Ι. Μ. Χατζηφώτη : Η EPΩTIKH ΖΩΗ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ

Η EPΩTIKH ΖΩΗ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ

Οι μελετητές τού Καβάφη αμφισβητούν σήμερα την ανεκδοτολογία και τις φήμες, πού έχουν κατά καιρούς κυκλοφορήσει γύρω από το επίμαχο θέμα της ερωτικής ζωής τού Αλεξανδρινού ποιητή. Ο Ι. Μ. Χατζηφώτης συνοψίζει στο σημερινέ άρθρο του τις απόψεις πού έχουν αναπτυχθεί

Μελάνι άφθονο έχει χυθεί γύρω από την ερωτική ζωή του Καβάφη. Ο λόγος γίνεται συνήθως από αφορμή την κυκλοφορούσα ανεκδοτολογία ή ορισμένα ερωτικού (αλεξανδρινού) περιεχομένου ποιήματα του και καταλήγει συχνά σε αυθαίρετα «συμπεράσματα» όσον άφορα στον ίδιο τον ποιητή. Μόνο ο Κ. Θ. Δημαράς πρόσεξε τους στίχους του:

«Απ' όσα έκαμα κι άπ' όσα είπα να μη ζητήσουνε να βρουν ποιος ήμουν». Δεν αντιλήφθηκαν ότι έκανε μανιέρα, δεν έδωσαν σημασία στο ποίημα - κλειδί «'Έτσι πολύ ατένισα»:

«...Μαλλιά σαν από αγάλματα ελληνικά παρμένα,

πάντα έμορφα κι αχτένιστα σαν είναι,

και πέφτουν, λίγο, επάνω στ' άσπρα μέτωπα.

Πρόσωπα      της      αγάπης      όπως τάθελεν

η ποίησίς  μου».

Δεν τοποθέτησαν τον Καβάφη στον αλεξανδρινό περίγυρο και μεταχειρίσθηκαν τον ευαίσθητο ποιητή βάναυσα. Κοινούς τόπους δεν θα επαναλάβουμε, ούτε θα μας απασχολήσουν ερμηνείες ποιημάτων του. Βέβαια ο Προύστ έχει πει ότι «το εγώ του συγγραφέα δε φανερώνεται παρά στα βιβλία του μέσα», έχει όμως σχετικό δίκιο, γιατί στην τέχνη ανακατεύεται το ψέμα με την αλήθεια (κι ετούτο το γνώριζε ο ίδιος ο ποιητής), η φαντασία με την πραγματικότητα, οπότε και τα συμπεράσματα ποτέ δεν είναι ασφαλή. Ο Δημαράς πάλι έχει επισημάνει τους στίχους του Καβάφη:

 «Δεν εδεσμεύθηκα. Τελείως αφέθηκα κι' επήγα,

στες απολαύσεις, πού μισό πραγματικές,

μισό γυρνάμενες μες στο   μυαλό μου ήσαν».

Η πραγματικότητα με την φαντασία  ακόμη   και  στην ζωή.   Και  θα δούμε   στην  συνέχεια  τί  κρύβεται κάτω από τα τραγικά αυτά λόγια του Καβάφη.    Προηγουμένως   όμως   είναι ανάγκη να εξετάσουμε τα «τεκμήρια» πού προσκόμισαν εκείνοι, πού πέρα   από τις ερμηνείες καβαφικών ποιημάτων, προχώρησαν σε κατηγορηματικούς  χαρακτηρισμούς  για την ερωτική ζωή του ποιητή. Τα «τεκμήρια»   αυτά   δεν   είναι   παρά ανέκδοτα και φήμες, πηγές δηλαδή πού δεν έχουν αξία φιλολογική και δεν τεκμηριώνονται. Κι όμως σ' αυτές  βασίσθηκε   ολόκληρη   θεωρία. Πρόκειται  για  ένα  ανέκδοτο, πού αποδίδεται στον αείμνηστο 'Αλεξανδρινό ιστορικό Χριστόφορο Νομικό, και για ένα γράμμα πού έστειλε σε έναν από τους καβαφιστάς κάποιος πού είχε γνωρίσει τον ποιητή, οπού αραδιάζονται ένα σωρό ακατονόμαστα πράγματα. Για το ανέκδοτο Νομικού, ο Γ. Π. Σαββίδης έχει αναφέρει    κατηγορηματική   διαβεβαίωση του γνωστού κληρονόμου και φίλου του ποιητή  Άλ. Σεγκόπουλου, εν όσω ζούσε (1963), κατά την οποία το περιστατικό πού αναφέρει ο Νομικός δεν ήταν δυνατό να έχει συμβεί, γιατί «ο Καβάφης άρρωστος δεν δεχόταν ούτε τον γιατρό στην κρεβατοκάμαρα του». Ο Σαββίδης, εξ άλλου, εν όσω ζούσε και ο καβαφιστής Μιχ. Περίδης (1963), έγραψε ότι   αυτός  του   είχε   διηγηθεί   «μια ουσιωδώς διαφορετική εκδοχή του ανέκδοτου Νομικού».  Αλλά με ανέκδοτα, και μάλιστα «ύποπτα», όπως τα χαρακτήρισε ο Σαββίδης, δεν μπορεί να γίνει σοβαρή συζήτηση.

