Η Παναγία η Αθηνιώτισσα σε ένα ανιστόρητο ντοκιμαντέρ (του Κ. Γαβρά)

Η Παναγία η Αθηνιώτισσα σε ένα ανιστόρητο ντοκιμαντέρ (του Κ. Γαβρά)

Μερικά ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα για τον Παρθενώνα στα βυζαντινά και τα μεσαιωνικά χρόνια

Γράφει ο ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Δ.ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ*

Κατά τη διαμάχη του 2009 γύρω από το ντοκιμαντέρ του Κώστα Γαβρά στο Νέο Μουσείο Ακροπόλεως διατυπώθηκαν μερικές απόψεις μας στο περιοδικό «Μανιφέστο» (τεύχ. Ιδ, Χαλκίδα, Χειμώνας 2009-2010, σσ. 39-43). Το 2013 κυκλοφόρησε και στη γλώσσα μας το περισπούδαστο βιβλίο του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της πολιτείας του Οχάιο Αντ. Καλδέλλη «Ο βυζαντινός Παρθενώνας», που αγνοήθηκε σε μεγάλο βαθμό. Με την ευκαιρία της μεγάλης θεομητορικής γιορτής της χριστιανοσύνης, ας ξαναθυμηθούμε μερικά πράγματα.

Η Εκκλησία κατηγορήθηκε άδικα ότι πίεσε παρασκηνιακά να περικοπούν ορισμένες σκηνές από το φιλμάκι του αριστερού κινηματογραφιστή Γαβρά. Ποια πρέπει να είναι η στάση της Εκκλησίας; Οχι, βέβαια, η επιβολή λογοκρισίας! Οφείλει να εκφέρει λόγο σύνεσης, γνώσης, διάκρισης και αγάπης, να σώζει μαρτυρώντας (μαρτυρία και μαρτύριο), αποκρούοντας τον πειρασμό της κοσμικής εξουσίας. Είναι, άλλωστε, γνωστές η σύνεση, η παιδεία και η αρχαιολογική καλλιέργεια του Αρχιεπισκόπου κ. Ιερωνύμου. Ας δούμε την άλλη πλευρά: Ποιος έδωσε το σενάριο στον κ. Γαβρά, σκηνοθέτη με αξιοσέβαστους τίτλους αριστερού, αλλά όχι ιστορικό, μήτε αρχαιολόγο; Διότι, βέβαια, δεν γίνεται κανείς επιστήμονας μόνο με το πτυχίο του! Ποιες πηγές χρησιμοποιήθηκαν, ποιοι ήταν επιστημονικοί σύμβουλοι του; Στους σύγχρονους αναστηλωτές του μνημείου, τον αείμνηστο καθηγητή Χαράλαμπο Μπούρα και τον καθηγητή Μαν. Κορρέ, που αναφέρονται στο φιλμ ως επιστημονικοί σύμβουλοι του, δεν μπορούν να χρεωθούν τέτοιες ανακρίβειες για τον χριστιανικό Παρθενώνα, που ποτέ δεν τις υποστήριξαν σε δημοσιεύματα τους! Το «ντοκιμαντέρ» δεν προσφέρει ιστορικό τεκμήριο για όσες καταστροφές του Παρθενώνα προσάπτει στους αρχαίους χριστιανούς, απορεί όμως κανείς με τη μακροχρόνια σιωπή τόσων επιστημονικών φορέων! Ας δούμε μερικά ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα για τον Παρθενώνα στα βυζαντινά και τα μεσαιωνικά χρόνια.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ: Ο χριστιανισμός εισχώρησε νωρίς στην Αθήνα (κήρυγμα Αποστόλου Παύλου, επίσκοπος Διονύσιος Αρεοπαγίτης, 1ος αι. μ.Χ.), αλλά η παλαιά «εθνική» (δηλαδή, ειδωλολατρική) ζωή παρέμεινε ακμαία έως τον 5ο αι. Ας θυμηθούμε: πρώτον, ότι οι χριστιανοί έως τον 6ο αιώνα χτίζουν ναϊσκους κυρίως σε απόκεντρα μέρη, μακριά από το κέντρο (Αγορά, Ακρόπολη). Δεύτερον, ότι εδώ ενεργοποιείται σειρά απολογητών του χριστιανισμού, πριν αυτός αναγνωριστεί ως επίσημη θρησκεία, οι οποίοι αντικρούουν τους εθνικούς (Κοδράτος, Αθηναγόρας, πιθανόν και οι Αριστείδης και Κλήμης ο Αλεξανδρεύς). Τρίτον, ότι παρουσιάζεται και στην Αθήνα σειρά μαρτύρων της πίστης (επίσκοπος Πόπλιος, Κοδράτος, Δαρεία, Λεωνίδης κ.ά.). Υπήρξε και εδώ λοιπόν φανατισμός των ειδωλολατρών, αλλά σε μικρότερο βαθμό από άλλα μέρη.

