Θανατηφόρες επιδημίες που σάρωσαν τον πλανήτη

ΜΕ ΤΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΗΣ ΓΟΝΙΔΙΩΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΟΥΧΙΑΣ

Αποκαλυπτονται τα μυστικα της πανωλης

Γενετικές αναλύσεις δείχνουν πως το βακτήριο που προκάλεσε την πανδημία στην Ευρώπη του 14ου αιώνα, είναι ο πρώτος πρόγονος της σημερινής ασθένειας

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ
 

Το βακτήριο της πανώλης, το Yersinia pestis, εξακολουθεί να προκαλεί κρούσματα της ασθένειας ακόμα και σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο. Τα συμπτώματα όμως που δημιουργεί είναι διαφορετικά από εκείνα της πανδημίας της μαύρης πανώλης που αποδεκάτισε τον ευρωπαϊκό πληθυσμό στα μέσα του 14ου αιώνα, κάνοντας πολλούς ιστορικούς να πιστεύουν πως πρόκειται για μία διαφορετική ασθένεια.

Οι αμφιβολίες σταμάτησαν να υφίστανται πέρυσι, όταν εντοπίστηκε DNA του βακτηρίου σε μαζικούς τάφους θυμάτων της πανώλης, σε διάφορες ευρωπαϊκές τοποθεσίες. Το επόμενο βήμα ήταν να χαρτογραφηθεί ολόκληρη η γονιδιωματική αλληλουχία του βακτηρίου. Αυτό επιτεύχθηκε το 2011 από μία διεθνή ομάδα γερμανών και καναδών ερευνητών, οι οποίοι απέσπασαν τμήματα του DNA από τα δόντια τεσσάρων θυμάτων που είχαν θαφτεί στο ανατολικό Λονδίνο το 1348. 

Είναι η πρώτη φορά που ανασυντίθεται το γονιδίωμα ενός αρχαίου παθογόνου βακτηρίου. Ετσι ανοίγει ο δρόμος για τη μελέτη άλλων αρχαίων επιδημιών και την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο εξαπλώθηκαν και εξελίχθηκαν στο πέρασμα του χρόνου. Η μεγάλη πρόοδος που έχει σημειωθεί τα τελευταία χρόνια στη γονιδιωματική, έχει επεκτείνει σημαντικά τις δυνατότητες της γενετικής ανάλυσης αρχαίων ευρημάτων, επιτρέποντας στους επιστήμονες να εντοπίζουν την ιστορική πορεία μιας ασθένειας. 

Τα ευρήματα της ομάδας, που δημοσιεύθηκαν στην επιστημονική επιθεώρηση «Nature», δείχνουν πως το βακτήριο που σκότωσε 50 εκατομμύρια ανθρώπους μέσα σε πέντε χρόνια δεν έχει αλλάξει σχεδόν καθόλου στα 660 χρόνια που έχουν περάσει από την πρώτη του εμφάνιση στην Ευρώπη. 

Οι ερευνητές, αφού κατάφεραν να εξαγάγουν και να απομονώσουν το DNA του παθογόνου βακτηρίου, μπόρεσαν να προσδιορίσουν την ηλικία του. Η ημερομηνία ορίζεται κάπου μεταξύ του 12ου και του 13ου αιώνα, δηλαδή την εποχή που η πανδημία είχε αρχίσει να πλήττει την κεντρική Ασία πριν έρθει στη Μεσόγειο μέσω των εμπορικών διαδρομών που τις συνέδεαν. Αυτό σημαίνει πως τα παλαιότερα ξεσπάσματα, όπως η μεγάλη πανώλη της εποχής του Ιουστινιανού τον 6ο αιώνα που είχε πλήξει ολόκληρη την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σκοτώνοντας εκατομμύρια ανθρώπους, είχαν προκληθεί από άλλο βακτήριο, το οποίο δεν έχει εντοπιστεί ακόμα. 

Το επόμενο βήμα για την ερευνητική ομάδα είναι να προσδιορίσουν γιατί το Yersinia pestis ήταν τόσο φονικό. Παρότι μπόρεσαν να ανακατασκευάσουν τη γενετική δομή του βακτηρίου, δεν κατάφεραν να προσδιορίσουν την ακριβή σειρά με την οποία τα γονίδια ήταν οργανωμένα. Ετσι ενδέχεται να ήταν περισσότερο παθογόνο επειδή το γονιδίωμά του είχε διαφορετική διάταξη. 