Ο καβαφιστής πού δημοσίευσε το παραπάνω γράμμα, το χαρακτήρισε ως «μια από τις πιο αξιόπιστες κι αυθεντικές μαρτυρίες πού διαθέτουμε για την τελευταία περίοδο της ζωής του [Καβάφη], στο ερωτικό της κεφάλαιο». Πρέπει να σημειωθεί ότι το όνομα του επιστολογράφου δεν αναφέρεται από τον κριτικό. Μα και αν αναφερόταν σε τίποτε δεν θα μετέβαλε την αξία της μαρτυρίας του. Γιατί αν η φιλολογία κατέφευγε σε στοιχεία του είδους, τότε σε τί θα διέφερε από την ανεκδοτολογία ή το κουτσομπολιό; Αλλά, όπως σημειώνει ο Σαββίδης, και «ψυχαναλυτικά [είναι] σαθρό [το] οικοδόμημα», σχετικά με την δήθεν ερωτική ζωή του ποιητή. Και θεμελιώνει με αδιάσειστα τεκμήρια και μαρτυρίες την φιλολογική ανάλυση των καβαφικών ποιημάτων, πού έκανε ήδη από το 1932 ο Κ. Θ. Δημαράς, κατά την οποία το ερωτικό πλέγμα του ποιητή είναι «η μονήρης επανάληψη της ερωτικής απολαύσεως».

Μια σύνοψη των απόψεων του Δημαρά έχομε στο έργο του «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας»: «Ο ανώμαλος ερωτισμός, πού παρουσιάζεται κάποτε στα ποιήματα του [Καβάφη] μπορεί να αποτελεί μια μετατόπιση της έμπνευσης: κάτι έχει να κρύψει ο Καβάφης, κι αυτό το κάτι κρύβεται πίσω από ψεύτικες ομολογίες, πού έχουν, άλλωστε, συνήθως ένα στοιχείο υπεροπτικό:

Κ' ήπια από δυνατά κρασιά, καθώς πού πίνουν οι ανδρείοι της ηδονής.

Πλησιέστερα προς την ειδική λυρική του αλήθεια μας φέρνουν κάποιες εκφράσεις του για «τες απολαύσεις πού μισό πραγματικές μισό γυρνάμενες μέσ' στο μυαλό του ήσαν» ή για την μέθη πού τον συνεπαίρνει «μέσ' στο μονήρες σπίτι του».

Καιρός όμως είναι να περάσουμε στα σοβαρά τεκμήρια, αυτά πού παρουσίασε το 1948 κολοβωμένα ο Μιχάλης Περίδης, γιατί «το περιεχόμενο των εξομολογήσεων [αυτών του Καβάφη] είναι παρά πολύ ώμο και μερικές περιγραφές των τόσο απόλυτα ρεαλιστικές, πού να μην τις ανέχεται η κοινή συνείδηση της εποχής μας και, νομίζω, κάθε εποχής». (Ο βίος και το έργο του Κωνστ. Καβάφη, σελ. 45). Πρόκειται για εξομολογήσεις του ποιητή της περιόδου 1897 - 1909, πού έχουν κατατεθεί και βρίσκονται στο Μουσείο Μπενάκη.

