Γιάννης Βλαχογιάννης (1867-1945): Μια βιογραφία

Πέμπτη 6 Ιουνίου 2013

Γιάννης Βλαχογιάννης (1867-1945): Μια βιογραφία

Γράφει ο Φιλίστωρ

Ο Γιάννης Βλαχογιάννης γεννήθηκε στη Ναύπακτο το 1867. Ο πατέρας του Οδυσσέας Βλάχος καταγόταν από γενιά Ρουμελιωτών αγωνιστών του 1821 και η μητέρα του Αναστασία Γκιώνη από το Σούλι. Είχε τρεις αδερφούς και τέσσερις αδερφές. Έμαθε τα πρώτα γράμματα στη Ναύπακτο και για τα γυμνασιακά μαθήματα ταξίδεψε στη Ζάκυνθο, την Κόρινθο και την Πάτρα. Το 1886 γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών στο τμήμα Φιλολογίας. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του (τις οποίες δεν ολοκλήρωσε ποτέ), εργαζόταν ως οικοδιδάσκαλος και ως διορθωτής στην "Εφημερίδα" του Κορομηλά, ενώ αργότερα εργάστηκε ως συντάκτης στην Εστία. Εμφανίστηκε στα γράμματα δημοσιεύοντας μια σειρά από πεζογραφήματα με το ψευδώνυμο Γιάννης Επαχτίτης, γραμμένα στην δημοτική γλώσσα υπό την επιρροή του Ψυχάρη και του Παλαμά. Η κυριότερη συμβολή του όμως ήταν στις μεγάλες ιστοριοδιφικές έρευνες που διεξήγαγε διασώζοντας αρχεία, πολύτιμα απομνημονεύματα αγωνιστών και έγγραφα για την επανάσταση του 1821. Οι προσπάθειες αυτές στηρίχθηκαν οικονομικά από την οικογένεια Μπενάκη, αλλά και από άλλους οικονομικά ισχυρούς εμπόρους και αστούς, οι οποίοι χρηματοδοτούσαν μέσω συνδρομών εκδόσεις αρχείων Βλαχογιάννη

Το σπουδαιότερο του επίτευγμα, που ίσως καθόρισε σε πολύ μεγάλο βαθμό την λαϊκή πρόσληψη για το 1821 μέχρι τις μέρες μας, ήταν η εύρεση και η δημοσίευση το 1907 των απομνημονευμάτων του Ιωάννη Μακρυγιάννη. Συγκεκριμένα μελετώντας κάποια αρχεία υποψιάστηκε ότι ο Μακρυγιάννης πρέπει να είχε καταγράψει τα απομνημονεύματα του, έτσι απευθύνθηκε στον Κίτσο Μακρυγιάννη, και του ζήτησε να ψάξει μήπως ο πατέρας του είχε κρατήσει πουθενά κρυμμένα χειρόγραφα. Πραγματικά μετά από έρευνα, βρέθηκε το χειρόγραφο σε έναν τενεκέ στο υπόγειο του σπιτιού του Κίτσου Μακρυγιάννη και ο Βλαχογιάννης ανέλαβε το δύσκολο έργο να το επεξεργαστεί. Στο πρωτότυπο δεν υπάρχουν τόνοι και σημεία στίξεως και ο Βλαχογιάννης κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες για την πιστή απόδοση του περιεχομένου. Το έργο εκδόθηκε πρώτη φορά στα 1907 από το τυπογραφείο του Σ. Κ. Βλαστού.