Για να λύσουν το συγκεκριμένο πρόβλημα, θέλουν να τροποποιήσουν το γονιδίωμα ενός ζωντανού βακτηρίου πανώλης, κάνοντάς το πανομοιότυπο με εκείνο του προγόνου του που προκάλεσε την πανδημία του μαύρου θανάτου. Ενα τέτοιο μικρόβιο πρέπει να φυλαχθεί σε ειδικά διαμορφωμένες εγκαταστάσεις υψίστης ασφαλείας, αλλά ακόμα και εάν μολύνει κάποιον άνθρωπο θα μπορέσει να αντιμετωπιστεί με αντιβιοτικά, όπως όλα τα σημερινά κρούσματα πανώλης. 

Τα δόντια που χρησιμοποιήθηκαν για τη μελέτη θα επανατοποθετηθούν στα κρανία των νεκρών που τώρα βρίσκονται σε ένα μουσείο στο Λονδίνο. Πριν μεταφερθούν στο μουσείο οι σκελετοί είχαν ανασυρθεί από έναν μαζικό τάφο στο ανατολικό Σμίθφιλντ, κοντά στον πύργο του Λονδίνου. Το νεκροταφείο είχε προετοιμαστεί ειδικά για τα θύματα της μαύρης πανώλης και εκεί θάφτηκαν περίπου 2.500 άνθρωποι. 

Το χρονικό της πανδημίας 

Τον 14ο αιώνα η πανδημία της μαύρης πανώλης σάρωσε την Ευρώπη. Η εξάπλωσή της ήταν ταχύτατη και εκτιμάται πως μέσα σε πέντε χρόνια, από το 1347 έως το 1351, αφάνισε το 30%-60% του ευρωπαϊκού πληθυσμού, σκοτώνοντας δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους. 

Η πιο δημοφιλής θεωρία για την προέλευση της πανδημίας λέει πως ξεκίνησε από την κεντρική Ασία, ακολούθησε τις εμπορικές διαδρομές του μεταξιού και των μπαχαρικών και έφτασε στην Κριμαία το 1346. Από εκεί τα εμπορικά πλοία τη μετέφεραν στα λιμάνια της Μεσογείου και συγκεκριμένα στην Ιταλία. Μέσα σε ένα χρόνο είχε εξαπλωθεί σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη. 

Τα συμπτώματα ήταν μαύρα σημάδια και όγκοι γεμάτοι πύον και αίμα στη βουβωνική περιοχή, τις μασχάλες ή τον λαιμό που σταδιακά εξαπλώνονταν σε ολόκληρο το σώμα. Ο ασθενείς ανέβαζαν υψηλό πυρετό με εσωτερική αιμορραγία και οι περισσότεροι πέθαιναν μέσα σε μία εβδομάδα. Υπήρχε πλήρης άγνοια για τα αίτια, την πρόληψη ή τη θεραπεία της ασθένειας, με τις θρησκευτικές προκαταλήψεις να κυριαρχούν επιδεινώνοντας την κατάσταση. 

Η φρίκη της πανώλης δεν διήρκεσε μόνο πέντε χρόνια και δεν περιορίστηκε μόνο στην Ευρώπη. Ξεσπάσματα σημειώνονταν στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου και την Ευρώπη έως και τον 17ο αιώνα. Στη Μέση Ανατολή και την Ασία εκατομμύρια άνθρωποι συνέχισαν να πεθαίνουν ανά διαστήματα έως και τον 19ο αιώνα. Η τελευταία πανδημία ξεκίνησε στην Κίνα στα μέσα του 19ου αιώνα, σκοτώνοντας 12 εκατομμύρια ανθρώπους σε Κίνα και Ινδία. 

http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=320153

Οι επιδημίες που σάρωσαν τον πλανήτη

Η Αϊτή ήταν το τελευταίο θύμα μιας πανδημίας χολέρας

που αποτελεί χρόνια πληγή

και αφήνει πίσω της πολλά θύματα

 

 

 Στον Μεσαίωνα πίστευαν ότι οι νέες και ωραίες κοπέλες 

ευθύνονταν για τη διάδοση της πανώλους

Η Αϊτή είναι η τελευταία χώρα που πλήττεται από επιδημία χολέρας. Στην πραγματικότητα είναι ο τελευταίος κρίκος σε μια πανδημία που οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι ξεκίνησε πριν από 49 χρόνια. Εστία της υπήρξε το Σουλαουέζι της Ινδονησίας. Από εκεί πέρασε στην Ινδική Χερσόνησο και την Αφρική.