Παραθέτομε τα πολύτιμα αυτά ντοκουμέντα αυτούσια  μαζί με τα συνδετικά του Περίδη σ' αυτά, όπως τα δημοσίευσε το 1948:

«Γράφει στις 6 Μαρτίου 1897.

Είχε ενδώσει, εκείνο το βράδυ, στον Δαίμονα και το σώμα του κατάντησε σε αθλία κατάσταση. Διερωτάται: Θα ξαναρχίσω; Και όμως, λέγει, βλέπω καθαρά το κακό και την αναστάτωση πού προξενούν στον οργανισμό μου οί πράξεις μου. Πρέπει, αλύγιστα, να επιβάλω στον εαυτό μου ένα τέρμα έως την 1η Απριλίου, διαφορετικά δεν θα μπορέσω να ταξιδέψω. Θ' αρρωστήσω και πώς θα περάσω τη θάλασσα, και πώς, αρρωστημένος, θ' απολαύσω το ταξίδι μου; Τον περασμένο Ιανουάριο μπόρεσα να κρατηθώ. Η υγεία μου αποκαταστάθηκε αμέσως. Δεν είχα πλέον παλμούς. Οι Κανόνες μου με βοηθούν υπό τον όρο να εφαρμόζονται σωστά... Παραδίνομαι στη λήθη (κάποτε με τη βοήθεια της φαντασίας) για λίγο κατόπιν συμμορφώνομαι προς τους Κανόνες ως ένα σημείο. Αλλά, έτσι, οι Κανόνες δεν είναι αποτελεσματικοί.

Μερικές μέρες αργότερα γράφει;

«'Αμάρτησα εκ νέου. Καμμιά ελπίδα δεν υπάρχει παρεκτός αν σταματήσω. Θεέ μου, βοήθα με. 16 Μαρτίου 1897».

Μετά το ταξίδι του, εκδηλώθηκε νέα υποτροπή.

"Όλο το καλό που του έκανε, πήγε χαμένο δια μιας.

«Φαίνομαι, λέγει, ωχρός και άσχημος, ενώ τις τρεις πρώτες ήμερες με συγχαίρονταν για την καλή μου όψη. 5 Αυγούστου 1897».

Παραπονείται πάλι για την κατάσταση της υγείας του πού κλονίζεται συθέμελα από την ακολασία.

Απελπισία λέγει. Πλανώμαι ολότελα αν νομίζω ότι αυτό το πράγμα δεν έχει συνέπειες. Αμέσως σήμερα το πρωί είχα διαταράξεις στο στομάχι.

«Αγωνία, αγωνία, αναφωνεί. Τί βασανιστήρια υπέφερα. Έπεσα να κοιμηθώ στις 3 το πρωί. Ενέδωσα και πάλι. Φρίκη, φρίκη».

Και όμως, προσθέτει, μπορώ να παλαίψω.

«Να σωθώ, να σωθώ, να σωθώ. φτάνουν τα βασανιστήρια όπου κυλιέμαι τώρα και πού φθείρουν τον οργανισμό μου, λευκαίνουν τα μαλλιά μου και μου δίνουν μια όψη φρικώδη».

Νέα υποτροπή, μετά νευρική κρίση.

«Τί να κάμω; 'Αλλά ν' αποφασίσω, ν' αποφασίσω, ν' αποφασίσω. 'Αποφασίζω, αποφασίζω».

Άλλο:

«Υφίσταμαι μαρτύριο. Σηκώθηκα και γράφω τώρα. Τί να κάμω και τί θα γίνη; Τί να κάμω; [...] Βοήθεια. Είμαι χαμένος,19 Νοεμ. 05 2 π.μ.»

Ιδού μια σημείωση ελληνική πού διαβάζεται εύκολα:

«'Α έκεί.(νη) ή αγωνία του σηκώματος την ν.(ύχτα) και του άπέλ.(πιδος) λογ.(ισμοΰ)».

Και μια άλλη, ελληνική επίσης, πού είναι γραμμένη τελείως ανοιχτά, έκτος όσον άφορα τα συμβολικά σημεία.