Συνέχισε ακαταπόνητα σε όλη την διάρκεια του Μεσοπολέμου να ερευνά και να διασώζει στοιχεία για τους βίους του Κολοκοτρώνη, του Καραϊσκάκη και άλλων αγωνιστών. Επίσης πολύ σημαντική ήταν η ανεύρεση και η ανάδειξη των απομνημονευμάτων του Μακεδόνα αγωνιστή Κασομούλη, ο οποίος υπήρξε αυτόπτης μάρτυς πολλών σημαντικών γεγονότων της επανάστασης τα οποία και περιέγραψε με αξιοθαύμαστη ειλικρίνεια και λεπτομέρεια. Συνεργάστηκε επίσης στενά με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, στον οποίο ανάθεσε να κάνει μεταφράσεις των έργων του Σκώτου Ιστορικού Φίνλαιϋ και του Θωμά Γκόρντον για την επανάσταση του 1821. Οι μεταφράσεις ολοκληρώθηκαν με μεγάλη δυσκολία λόγω της οικονομικής στενότητας τόσο του Βλαχογιάννη (η οποία άλλωστε τον συνόδευσε σε όλη του την ζωή) όσο και του Παπαδιαμάντη, αλλά δεν δημοσιεύτηκαν ποτέ. Το 1910 ο Βλαχογιάννης εξέδωσε το πεντάτομο "Χιακόν Αρχείον" με πολύτιμα ιστορικά έγγραφα για την Χίο την εποχή της επανάστασης, όπως και ντοκουμέντα για την ολική καταστροφή της από τους Τούρκους. Έγινε γρήγορα δημοφιλής στους λογοτεχνικούς κύκλους και επαινέθηκε από τον Κωστή Παλαμά για το έργο του. Συνεργάστηκε με πολλά λογοτεχνικά περιοδικά (όπως τα Τέχνη, Ηγησώ, Μούσα) και ημερολόγια της εποχής του.

Κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου ο Βλαχογιάννης αποτέλεσε πνευματικό πυλώνα του δημοτικισμού, του Ελληνοκεντρισμού αλλά και της αστικής αγάπης για την φύση και το χωριό ως αμόλυντης πηγής της γνήσια λαϊκής ψυχής. Η εργασία του υπήρξε εξαιρετικά συστηματική και συνέβαλε αποφασιστικά στην καταγραφή της ελληνικής ιστορίας του περασμένου αιώνα. Για την αρχειακή του έρευνα ο Βλαχογιάννης αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του ταξιδεύοντας στην Αλεξάνδρεια και το Λονδίνο, από τα ταξίδια αυτά όμως τίποτε δεν τον εντυπωσίασε από την Δύση και παραμένοντας ένας αυθεντικός ερμηνευτής και αμύντορας της λαϊκής ψυχής. Το 1914 με δική του εισήγηση ιδρύθηκαν από τον Βενιζέλο τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, όπου διετέλεσε και πρώτος διευθυντής ως το 1937. Το 1927, χάρις την οικονομική συνδρομή του Εμμανουήλ Μπενάκη, εξέδωσε την περίφημη "Ιστορική ανθολογία", μια συλλογή από σύντομα ανέκδοτα και περιστατικά της εποχής του 1821. Κατά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940, προσυπέγραψε την «Έκκληση των Ελλήνων Διανοουμένων» προς τους Διανοούμενους ολόκληρου του Κόσμου με την οποία αφενός μεν καυτηριάζονταν η κακόβουλη ιταλική επίθεση, αφετέρου δε, διέγειρε την παγκόσμια κοινή γνώμη σε επανάσταση συνειδήσεων για κοινό νέο πνευματικό Μαραθώνα. Στα χρόνια της Κατοχής, όταν ο πνευματικός βίος των Ελλήνων μπήκε χωρίς πυξίδα σε ένα σκοτεινό δωμάτιο, ο Βλαχογιάννης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν στην δύση της ζωής του, συνδέθηκε με τον Άγγελο Παπακώστα και τον βοήθησε στις έρευνες του για την διάσωση και έκδοση του αρχείου του Κολοκοτρώνη.