Στη Ζιμπάμπουε, το 2009, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κατέγραψε 3.000 θανάτους από χολέρα. Εχει διαρκέσει και έχει μεταδοθεί περισσότερο από οποιαδήποτε προηγούμενη πανδημία χολέρας.
Οι Αϊτινοί κατηγορούν ως υπεύθυνη τη δύναμη του ΟΗΕ που σταθμεύει στην πάμπτωχη χώρα, την κατεστραμμένη από τον σεισμό του περασμένου Ιανουαρίου. Μιλάνε για στρατιώτη από το Νεπάλ. Τη θεωρία αυτή ήρθε να ενισχύσει ο Σουηδός πρέσβης στο Πορτ-ο-Πρενς, Κλάες Χάμαρ. Είπε ότι το επιβεβαίωσε από διπλωματική πηγή στην αμερικανική πρεσβεία.

Οι νεκροί είναι χιλιάδες. Κρούσματα εντοπίστηκαν και στη γειτονική Δομινικανή Δημοκρατία.
Τόσο μεγάλος αριθμός ανθρώπων που νόσησαν έχει να εμφανιστεί από τις μεγάλες πανδημίες του 19ου αιώνα. Οι τρεις από τις μεγαλύτερες πανδημίες χολέρας που κατέγραψε η Ιστορία εκδηλώθηκαν το 1823, το 1841 και το 1854.

Η αιτία

Η τρίτη ξέσπασε στο Λονδίνο και έγινε η αφορμή για να ανακαλυφθεί η αιτία προέλευσης της φονικής αρρώστιας. Ηταν ο Βρετανός γιατρός Τζον Σνόου, που απέδειξε ότι η χολέρα προερχόταν από το νερό και όχι από τον αέρα. Παρατήρησε πως τα 79 από τα 89 πρώτα θύματα προέρχονταν από μια περιοχή γύρω από την οδό Μπόαρντ, όπου υπήρχε αντλία νερού.

Αλλά και οι υπόλοιποι 10 χρησιμοποιούσαν τακτικά το νερό της συγκεκριμένης αντλίας.Η αντλία έκλεισε. Γρήγορα στην Αγγλία άρχισε συστηματική εκστρατεία για τον καθαρισμό των υπονόμων που μετέφεραν νερό. Το μέτρο αποδείχθηκε σωτήριο. Οι πατροπαράδοτες αντιλήψεις για τη διάδοση και την καταπολέμηση της χολέρας είχαν ανατραπεί.

Πρώτη εμφάνιση
Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος έχει νεκρούς και από την πανώλη

Η πρώτη πανδημία που έχει καταγραφεί παγκοσμίως είναι αυτή που ενέσκηψε στην Αθήνα το 429 π.Χ., στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου.

 Ο «Μαύρος Θάνατος» σε εικονογράφηση μεσαιωνικού χειρογράφου 

Αστυνομικοί προσπαθούν να προφυλαχθούν από τη χολέρα

 

Τα συμπτώματά της περιγράφονται με λεπτομέρειες από τον Θουκυδίδη. Ο ίδιος αναφέρει ότι η ασθένεια ξεκίνησε από την Αιθιοπία και διείσδυσε στον ελληνικό χώρο μέσω της Αιγύπτου και της Λιβύης. Κράτησε τέσσερα ολόκληρα χρόνια και αποδεκάτισε το ένα τρίτο του πληθυσμού της Αθήνας, συμπεριλαμβανομένου και του Περικλή.

Η ασθένεια είναι άγνωστη μέχρι τώρα. Από τα περιγραφόμενα συμπτώματα κάποιοι σήμερα εικάζουν ότι ήταν τύφος ή πανώλης. Στην αρχαία Ρώμη αναφέρονται πανδημίες το 165-180 μ.Χ. και το 251-266 μ.Χ. Το 165 μ.Χ. λεγεώνες, που επέστρεφαν από εκστρατεία στην Ανατολή έφεραν στην «αιώνια πόλη» μια ασθένεια που εξολόθρευσε 5 εκατομμύρια άτομα. Ανάμεσά τους συγκαταλέγεται και ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος. Από αυτόν πήρε το όνομά της, πανούκλα του Αντωνίνου.

Ο Ελληνας γιατρός και φιλόσοφος Γαληνός ήταν αυτός που μελέτησε την αρρώστια και κατέγραψε τα συμπτώματά της: πυρετός, διάρροια, ερεθισμός του φάρυγγα, καντήλες στο δέρμα. Τα συμπτώματα αυτά είναι που κάνουν ορισμένους να μιλούν για ευλογιά. Στο δεύτερο ξέσπασμά της, το 251 μ.Χ., έφτασαν να πεθαίνουν στη Ρώμη κάπου 5.000 άνθρωποι την ημέρα.