«Και πάλιν ενέδωσα [...] 'Αλλά τώρα, τώρα, τώρα, ναι! Νά βαστάξω. 28 Σεπτ. 1/2 π. μ.»

Μια τρίτη ελληνική, πού δεν παραθέτω ολόκληρη για τον λόγο ότι όχι μόνο δεν κατόρθωσα να εξακριβώσω μερικές λέξεις, αλλά και να διαβάσω όλα τα ψηφία των:

Νά οτ.(αματήσω) τώρα, νά στ.(α-ματήσω) τώ.(ρα). Βο.(ήθεια), βο.(ή-θεια). Το.(λμη) πρ.(έπει)! Του Θεο.(ύ) [...]. Και πώς ίατ.(ρευθεί) η κρδ. (καρδιά) μου. Και η κα.(τάπτω-σις) ή βε.(βαία) εάν εδώ. Βοή.(θεια), βοή.(θεια). Τί θέσ.(ις)  [...]  Ένθ.(υμοΰ) την προσ.(μονή) της 17.8 και την άπτ. (άπογοήτευσιν). Ένθ.(υ-μοΰ) πώς ύπέφερεν ή κρδ. (καρδιά) έπειτα απο [...] 1 7.8. (Περίδης, οπ. παρ., σσ., 46 - 47).

Ιδού   μια   σημείωση ελληνική: «ΠΑΙΡΝΩ ΜΕΓ.(ΑΛΗΝ) ΑΠΦ. (άποφασιν)  ΤΩΡΑ  ΟΜΝ.(ΥΩ)!   Είμαι βέβαιος περί επιτυχίας. Ει και τώρα ενέδωσα [...]. Νά δούμε.1  Σεπ. 111/2 μ.μ.»

Και μετά λίγες μέρες:

«Και ομως, ένέδω.(σα) πάλι. Και τώρα! τώρα! ΠΑΛΙ ΟΜΝ.(ΥΩ)!! 10 Σεπτ.  1 1   μ.μ.»

Δεν παρατά όμως τον αγώνα:

Και τώρα στο πόδι, στάς 1 1/2 νά οργ.(ανώσω) την προσεχή άντστ. (άντίστασιν). Άρα γε: Θά άντιστ.(αντισταθώ), θά θυμούμαι ή και αυτά εις μάτην!!». (Περίδης, οπ. παρ., σελ. 48).

 Ή γειτονιά και το τελευταίο σπίτι του Καβάφη στην οδό Λειψούς

Με τον τρόπο πού δημοσιεύθηκαν οι εξομολογήσεις αυτές, αντί να ξεκαθαρισθεί το όλο ζήτημα, έμεινε ανοικτό, αν και ορισμένοι μελετητές, όπως ο αναγνωρισμένος φίλος του ποιητή   Ατανάζιο Κατράρο μπόρεσε να εισχώρηση στο δράμα πού κρύβουν και χωρίς τα επίμαχα αποσπάσματα. «"Αν ο κ. Περίδης, παρατήρησε ο Σαββίδης, τις είχε δημοσιεύσει ακέραιες σε μια φιλολογική έκδοση ή έστω αν μάς είχε δώσει μια σταράτη περίληψη τους, ο κ. Τσίρκας δεν θα είχε ιχνηλατήσει αδίκως τον "αλκοολισμό" του Καβάφη». Ούτε, θα είχε στηθεί, όπως συμπληρώνει ο Σαββίδης, το «σαθρό οικοδόμημα» για την δήθεν ερωτική ζωή του ποιητή. Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι αν και ο Τσίρκας ρίχνει το βάρος της ερμηνείας των εξομολογήσεων στον αλκοολισμό, έχει σημειώσει:

«Βέβαια, έκτος από το αλκοόλ, είναι κι άλλες δυο ή τρεις εκδοχές μοναχικών καταχρήσεων, πού θα μπορούσαν να βρουν κάποια στηρίγματα στις περιοχές αυτές. Η μια μάλιστα δε θα ήταν καθόλου απίθανη αν πάρουμε υπόψη ορισμένα ποιήματα, όπου σχεδόν βλέπουμε σε λειτουργία τη θελημένη ανάκληση της περασμένης ηδονής με τη μνήμη (Επέστρεφε, Όταν διεγείρονται, Θυμήσου σώμα, Κάτω απ' το σπίτι, Να μείνει, Για νάρθουν κλπ)». (Ο Καβάφης και ή εποχή του, σελ. 297).