Γενικά ο Βλαχογιάννης υπήρξε εχθρός κάθε είδους λογιοτατισμού, καθαρευουσιανισμού, ενώ πίστευε βαθιά στην δύναμη της λαϊκής ψυχής την οποία θεωρεί αποκλειστικό αυτουργό οποιασδήποτε σημαντικής Ιστορικής εξέλιξης. Θεωρεί ακατανόητο και τεχνητό κάθε διαχωρισμό του λαού, όπως και επιμένει με συγκινησιακή φόρτιση στα Ελληνικά χαρακτηριστικά του λαού. Έτσι και τον αγώνα της εθνεγερσίας τον είδε ως αποκλειστικό δημιούργημα του Ελληνικού λαού, αντιμετωπίζοντας εχθρικά την "Φιλική Εταιρεία", τους λόγιους και τους "καλαμαράδες", ενώ ακόμη και τους στρατιωτικούς ηγήτορες του 1821 (όλοι ταπεινής λαϊκής καταγωγής), τους θεωρούσε γεννήματα της και ενεργήματα του λαού και όχι αυτοφυείς και ανεξάρτητους. Όπως επίσης και το στρατιωτικό γεγονός του 1821, ως εκδήλωση της αρετής και της ανδρείας, το προβάλλει πολύ περισσότερο από το πολιτικό, θεωρώντας (όχι λανθασμένα κατά την γνώμη μου) πως το δεύτερο οφείλει την ύπαρξη του στο πρώτο.

Με τραχύ ακραίο δημοτικιστικό γλωσσικό ύφος στηλίτευε όλους τους πνευματικούς άνδρες της εποχής του που είχαν επηρεαστεί από τα φιλοσοφικά και κοινωνικά ρεύματα που είχαν δημιουργηθεί στην Δύση και πάσχιζαν να τα μεταφέρουν αυτούσια στην Ελλάδα. Έγραφε χαρακτηριστικά: "Δεν είναι καλά οι άνθρωποι. Είναι όλοι...ρευματικοί. Τους φάγανε τα πνευματικά ρεύματα της Ευρώπης. Ο Καημός τους είναι από τους πιο αστείους. Περνάνε τον Έλληνα για αράπη και τσακίζονται να τον ασπρίσουν στο μπάνιο με την βούρτσα!". Κατά την γνώμη του ο Ελληνικός λαός όφειλε να ακολουθήσει το ανόθευτο παράδειγμα ζωής του 1821, έναν ατόφιο ακέραιο τρόπο ζωής που βγήκε από το Ελληνικό χώμα και συνδεόταν με το ρωμαλέο ήθος των Αρχαίων Ελλήνων. Αυτό το ήθος, κατά τον Βλαχογιάννη, προσπάθησαν οι λόγιοι και οι πολιτικάντηδες να το διαφθείρουν μετατρέποντας το σε "καπελαδούρα" και "δημοσιοϋπαλληλίκι".

Ο Βλαχογιάννης στο ιστοριοδιφικό του έργο δεν είναι αντικειμενικός, ούτε προσπαθεί να είναι, ούτε θέτει κάτι τέτοιο ως σκοπό του. Όταν ανατέμνει το Ιστοριογραφικό υλικό του φαίνεται η συγκίνηση του και η προσωπική συμμετοχή του, κάτι που όμως τραυματίζει καίρια την αίσθηση αντικειμενικότητας που οφείλει να έχει (η τουλάχιστον να επιδιώκει) κάθε έργο σχετικό με την επιστήμη της Ιστορίας. Ίσως για τον λόγο αυτό για πολλούς αναλυτές του, το έργο του Βλαχογιάννη δεν έχει καθαρά Ιστοριογραφικό χαρακτήρα αλλά σε κάποιες περιπτώσεις ρέπει προς την λαογραφία.

Όπως αναφέρει γλαφυρά και ο Νίκος Καραπιδάκης: "Τον (Βλαχογιάννη) κυριαρχούν άνδρες και γυναίκες της Ιστορίας, που τον γοητεύουν από το χαρακτήρα τους, όσο αυτός δεν υπακούει σε στενές κομματικές αντιλήψεις, σε μικροσυμφέροντα, σε ψέματα. Τον απασχολεί πολύ και την αναδεικνύει διαρκώς με τα έργα του, την πλευρά εκείνη των ανθρώπων, που από απλούς και καθημερινούς μπορεί να τους μετατρέψει σε ήρωες ξεχωριστούς, γοητευτικούς αλλά και μαρτυρικούς, αφού συχνά τους περιμένει ο θάνατος ή η προδοσία. Φαίνεται να είναι πεισμένος πως σ' αυτές τις εξαιρετικές συμπεριφορές κρύβεται η παράδοση και η αλήθεια, η ουσία της ελληνικής Ιστορίας, η ταυτότητα του πραγματικού Έλληνα. Η απόσταση δε κυρίως της καθημερινής ζωής από τέτοιες εξαιρετικές στιγμές, που του επεφύλασσαν οι εθνικοί μας άγιοι, έκαναν τον Βλαχογιάννη πιο μελαγχολικό αλλά ταυτόχρονα και πιο υπερήφανο στο πείσμα του να διαφυλάξει αξίες που η καθημερινότητα φαινόταν να απορρίπτει".