Μετά τους διωγμούς σπουδάζουν τα κλασικά γράμματα εδώ επιφανείς πατέρες, όπως οι άγιοι Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Μέγας Βασίλειος και άλλοι. Η πόλη προμηθεύει με λόγιες ηγεμονίδες και αυτοκράτειρες τη Βασιλεύουσα (Αθηναϊς - Ευδοκία, Ειρήνη, η υπερασπίστρια των εικόνων, Θεοφανώ). Στις παραμονές της φραγκικής άλωσης, ο μητροπολίτης της, λόγιος Μιχαήλ Χωνιάτης (12ος-13ος αι.), μνημονεύει το αρχαίο κάλλος της.

Στον Ιουστινιανό προσάπτεται η κατηγορία για το κλείσιμο της Ακαδημίας (529 μ.Χ.) και τη φυγή των τελευταίων επτά φιλοσόφων στην Περσία. Σύγχρονες έρευνες θεωρούν τα στοιχεία ανεπαρκή, αναφέρονται σε προσωρινή διακοπή και σε αδιευκρίνιστες προθέσεις του αυτοκράτορα· αρκετοί υποστηρίζουν ότι το κλείσιμο δεν ήταν η αιτία, αλλά η διαπιστωτική πράξη της παρακμής της Ακαδημίας, που πιθανόν συνέχισε να υπολειτουργεί και αργότερα.

Δεν διαθέτουμε καμιά ιστορική μαρτυρία για βίαιη καταστροφή εθνικών ιερών στην Αθήνα από χριστιανούς. Αν ο Παρθενώνας πυρπολήθηκε όντως από τους Γερμανούς Ερούλους το 267 μΧ., όπως υποστηρίζεται από ερευνητές -και τον κ. Γαβρά-, ασφαλώς δεν ευθύνονται οι χριστιανοί, που ήταν υπό διωγμόν! Ο Ιουλιανός ο Παραβάτης, που έμεινε επί μήνες στην Αθήνα, δεν θα έχανε τέτοια ευκαιρία να καταφερθεί εναντίον των χριστιανών αν είχαν καταστρέψει τον Παρθενώνα, που τον επιδιόρθωσε στα χρόνια του (361-363)!

Κατά τους αντιβυζαντινούς διανοουμένους μας, βαραίνει επίσης τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες (Μέγας Κωνσταντίνος, Μέγας Θεοδόσιος) το κρίμα της λαφυραγώγησης αγαλμάτων, όπως του χρυσελεφάντινου της Παλλάδος Αθηνάς από τον Παρθενώνα. Η πράξη είναι αποκρουστέα στην εποχή μας, όμως δεν ισχύουν τα σημερινά κριτήρια για εποχές τόσο διαφορετικές! Αυτό ήταν παράδοση ήδη από την (εθνική) Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (λαφυραγωγήσεις Σύλλα, Νέρωνος κλπ.), πρακτική που δυστυχώς κρατάει έως τις μέρες μας (πρβλ. Γερμανούς και ναό Περγάμου, ναζί στην κατεχόμενη Ευρώπη, Σοβιετικούς στην Ανατολική Γερμανία, σήμερα τις συλημένες αρχαιότητες σε Αφγανιστάν, Ιράκ, Ιράν, Συρία, Βόρεια Κύπρο κ.α.). Αποσιωπάται, βέβαια, ότι τα αγάλματα δεν καταστράφηκαν μεταμόρφωσαν τη χριστιανική Κωνσταντινούπολη-ΝέαΡώμη σε υπαίθριο μουσείο ελληνορωμαϊκής τέχνης - πού είναι ο «φανατισμός των ρασοφόρων»; (Δεν σχολιάζω τη χονδροειδή ανακρίβεια του κ. Γαβρά για... μελανοχίτωνες ρασοφόρους την εποχή αυτήν!)