Πιο κατηγορηματικός ο Κατράρο, 'Αλεξανδρινος δημοσιογράφος και διανοούμενος ιταλικής καταγωγής, φίλος όχι μόνο του Καβάφη, αλλά και του κριτικού του Τίμου Μαλάνου, έγραψε ότι «την ομοφυλοφιλία του Καβάφη τη βαραίνει ένα μεγάλο ερωτηματικό, πού χρειάζεται βαθιά, συνετή και αντικειμενική μελέτη και δεν αποκλείεται η απόφαση να είναι απαλλακτική» (Ο φίλος μου ο Καβάφης, σελ. 61) και ότι «κανείς δεν μπόρεσε ποτέ να προσκομίσει μιαν απόδειξη για το αμάρτημα πού αποδίδεται στον ποιητή και ποτέ δεν βρέθηκε ανακατεμένος σ' ένα σκάνδαλο» (σελ. 53).

Ως προς τα ερωτικά ποιήματα, ο Κατράρο επισημαίνει από την «Ποιητική» (Ars Poetica) του Κ. Π. Καβάφη τούτο το σημαντικό χωρίο:

«Μπορεί πολύ καλά να συμβεί η εικασία ή μάλλον η νοητική εποπτεία των αλλότριων αισθημάτων να κατάληξη στην περιγραφή πλέον ενδιαφερόντων πνευματικών γεγονότων ή συνθηκών παρά η απλή εξιστόρησης της προσωπικής εμπειρίας ενός άτομου. Εξ άλλου — αν και αυτό είναι λεπτό ζήτημα — μια τέτοια μελέτη των άλλων και διείσδυσης μέσα στους άλλους δεν περιλαμβάνεται σε ο,τι αποκαλώ «προσωπική εμπειρία;». Μήπως αυτή ή διείσδυσης — επιτυχής ή όχι — δεν επηρεάζει την ατομική σκέψη και δεν δημιουργεί διανοητικές καταστάσεις;».

Ο Κατράρο παραθέτει επίσης μερικές από τις εξομολογήσεις του ποιητή και καταλήγει στο σωστό συμπέρασμα ότι «ο Καβάφης ήταν μόνος στο δωμάτιο κάθε φορά πού υπέκυπτε σ' αυτό το ακαθόριστο κακό κι αυτό το κακό το προκαλούσε  ο ίδιος».

Οι παλμοί, οι στομαχικές διαταράξεις, οι κανόνες υγιεινής, πού καταστέλλουν ορισμένες έξεις, οι απολαύσεις «μισό φανταστικές και μισό πραγματικές», όπως συμβαίνει με τις έξεις αυτές, πού διαδραματίζονται οπωσδήποτε σε μονήρη χώρο διαλύουν κάθε ανεκδοτολογία, πού οφείλεται στην «μοναχική ζωή του ποιητή, στην αδιαφορία του για τις γυναίκες, στην αγαμία του, και στο γεγονός πώς κανείς ποτέ δεν άκουσε για μια σχέση του, ερωτική ή αισθηματική». (Α. Κατράοο). Ανάλογη μαρτυρία έχει καταθέσει και ο Ι. Α. Σαρεγιάννης.

 Στα 1971, στην δεύτερη έκδοση του βιβλίου του ο Στρατής Τσίρκας επανέρχεται στο «μοναχικό πάθος» του ποιητή (σ.σ. 4-5) και σημειώνει τα εξής ενδιαφέροντα για τους «κανόνες υγιεινής» του Καβάφη δεχόμενος τώρα πια ανεπιφύλακτα ότι ο αυνανισμός ήταν το «δράμα» του Μεγάλου 'Αλεξανδρινού: «Αδυνατούσα τότε», γράφει, «να φανταστώ πώς ακόμα και στα σαράντα πέντε του ο Καβάφης μπορούσε να επηρεάζεται τόσο βαθειά από την έξαλλη σταυροφορία εναντίον του αυνανισμού πού χαρακτήριζε ολόκληρη τη βικτωριανή εποχή. Τώρα όμως είμαι σχεδόν βέβαιος πώς οι "κανόνες" πού αναφέρει στις σημειώσεις αυτές είναι απευθείας παρμένοι από το βιβλίο του William Acton, The Function and Disorders of the Reproductive Organs: απο το 1858 ως το 1875 εκδόθηκε στο Λονδίνο έξι φορές και στάθηκε το "Αγγλικό Εγχειρίδιο" του Αντι -αύνανιστή».