Ο Βλαχογιάννης πέθανε το 1945 στην Αθήνα.

Επίμετρον 1

Το έργο του Γιάννη Βλαχογιάννη αναλυτικά:

Ι. Ποίηση

• Η Μούσα και η Ψυχή. Αθήνα, Εστία, 1961.

ΙΙ. Διηγήματα

• Ιστορίες του Γιάννου Επαχτίτη. Αθήνα, χ.ε., 1893.

• Τ’ άρματα. χ.τ., χ.ε., 1912.

• Το Σούλι. χ.τ., χ.ε., 1912.

• Μεγάλα χρόνια. Αθήνα, εκδ. Εκπαιδευτικού Ομίλου, 1913.

• Ο Πετεινός• Ήθη επαρχιακά. Αθήνα, Ηλ.Δικαίος, 1914.

• Η πεταλούδα. Αθήνα, 1920.

• Γύροι της ανέμης • Παραμύθια. Αθήνα,1923.

• Έρμος κόσμος • Διηγήματα. Αθήνα, 1923.

• Του Χάρου ο χαλασμός • Πεζή σάτυρα. Αθήνα, 1923.

• Λόγοι και αντίλογοι • μικρά πεζά 1902-1914. Αθήνα, 1925.

• Μεγάλα χρόνια• Λόγοι και αντίλογοι. Αθήνα, 1930.

• Τα παληκάρια τα παλιά. Αθήνα, 1931.

• Διηγήματα. Αθήνα, Εστία, χ.χ.

ΙΙΙ. Ιστορία - Αρχειακή Έρευνα

• Αθηναϊκόν Αρχείον Α΄. Αθήνα, τυπ.Βλαστού, 1901.

• Ιστορική Βιβλιοθήκη• Η βιογραφία του στρατηγού Γεωργίου Καραΐσκάκη υπό του ιδιαιτ. γραμματέως του Δ. Αινιάνος. Αθήνα, χ.ε., 1903. (β΄ εκδ.)

• Αρχεία νεωτέρας Ελληνικής ιστορίας• Αρχεία του στρατηγού Ιωάννου Μακρυγιάννη Α’-Β’. Αθήνα, χ.ε., 1907.

• Χιακόν Αρχείον Α΄-Ε΄. Αθήνα, χ.ε., 1910-1924.

• Συλλογή ιστορικών εγγραφών και χειρογράφων. χ.τ., χ.ε., 1913.

• Ανέκδοτα του Γεωργίου Καραΐσκάκη και του Κολοκοτρώνη• Ανέκδοτα-Γνωμικά-Περίεργα. Αθήνα, Καλέργης και σια, 1922.

• Σπυρομηλίου Απομνημονεύματα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826. Αθήνα, χ.ε., 1926.

• Ιστορική Ανθολογία• Ανέκδοτα-Γνωμικά-Περίεργα-Αστεία εκ του βίου διασήμων ελλήνων 1830-1864. Αθήνα, χ.ε., 1927.

• Κλέφτες του Μοριά• Μελέτη ιστορική από νέες πηγές βγαλμένη 1715-1820. Αθήνα, 1935.

• Αρχεία της νεωτέρας Ελληνικής ιστορίας • Νικ.Κ.Κασομούλη αγωνιστού του Εικοσιένα Μακεδόνος Α΄. Αθήνα, χ.ε., 1938.