Πανώλη χτύπησε τη Ρώμη και το 408. Σύμφωνα με ανεκδοτολογική μαρτυρία, ήταν τέτοιος ο πανικός από την πείνα και την πανώλη, που ο Πάπας Ιννοκέντιος Α’ έδωσε άδεια για προσευχές και θυσίες σε παγανιστικές θεότητες, καθώς φαινόταν μακρινή η βοήθεια από τον Θεό.

20ός αιώνας
Η γρίπη παίρνει τη θέση της χολέρας

Αν η χολέρα αποτέλεσε τη μάστιγα για τον 19ο αιώνα, ο 20ός αιώνας χαρακτηρίστηκε από τις πανδημίες γρίπης

Η περισσότερο θανατηφόρα πανδημία γρίπης θεωρείται η ισπανική γρίπη του 1918-1919. Κόστισε τη ζωή σε 20 εκατομμύρια ανθρώπους. Αλλοι ανεβάζουν τον αριθμό στα 40 εκατομμύρια. Ξεκίνησε από τις πεδιάδες του Κάνσας, στις αρχές του 1918, όταν αρρώστησαν κυρίως νέοι άνθρωποι από έναν ιό, που πιθανότατα προερχόταν από τα γουρούνια. Την εποχή εκείνη οι ΗΠΑ είχαν μπει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η κυβέρνηση επιστράτευσε χιλιάδες νέους για να τους στείλει στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, να πολεμήσουν στα χαρακώματα της Ευρώπης. Πρώτος σταθμός τους ήταν η Ισπανία. Οταν η ασθένεια εκδηλώθηκε, οι στρατηγοί έβαλαν τις υγειονομικές υπηρεσίες να αποφανθούν ότι πρόκειται απλώς για έναν τριήμερο πυρετό. Τον Αύγουστο του 1918 η γρίπη είχε πλέον πάρει παγκόσμιες διαστάσεις, αφού οι στρατιώτες επέστρεφαν στις πατρίδες τους κουβαλώντας και τον ιό. Το μεγαλύτερο ποσοστό θνησιμότητας παρουσιάστηκε στην Ινδία. Εφτασε το 5% του πληθυσμού.

Ιούλιος 1854
Ταξιδεύει από τον Πειραιά στα νησιά

Από τις περισσότερο εφιαλτικές σελίδες της ιστορίας του Πειραιά περισσότερο και της Αθήνας λιγότερο είναι η χολέρα του 1854.

Ο Πειραιάς τότε αριθμούσε κάπου 10.000 κατοίκους. Η σύνδεσή του με την πρωτεύουσα γινόταν μέσω της Πειραϊκής Οδού, όπου στις ερημιές της συχνά κατέβαιναν ληστές. Η χολέρα εμφανίστηκε στις 25 Ιουλίου 1854. Την έφερε γαλλικό πολεμικό πλοίο, που μετείχε στον αποκλεισμό της πρωτεύουσας από τους Αγγλογάλλους. Στην αρχή είχε περιοριστεί στο αγγλικό και γαλλικό νοσοκομείο. Η πρώτη που πέθανε από χολέρα ήταν μια εργάτρια 30 χρόνων. Υστερα πέθανε κι άλλη μία γυναίκα, που είχε από τον Πειραιά ανέβει στην Αθήνα. Ετσι εξαπλώθηκε και στην πρωτεύουσα, σκορπίζοντας τον πανικό.

Αποφασίστηκε να απομονωθεί ο Πειραιάς. Ομως για τη διακοπή της επικοινωνίας με το επίνειο διαμαρτυρήθηκαν οι Αθηναίοι. Οι συνέπειες της ασθένειας δεν είχαν γίνει κατανοητές. Δεν ήταν γνωστό ακόμα το όνομα χολέρα. Στις εφημερίδες αναφέρεται και ως χολεριά και χολόροια.

Οι Πειραιώτες εγκατέλειψαν την πόλη τους. Εφυγαν για τα νησιά. Μόνο 60 οικογένειες έμειναν πίσω, οι φτωχότερες. Η αραίωση του πληθυσμού και η αυταπάρνηση των γιατρών κάνουν τα θύματα να αραιώνουν. Στις 20 Αυγούστου δεν αναφέρεται πλέον κανένα κρούσμα στον Πειραιά, αλλά η αρρώστια κάνει έναν περίεργο κύκλο σε Σύρο, Ναύπλιο, Μύκονο, Ανδρο, Αθήνα. Μεταξύ των νεκρών συγκαταλέγονται ο μητροπολίτης Ανδρου Προκόπιος και ο βουλευτής Κυνουρίας Κοντάκης.
Η επιδημία θα κοπάσει μόλις τον Αύγουστο.