Αυτά τα έργα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στον κλασικισμό της βυζαντινής τέχνης. Πολλά καταστράφηκαν με την πάροδο των αιώνων, άλλα λεηλατήθηκαν από τους σταυροφόρους το 1204 και ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης θρήνησε την απώλεια τους. Ο,τι απέμεινε έπεσε θύμα της οθωμανικής αλώσεως. Κατά πρόσφατες απόψεις, το άγαλμα της Αθηνάς πιθανόν κάηκε στον εμπρησμό των Ερούλων και αντικαταστάθηκε με καινούργιο από τον Ιουλιανό τον Παραβάτη, αν δεν είχε γίνει νωρίτερα άλλη αντικατάσταση του - οι «φανατικοί χριστιανοί» είναι αθώοι του εγκλήματος! Υπάρχει και το περιώνυμο διάταγμα του Θεοδοσίου Β' (438-439) για το κλείσιμο των εθνικών ιερών, που εκλαμβάνεται ως αιτία των καταστροφών, άποψη που φαίνεται ότι υιοθετεί και ο κ. Γαβράς. Αλλά ήδη τον 2ο αι. μ Λ. ο ειδωλολάτρης Πλούταρχος παραπονιόταν για την εγκατάλειψη των πατρίων ιερών. Το διάταγμα επιτρέπει τη μετατροπή των εθνικών ιερών σε εκκλησίες. Οι θετικές επιδράσεις του, ειδικά στην Αθήνα, είναι πασιφανείς: Πώς αλλιώς σώθηκαν ακέραια τα κτίσματα Παρθενώνα, Ερεχθείου, Θησείου; Σύζυγος του Θεοδοσίου ήταν η Αθηναία Αθηναϊς - Ευδοκία, ελλόγιμος και θυγάτηρ φιλοσόφου κατά τους συγχρόνους της, δηλαδή με κλασική παιδεία (πρωτοστάτησε στην ίδρυση του πρώτου ευρωπαϊκού πανεπιστημίου για την καλλιέργεια των κλασικών γραμμάτων στην Κωνσταντινούπολη), που ασφαλώς δεν θα επέτρεπε τέτοια καταστροφή στην ιδιαίτερη πατρίδα της! Ο νόμος εφαρμόστηκε πιθανόν υπό την έννοια της απαγόρευσης των ειδωλολατρικών τελετών.

Αν αφήσουμε κατά μέρος τη σλαβική επιδρομή (τέλη 6ου αι.), αμφίβολη και για την Αττική, και την επιδρομή των Σαρακηνών που αγνοεί το φιλμ, οι Φράγκοι, οι Καταλανοί και οι Φλωρεντινοί δυνάστες κατέστρεψαν ή λαφυραγώγησαν αρχαία (13ος αι. και εξής). (Ο κ. Γαβράς το αναφέρει, αλλά δεν υπογραμμίζει ότι χτίστηκαν ολόκληρο φραγκικό παλάτι και πύργος στην Ακρόπολη!) Επαναλήφθηκαν οι καταστροφές, όπως δείχνει και το φιλμ, με την πτώση στους Οθωμανούς (1456 και εξής· ανέγερση τζαμιού), με την τρομερή ανατίναξη του Βενετού Μοροζίνι (1687), με τη λαφυραγώγηση από τον διαβόητο Ελγιν και τον σύμβουλο του, ιερωμένο Hunt (αρχές 19ου αι.), και τέλος στην Ελληνική Επανάσταση (αναφέρει ο Μακρυγιάννης ότι έδιναν βόλια στους πολιορκημένους στην Ακρόπολη Τούρκους για να μη λιώνουν τους κίονες της για το μολύβι τους, κάτι που όφειλε να δείξει το φιλμ).

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ: Άγνωστο είναι πότε ακριβώς μετατράπηκε ο Παρθενώνας σε καθεδρικό ναό της Παρθένου (και όχι της του Θεού αγίας Σοφίας, δηλαδή του Χριστού-Λόγου, όπως ισχυρίζεται ο κ. Γαβράς)- το πιθανότερο είναι τον 6ο αιώνα, αλλά προηγουμένως είχε ήδη απαγορευθεί η εθνική λατρεία.

Κατά τις μετατροπές, ο αρχαίος αρχιτεκτονικός σκελετός έμεινε σχεδόν ανέπαφος. Παραμένουν αρχαιολογικά αινίγματα η χρονολόγηση και η ακριβής αιτία μερικής απολάξευσης των αρχαίων μετοπών στις τρεις πλευρές· πάντως, αποκλείεται ο «χριστιανικός φανατισμός», που δεν είχε λόγο να φεισθεί καμιάς πλευράς κατ' αυτούς που τον επικαλούνται!