• Αρχεία της νεωτέρας Ελληνικής ιστορίας • Νικ.Κ.Κασομούλη αγωνιστού του Εικοσιένα Μακεδόνος Β΄. Αθήνα, χ.ε., 1940.

• Αρχεία της νεωτέρας Ελληνικής ιστορίας • Νικ.Κ.Κασομούλη αγωνιστού του Εικοσιένα Μακεδόνος Γ΄. Αθήνα, χ.ε., 1942.

ΙV. Συγκεντρωτικές εκδόσεις

• Ιστορίες του Γιάννου Επαχτίτη και άλλα διηγήματα. Αθήνα, Νεφέλη, 1991.

• Μεγάλα χρόνια - Τα παληκάρια τα παλιά• Φιλολογική επιμέλεια Επαμ.Μπαλούμη. Αθήνα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, 1994.

• Άπαντα Α΄-Ζ΄. Αθήνα, Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων, 1965-1967. (επιμ. Γ.Κουρνούτος)

(Για αναλυτική και βιβλιογραφία του Γιάννη Βλαχογιάννη βλ. Παπακώστας Άγγελος, Γιάννης Βλαχογιάννης (1867-1945)• Βιβλιογραφία. Αθήνα, 1948, Σαχίνης Απόστολος, Παλαιότεροι πεζογράφοι, σ.227-299. Αθήνα, Εστία, 1989 και Πρακτικά του Α’ Συμποσίου Ναυπακτιακής λογοτεχνίας, σ.436. Αθήνα, Εταιρεία Ναυπακτιακών Μελετών, 1995.)

Επίμετρον 2

Ο Γιώργος Θεοτοκάς περιγράφει τη θαυμαστή ιστορία της εύρεσης των Απομνημονευμάτων του Στρατηγού Μακρυγιάννη:

Η οικογένεια Μακρυγιάννη δεν ήξερε την ύπαρξη των Απομνημονευμάτων. Ο Βλαχογιάννης, οδηγημένος από κάποια πληροφορία που είχε βρει σε κάποιο παλιό βιβλίο ή χειρόγραφο (δε θυμάται πια) αποτάθηκε στο συνταγματάρχη Κίτσο Μακρυγιάννη, γιο του Στρατηγού, και τον παρακίνησε να ψάξει. Σε καμιά δεκαπενταριά μέρες ο Κίτσος τον ειδοποίησε πως είχε βρει ένα χειρόγραφο, χωμένο σ’ ένα τενεκέ παραριγμένο σε μια απόμερη γωνιά του σπιτιού. Το χειρόγραφο ήτανε μουχλιασμένο από την υγρασία, μα δεν είχε ακόμα αποσυντεθεί. Υπό τις συνθήκες αυτές είναι θαύμα πως διατηρήθηκε απάνω από πενήντα χρόνια.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΘΕΟΤΟΚΑΣ “ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΥ” Εκδόσεις ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ

Επίμετρον 3

«Ένα μισο-υπόγειο με τέσσερα δωμάτια γεμάτα, φίσκα ως το ταβάνι με βιβλία ιστορικά του Αγώνος και χειρόγραφα, πάνω σε ράφια. Αλλού πάλι, ντουλάπια με βιβλία , κι αλλού, ράφια σε σειρές π'αφίνανε στενά μονοπάτια, όσο για να περνάς. Χιλιάδες παλιοί τόμοι και σπουδαία χειρόγραφα του Καποδίστρια, του Υψηλάντη, του Μακρυγιάννη κι' άλλων συγκεντρωμένα και φυλαγμένα μ'αληθινή αγάπη, σε τετράγωνα τενεκεδένια κουτιά. Σε κάθε δωμάτιο, είχε κι από ένα τραπέζι με βιβλία καi φρέσκα χειρόγραφα.»

Κώστας Δημητριάδης, «Περί τα γεγονότα και τα ζητήματα.
Τελευταία συνομιλία με τον Γιάννη Βλαχογιάννη»,
Νέα Εστία, 437-438 (1-15/9-1945), 791.