοι, τα κοράλλια, τα βρυόζωα· ενώ στη στεριά τα περισσότερα αμφίβια και πολλά φυτοφάγα ερπετά.
* Τέταρτη μαζική εξάλειψη: πριν από 208 εκατομμύρια χρόνια. Κατά το Τριάσιο. Εξαφανίστηκε πάνω από το 79% των ειδών. Επλήγησαν θανάσιμα μια σειρά από σπόγγοι, κοράλλια, αμμωνίτες, γαστερόποδα, δίθυρα, κωνόδοντα.
* Πέμπτη μαζική εξάλειψη: πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια. Εξαλείφθηκε περίπου το 75% των ειδών. Εκτός από τους δεινόσαυρους και τα μαρσιποφόρα, επλήγησαν και πολλά πλαγκτονικά είδη, πολλά θαλάσσια σπονδυλωτά (π.χ. οι ιχθυόσαυροι, οι μονόσαυροι) και μεγάλο μέρος των φυτών στη Βόρειο Αμερική.
Πηγή:
www.enet.gr/?i=news.el.article&id=143140
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου