ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΠΕΙΡΑΙΑ

Εγκαινιάστηκε το 1895 και ύστερα από δεκάχρονη «αποστρατεία» ανοίγει την επόμενη εβδομάδα τις πύλες του για τους πιστούς του στον Πειραιά και όχι μόνον. Από το «σανίδι» του πέρασαν μύθοι του θεάτρου, όπως ο Ροντήρης και ο Κατράκης, αλλά και ο Μίκης με τη δημοτική συμφωνική ορχήστρα

→Το κτίριο σχεδιάστηκε από τον Πειραιώτη αρχιτέκτονα Ιωάννη Λαζαρίμο και από το 1985 είναι χαρακτηρισμένο διατηρητέο

Της Χαράς Τζαναβάρα

Η Αθήνα και ο Πειραιάς διατηρούν από την αρχαιότητα σχέση αγάπης-μίσους, όπως άλλωστε όλα τα πολεοδομικά δίπολα ανά την υφήλιο. Πρωτεύουσα η πρώτη, αλλά ο Πειραιάς αποτελεί το πρώτο λιμάνι της χώρας και ως γνωστόν τα πολλά λεφτά είναι στη «θάλασσα». Η ακμάζουσα ελληνική ναυτιλία δεν φαίνεται να βοήθησε την πόλη, που βιώνει με έντονο τρόπο όλες τις πλευρές της οικονομικής κρίσης.

Ο Πειραιάς είχε κηρυχθεί δήμος με βασιλικό διάταγμα του 1833 αν και δεν διέθετε τον απαιτούμενο αριθμό κατοίκων. Το στοιχείο αυτό, σε συνδυασμό με την επάρκεια χώρου, επέτρεψε στους Σταμάτη Κλεάνθη και Ε. Schaubert, τους πολεοδόμους του αρχικού σχεδίου της Αθήνας, να αντιμετωπίσουν με μεγαλύτερη άνεση την περίπτωση του Πειραιά. Ο σχεδιασμός στηρίχθηκε στις αρχές του Ιππόδαμου, του πιο διάσημου πολεοδόμου της αρχαιότητας που εφάρμοσε πρώτος το σύστημα των παράλληλων και κάθετων δρόμων, το οποίο καταγράφεται με το όνομά του στη διεθνή βιβλιογραφία.

Το κέντρο της πόλης διατηρεί αυτή την ιδιαίτερα φιλική προς τους πολίτες γεωμετρική διάταξη των οικοδομικών τετραγώνων, που επιπλέον προέβλεπε έξι μεγάλες πλατείες αλλά και χώρους πολιτισμού. Το Δημοτικό Θέατρο τοποθετήθηκε απέναντι από την πλατεία Κοραή, με στόχο να αποτελέσει σημείο αναφοράς σε μια πόλη ευημερούσα. Η χωροθέτηση είχε επισημοποιηθεί επί δημαρχίας του Αρ. Σ. Σκυλίτση (1884), αλλά η ιδέα ανήκει στον δήμαρχο και βιομήχανο Τρύφωνα Μουτζόπουλο (1883). Η κατασκευή του είχε ξεκινήσει την άνοιξη του 1884, πολύ πριν από το Εθνικό Θέατρο της Αθήνας, που έγινε σε σχέδια Τσίλερ. Μάλιστα ο διάσημος αρχιτέκτονας είχε φάει… πόρτα στην περίπτωση του Πειραιά!

Τα προβλήματα είχαν ξεκινήσει από τα… θεμέλια, καθώς οι πρώτες εκσκαφές έφεραν στο φως ίχνη από αρχαίο ναό. Το 1889 λίγο έλειψε να… μετακομίσει στην Τερψιθέα, αφού η τότε δημοτική αρχή θέλησε να εγκατασταθεί στον κεντρικό αυτό χώρο. Μόνιμος μπελάς ήταν η έλλειψη κονδυλίων. Τα έργα ξεκίνησαν χάρη σε ένα δάνειο 250.000 δραχμών, αλλά τελικά το κόστος εκτινάχθηκε στις 900.000. Συνηθισμένα πράγματα…

Τα σχέδια ανατέθηκαν στον Ιωάννη Λαζαρίμο (1849-1913), Πειραιώτη αρχιτέκτονα με ρίζες από την Υδρα. Απόφοιτος της περίφημης Ecole des Beaux Arts του Παρισιού, αλλά και του Πολυτεχνείου του Βερολίνου, δούλεψε πολύ δημιουργικά στη γενέτειρά του και μεταξύ άλλων είχε σχεδιάσει δύο μεγαλοπρεπείς εκκλησίες του Πειραιά, του Αγίου Κωνσταντίνου και του Αγίου Νικολάου.

Στην περίπτωση του Δημοτικού Θεάτρου ο αρχιτέκτονας επιστράτευσε τον ορθολογισμό και την ευσυνειδησία του, αξιοποίησε τα πλεονεκτήματα του οικοπέδου για να δημιουργήσει ένα εμβληματικό κτίριο που διακρίνεται για τις άψογες αναλογίες του. Αποπνέει γαλλικό άρωμα, θυμίζοντας το παρισινό «Οντεόν», αλλά η διακόσμηση παραπέμπει στο Εθνικό Θέατρο Μονάχου, όπως σημειώνει η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου της Αθήνας, Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ στο βιβλίο της «Η αρχιτεκτονική του νεοελληνικού θεάτρου». Στέκεται στις μεγάλες διαστάσεις του κτιρίου, μήκος 47 μέτρα και πλάτος 34,50, που επέτρεψαν στον Ι. Λαζαρίμο να διαμορφώσει ένα θέατρο με 1.400 θέσεις στην πεταλόσχημη πλατεία και τα 23 εντυπωσιακά θεωρεία. Η ίδια ευρυχωρία παρατηρείται και στα παρασκήνια, που διέθεταν και καθιστικό!

Από την αναφορά στους εσωτερικούς χώρους δεν θα μπορούσε να απουσιάσει το εντυπωσιακό φουαγιέ, που εξελίχθηκε σε χώρο πολιτιστικών και κοσμικών εκδηλώσεων. Κυριαρχεί η περίτεχνη οροφή με τα φατνώματα, καθώς και οι περιμετρικοί κίονες αιγυπτιακής τεχνοτροπίας.

Σήμα κατατεθέν για το Θέατρο, αλλά και την πόλη, αποτελεί το μνημειώδες πρόστυλο, με τέσσερις μαρμάρινες κολόνες και επιστέγασμα με κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού. Το αρχαιοελληνικό αέτωμα επαναλαμβάνεται σε μικρογραφία πάνω από τα παράθυρα.

Η οικονομική στενότητα συνόδεψε το έργο σε όλη τη διάρκεια κατασκευής. Το 1892 ο τότε δήμαρχος Θεόδωρος Ρετσίνας κατέφυγε στον Ερνέστο Τσίλερ ζητώντας του να εκπονήσει νέα σχέδια ώστε να μειωθεί το κόστος. Ο πολυπράγμων Γερμανός αρχιτέκτονας έκανε δυναμική παρουσία στον Πειραιά, έχοντας αγοράσει μια μεγάλη έκταση στην τότε «παρθένα» Ζέα, όπου κατασκεύασε πολλά αρχοντικά. Στην περίπτωση του Δημοτικού Θεάτρου διεκδίκησε μεγάλη αμοιβή και έτσι δεν προχώρησε η συνεργασία.

Τα εγκαίνια είχαν γίνει τον Απρίλιο του 1895 και οι εφημερίδες της εποχής είχαν ασχοληθεί για πολλές ημέρες με το σπουδαίο γεγονός. Εναν μήνα μετά, οι δύο σημαντικότεροι θίασοι της εποχής, το «Πανελλήνιον» του Αλεξιάδη και ο «Μένανδρος» του Ταβουλάρη, παρουσίασαν με επιτυχία το ρεπερτόριό τους που περιλάμβανε δράματα, κωμωδίες και κωμειδύλλια.

Το ταμείο ήταν πάντα «μείον», παρά το γεγονός ότι ο Ι. Λαζαρίμος είχε φροντίσει να εξασφαλίσει πόρους. Είχε αξιοποιήσει τη μεγάλη κλίση του οικοπέδου, κατασκευάζοντας στην πίσω πλευρά 25 καταστήματα που νοίκιαζε η δημοτική αρχή. Τα προβλήματα είχαν ενταθεί μετά τον πόλεμο, αφού το Θέατρο χρειαζόταν έργα αποκατάστασης των ζημιών που είχαν αφήσει πίσω τους οι βομβαρδισμοί από γερμανικές δυνάμεις κατά την υποχώρηση του 1944.

Το 1985, η Μελίνα Μερκούρη υπέγραψε την υπουργική απόφαση με την οποία το Θέατρο κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο, εξασφαλίζοντας παράλληλα κονδύλια για την πρώτη μελέτη ανακαίνισης, που ξεκίνησε μόλις το 2008! Το κτίριο είχε δοκιμαστεί από τον χρόνο, αλλά τις μεγαλύτερες φθορές προκάλεσαν οι σεισμοί του 1981, με ζημιές που πολλαπλασιάστηκαν μετά το νέο χτύπημα του Εγκέλαδου το 1999.

Ο μηχανισμός της σκηνής

Με το ξήλωμα του επιφανειακού δαπέδου της σκηνής αποκαλύφθηκε ένας κρυμμένος θησαυρός: ο αρχικός πολύπλοκος μηχανισμός του Θεάτρου, που είναι από τους λίγους διασωθέντες του 19ο αιώνα σε όλη την Ευρώπη. Βρέθηκαν τα αναβατόρια και μάλιστα σε κατάσταση που μπορούσαν να λειτουργήσουν, τα χειροποίητα ταμπούρα, αλλά και τροχοί που είχαν τοποθετηθεί αντί των παραδοσιακών τροχαλιών για μεγαλύτερη ευκολία στην εναλλαγή των σκηνικών.

Στο επικλινές «θαμμένο» αρχικό δάπεδο, που είχε καλυφθεί σε μεταγενέστερες επισκευές, διασώθηκαν επίσης στοιχεία, όπως «μπούκα», «τραμπουκέτα» και «τράπες» (σ.σ. είναι θεατρικοί όροι που αφορούν καταπακτές από τις οποίες εμφανίζονταν ή εξαφανίζονταν ηθοποιοί και σκηνικά).

Η σκηνή είχε επίσης μεγάλες διαστάσεις, αλλά και μια ελαφρά κλίση προς την πλατεία που εξασφάλιζε καλύτερη θέαση. Το 1957 και για μια διετία είχε γίνει στέγη του Δ. Ροντήρη, ενώ συχνά έδινε παραστάσεις ο Μάνος Κατράκης. Το 1966 ο Μίκης Θεοδωράκης είχε διαπρέψει διευθύνοντας τη δημοτική συμφωνική ορχήστρα.

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας είχε φιλοξενήσει διοργανώσεις… καλλιστείων, αλλά και ώς τα μέσα της δεκαετίας του 1980 φιλοξενούσε έργα δεύτερης κατηγορίας.

1. Ο πολυέλαιος
Κατά τις εργασίες ανακαίνισης βρέθηκε ο εντυπωσιακός πολυέλαιος, που στην αρχή λειτουργούσε με αέριο. Διασώθηκε επίσης ο εντυπωσιακός διάκοσμος των θεωρείων.

 2. Οι απώλειες
Δυστυχώς δεν διασώθηκαν οι γεωμετρικές παραστάσεις που κοσμούσαν την ψευδοροφή της θεατρικής αίθουσας. Στη δεκαετία του 1960 είχε προσφερθεί να τις αναζωγραφίσει ο μεγάλος Γιάννης Τσαρούχης, αλλά η τότε δημοτική αρχή είχε αδιαφορήσει!

 3. Στέγη προσφύγων
Το 1922 το Θέατρο είχε φιλοξενήσει για αρκετό διάστημα πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία που αποβιβάζονταν στο λιμάνι του Πειραιά.

h.tzanavara@efsyn.gr
http://www.efsyn.gr/?p=135429