Στα μέσα του 14ου αιώνα
Ο «Μαύρος Θάνατος» πήρε στο πέρασμά του 25 εκατ. Ευρωπαίους

Η πανώλης (πανούκλα) χτύπησε την Κωνσταντινούπολη για πρώτη φορά στα χρόνια της βασιλείας του Ιουστινιανού Α΄.

Η ασθένεια ξεκίνησε από την Αίγυπτο. Μεταφέρθηκε από ψύλλους που επιζούσαν στο δέρμα αρουραίων, που γεννήθηκαν στα αμπάρια πλοίων φορτωμένων με τις ποσότητες σταριού, προοριζόμενες για τους τεράστιους σιτοβολώνες της Βασιλεύουσας.

Ο ιστορικός Προκόπιος αναφέρει ότι στην κορύφωσή της η ασθένεια σκότωνε 10.000 Κωνσταντινουπολίτες την ημέρα. Πρέπει να ήταν βουβωνική πανώλης.

Το 588 ένα δεύτερο κύμα της αρρώστιας χτύπησε τη μισή Ευρώπη, στέλνοντας στον θάνατο κάπου 25 εκατομμύρια ανθρώπους.

Το πιο σκληρό πλήγμα από την πανούκλα δέχτηκαν οι Ευρωπαίοι στα μέσα του 14ου αιώνα. Την ονόμασαν «Μαύρο Θάνατο» λόγω του μαυρίσματος του δέρματος που εμφάνιζαν οι νοσούντες. Το προξενούσε η υποδόρια αιμορραγία. Εκδηλώθηκε το 1347. Ευρωπαίοι τη μετέφεραν πιθανότατα από την Κριμαία της Μαύρης Θάλασσας.

Το 1344 οι Μογγόλοι πολιορκούσαν την Κάφα (σήμερα Θεοδοσία) στην ανατολική ακτή της Κριμαίας. Την πόλη κρατούσαν οι Γενουάτες. Οι πολιορκημένοι άντεχαν τρία ολόκληρα χρόνια και οι Μογγόλοι ετοιμάζονταν να φύγουν, όταν έκανε την εμφάνισή της η πανούκλα. Είχε φτάσει με καραβάνια εμπόρων από την Ασία. Ο αρχηγός των Μογγόλων αποφάσισε να εκσφενδονιστούν πτώματα πάνω από τα τείχη μέσα στην πόλη. Η ασθένεια μεταφέρθηκε στους κατοίκους. Οι Γενουάτες μπήκαν στις γαλέρες τους για να επιστρέψουν στην πατρίδα. Ομως μαζί τους μετέφεραν και την πνευμονική πανώλη. Οι γαλέρες έπιασαν Κωνσταντινούπολη, Μεσσήνη, Βενετία, Γένουα, Μασσαλία. Τον Μάρτιο του 1348 έφτασε στην Αβινιόν και την απειλή της αισθάνθηκε ο Πάπας Κλήμης ΣΤ’. Προχώρησε στην κοιλάδα του Ροδανού, για να φτάσει στο Παρίσι. Μεταδόθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη και έφτασε στη Ρωσία το 1353.

Εκαιγε θύμιαμα

Η μετάδοσή της αποδόθηκε στην αρχή στη μόλυνση του αέρα. Ο Πάπας προσπάθησε να την αντιμετωπίσει καίγοντας μεγάλες ποσότητες θυμιάματος γύρω από τον πύργο του. Δεν άργησαν κάποιοι, κατά τη συνήθεια της εποχής, να αποδώσουν το κακό στους Εβραίους, που τάχα είχαν μολύνει το νερό. Αρχισαν να τους καίνε ζωντανούς, αλλά σωτηρία δεν είδαν.

Υπολογίζεται ότι έχασε τη ζωή του το 40% του πληθυσμού της Ευρώπης. Σε 25 εκατομμύρια υπολογίζονται οι νεκροί. Ιδιαίτερα βαρύ ήταν το πλήγμα για τις πόλεις. Η περιτείχισή τους, οι κακές συνθήκες υγιεινής και η συσσώρευση του πληθυσμού ευνόησαν την εξάπλωση του «Μαύρου Θανάτου».

Η Βαρκελώνη, το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, έχασε περισσότερο από τον μισό πληθυσμό της.
Η ιστορία επαναλήφθηκε κάμποσες φορές μέχρι το 1700. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, μέχρι τότε άφησε πίσω της κάπου 137 εκατομμύρια νεκρούς μόνο στην Ευρώπη. Στην Ασία το κακό ήταν ακόμα μεγαλύτερο.

Θοδωρής Ρουμπάνης

http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22733&subid=2&pubid=43686956