Στους σύγχρονους αρχαιολόγους, κλασικούς και βυζαντινολόγους, κοινή είναι η διαπίστωση όσο κι αν ηχεί παράδοξα: Η μετατροπή του Παρθενώνα σε εκκλησία είναι εκείνη που τον έσωσε από τον αφανισμό, αντίθετα με τόσα άλλα μνημεία, που δεν μετατράπηκαν σε ναούς αλλά κατερειπώθηκαν φυσιολογικά ή συλήθηκε το οικοδομικό υλικό τους! Ας παραλληλίζει σε συνέντευξη του στο «Spiegel» ο άγευοτος και προκατειλημμένος κατά της βυζαντινής ιστορίας κ. Γαβράς τους χριστιανούς με τους Ταλιμπάν του Αφγανιστάν του 20ού αι.!. Τιμή και δόξα πρέπει στους «φανατικούς» ρασοφόρους και μοναχούς, που πράγματι διέσωσαν τον Παρθενώνα, όπως διέσωσαν σύνολη την αρχαία γραμματεία!

Από πού κι ως πού, λοιπόν, κάθε κατεστραμμένο μνημείο αποδεικνύει, αναγκαστικά, φανατισμό χριστιανών; Ξέρουμε σήμερα καλά ότι αρχαία ιερά καταστράφηκαν από εγκατάλειψη, δηλαδή από απουσία πιστών.

Σοβαροί μελετητές επισημαίνουν την επίδραση των αρχαίων αθηναϊκών μνημείων στη μορφολογία των βυζαντινών και των μεταβυζαντινών εκκλησιών του κλεινού άστεως στα γλυπτά τους -μοναδικός ο Αγιος Ελευθέριος δίπλα στη Μητρόπολη!-, στα ψηφιδωτά της Μονής Δαφνιού, στις κατεστραμμένες πια βυζαντινές τοιχογραφίες του ίδιου του Παρθενώνα. Για το Βυζάντιο, ο αρχαίος κόσμος δεν ήταν εχθρός, αλλά ένας οικείος που έπρεπε να προσληφθεί και να μεταμορφωθεί εν Χριστώ, όπως και έγινε. Η Αθήνα επί αιώνες φιλοξένησε, δίπλα δίπλα, εθνικούς και χριστιανούς σε αρμονικές σχέσεις και η λατρεία της Παρθένου Μαρίας στον τόπο της Παρθένου Αθηνάς ήταν η ιδεωδέστερη λύση. Το ζητούμενο δεν ήταν η ρήξη, η κατατρόπωση και η εξαφάνιση του άλλου, αλλά ο διάλογος υπό το νέο φως,του Ευαγγελίου.

Η ιστορική αλήθεια επιβάλλει να ξεπερνάμε όποια ταμπού ιδεολογικής προκατάληψης και τρομοκρατίας! Καιρός δεν είναι να αποσυρθεί και το «προοδευτικό», δυσφημιστικό για τον Βυζαντινό και τον Νεότερο Ελληνισμό, ντοκιμαντέρ από το νέο Μουσείο;

*τ. καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κύπρου

Επιλογή βασικής βιβλιογραφίας.

1. Γρηγορόβιος Φ. (Gregorovius F), Ιστορία της πόλεως των Αθηνών κατά τους μέσους αιώνας κλπ., 3 τόμοι, μετάφρ. Σπυρ. Λάμπρου, Αθήναι 1904-

1906.

2. ΚαλδέλληςΑντ., Ο βυζαντινός Παρθενώνας, μετάφρ. Γ. Ύφμας, Αθήνα

2013.

3. Κορρές Μ., Μελέτη αποκαταστάσεως του Παρθενώνος Η/2, Αθήνα 1989.

4. "Μέλισσα" (εκδ.), Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα

χρόνια, Αθήνα 1994.

5. ΠάλλαςΔ., Ή Αθήνα στα χρόνια της μετάβασης...", Επιστ. Επετηρίς θεολογ. Σχολής Πανεπ. Αθηνών 28 (1989) 851-930.

6. Τραυλός Ι., Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών κλπ., Αθήναι 1993.

7. FrantzA, Late Antiquity A.D. 267-700 (The Athenian Agora, XXIV), Princeton N.J. 1988.

8. Reallexikonzurbyzantinischen Kunst, τόμ. 1, λήμμα "Athen".

"κυριακάτικη δημοκρατία" 30.7.2017