Για τα ποιήματα, δεν έχει κανείς παρά να ανατρέξει στην αλεξανδρινή ποίηση και θα ανακάλυψη την μανιέρα. Ο Μαλάνος έχει παρατηρήσει: «Ο Καβάφης, γράφοντας, όχι μόνο δε λησμονεί ότι είναι ο λόγιος, μα, μπορώ, ακόμη να πω, ότι μια τέτοια εντύπωση την επιδιώκει με το να κάνη τις συνήθειες του λογίου τεχνοτροπία ποιητική. Σ' αυτήν ακριβώς την εκκεντρική στάση του βάσισε κι ένα μεγάλο μέρος της πρωτοτυπίας του. Κατά βάθος, επιθυμεί να είναι ο ποιητής της βιβλιοθήκης, όπως και οι παλαιοί εκείνοι ποιητές, - βιβλιοθηκάριοι της Πτολεμαϊκής Αλεξάνδρειας», (Ο ποιητής Κ. Π. Καβάφης, 1 957, σσ. 121 -122).

Ενώ ο Άτανάζιο Κατράρο έχει με επιτυχία υποθέσει: «Μήπως ή ενοχοποιητική ποίηση ήταν το αποτέλεσμα ενός παγανιστικού αισθητισμού, μιας διανοητικής πράξης, της ευθυγράμμισης προς μια συνήθεια με βαθιές ρίζες στις αρχαίες λογοτεχνίες και πού ξαναγεννιέται από καιρό σε καιρό μέσα στους αιώνες για να εκφράσει ξανά την απόλαυση της αποστασίας και της αντίθεσης προς το συμβατικό;»» (Ο φίλος μου ο Καβάφης, σελ. 56),

Τα ποιήματα χωρίζονται σε πολλές κατηγορίες. Μια από αυτές περιλαμβάνει εκείνα του αλεξανδρινισμού, για τα οποία ισχύουν όσα έγραψε ο 'Αντρέας Καραντώνης:

«Ο Πλάτων έλεγε πώς ο ποιητής πρέπει να είναι πλάστης μύθων. Ο Καβάφης πραγματοποίησε πέρα για πέρα την πλατωνική εντολή. Τα πιο πολλά του ποιήματα, μοιάζουν με μικρούς μύθους παρμένους από ιστορικά ανέκδοτα ή περιστατικά ή και με Ιστορίες από την καθημερινή ζωή, πού τους δείχνει σα μύθους. Και μέσα σ' αυτούς τους μύθους ο Καβάφης κοίταζε να "κρύψει" το εγώ του». (Φυσιογνωμίας, 1966, σελ. 308).

Σημειώσαμε στην αρχή μερικά ποιήματα, στα οποία το εγώ αυτό φανερώνεται και διαστέλλεται προς τους μύθους. Στην ίδια κατηγορία ανήκει και το περίφημο καβαφικό ποίημα «Ομνύει»:

«Ομνύει κάθε τόσο ν' αρχίσει πιο καλή ζωή.

Αλλ' όταν έλθ' ή νύχτα με τες δικές της συμβουλές..».

Ήδη ο Περίδης το συσχέτισε με μια από τις καβαφικές εξομολογήσεις (1 Σεπτ. 1905: «Παίρνω μεγάλην απόφασιν. Τώρα ομνύω. Είμαι βέβαιος περί επιτυχίας. Εί και τώρα ενέδωσα... Να δούμε»). Και, όπως γνωρίζομε, το μαρτύριο των εξομολογήσεων άρχιζε πάντοτε νύχτα... Περιθώρια για παρεξηγήσεις δεν υπάρχουν. Εδώ βρίσκεται ο αληθινός Καβάφης. Και όχι στην αλεξανδρινή του μανιέρα.

Ι. Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ /τ.117 ΜΑΡΤΙΟΣ 1978