Οι εντυπώσεις του Καζαντζάκη από την Ανατολή

 

Οι εντυπώσεις του Καζαντζάκη από την Ανατολή

Ο Νίκος Καζαντζάκης απευθύνεται στην αρχή του βιβλίου στον αναγνώστη,  αναφερόμενος  στον  δρόμο  που  έχει  χαράξει  και  στον θεό που ακολουθεί στη ζωή, στα όνειρα και στα ταξίδια του:  «Ακολουθώ το δρόμο τον εδικό μου. Προσπαθώ να κερδίσω τα χρόνια της νιότης, που τα έχασα λατρεύοντας άσαρκους, ξένους από μένα κι από τη ράτσα μου θεούς. Μετουσιώνω πια τις  αφηρημένες  έννοιες  και  τις  κάνω  σάρκα  και  θρέφουμαι.  Ένιωσα  πως  ο  Έπαφος,  ο  θεός  της  αφής,  είναι  ο  θεός  μου.  Όλες οι χώρες που γνώρισα, τις γνώρισα από τότε πια με την αφή. Αλάκερη τη θύμηση τη νιώθω να μερμηγκιάζει όχι μέσα στο κεφάλι, παρά στις ρώγες των δαχτυλιών μου και στην επι-δερμίδα μου όλη».

Για άλλη μία φορά ο Νίκος Καζαντζάκης αναδεικνύεται ως ένας διανοητής που με όποιο λογοτεχνικό είδος και αν καταπιαστεί  δεν  παύει  να  αναπνέει  ως  άνθρωπος  και  να  σκέφτεται ως στοχαστής· στην Ιαπωνία και στην Κίνα, ο συγγραφέας αναζητά αγωνιωδώς την κοινωνική ρίζα και ελευθεροσύνη της ανθρώπινης  ύπαρξης,  προβάλλοντας  με  ενθουσιασμό  τις  θεμελιώδεις  καζαντζακικές  του  ανησυχίες:  ελευθερία,  πατρίδα,  θεός.

Ο Καζαντζάκης εντυπωσιάζεται από την Ιαπωνία και την χαρακτηρίζει ως η γκέισα των εθνών· επικεντρώνεται στην αναζήτηση της γιαπωνέζικης ψυχής τονίζοντας ότι: «1. Η γιαπωνέζικη ψυχή δέχεται πολύ εύκολα ξένες ιδέες. 2. Δεν τις δέχεται δουλικά, παρά τις αφομοιώνει· η αφομοιωτική της δύναμη είναι μεγάλη. 3. Άμα τις αφομοιώσει, τις εναρμονίζει με όλες τις προηγούμενες  ιδέες  της.  Κι  έτσι  οι  νέες  ιδέες  αποτελούν  πια  με τις παλιές ένα αρμονικό, αναπόσπαστο σύνολο»· περιγράφει τους κήπους και τις μυρωδιές της χώρας φανερώνοντας το σύμβολο της φύσης που περιγράφει στοιχεία της ανθρώπινης ψυχής: «Η γλυσίνα είναι το έμβλημα της αθώας χαράς· το χρυσάνθεμο, της αντοχής και της αθανασίας· ο λωτός, της αρετής, που ανεβαίνει αμόλευτη απάνω από τις λάσπες. Μα το άνθος της κερασιάς είναι το έμβλημα των σαμουράι γιατί είναι σφηνωμένο  απάνω  σε  δυνατό  κλαρί  και  πεθαίνει  πέφτοντας  στη  γης πρι μαραθεί· όμοια πεθαίνει κι ο σαμουράι πριν ντροπιαστεί. Και γι’ αυτό, όταν κινούσε για τον πόλεμο, κάρφωνε απάνω στο κράνος του ένα κλαρί ανθισμένο κερασιάς». 

Ο Ν. Καζαντζάκης στην "χελώνα" της Ανατολής

Αντίστοιχα, ο συγγραφέας περιγράφει την Κίνα, χαρακτηρίζοντάς την ως η χελώνα των εθνών· επικεντρώνεται στην αναζήτηση και της κινέζικης ψυχής σημειώνοντας ότι: «Πλούσια είναι η κινέζικη ψυχή, και μπόρεσε να δημιουργήσει τόσο θαμαστές,  γόνιμες  αντίθεσες  και  τόσο  εξαίσιο  πολιτισμό.  Χωρίς  την επέμβαση του πραχτικού, στέρεου νου, η επαφή με την ουσία θα παρέμενε άμορφη κι ασυνάρτητη. Χωρίς την αγιάτρευτη μυστική λαχτάρα, ο πραχτικός νους θα ’μενε στείρος, ανίκανος να πεθυμήσει μεγάλα, έξω από την άμεση ανάγκη, έργα»· αναδεικνύει τους συμβολισμούς και τα μυστικά της απέραντης χώρας με το πλήθος των ανθρώπινων ψυχών, προβάλλοντας σημειολογικά το σύμβολο της χώρας αυτής: «Το πιο μεγαλοφάνταστο σκουλήκι της γης, ο μεταξοσκούληκας, αυτός είναι το αληθινό σύμβολο της Κίνας: σούρνεται απάνω στα φύλλα της μουριάς όλο κοιλιά και στόμα, τρώει, λερώνει, ξανατρώει –ένας ταπεινός, βρωμερός σωλήνας με δυο τρύπες. Κι άξαφνα όλο  το  φαΐ  γίνεται  μετάξι,  το  άθλιο  σκουλήκι  τυλίγεται  μέσα  στα πλούτη της φαντασίας, του και πετάει, με τον καιρό, δυο άσπρες όλο χνούδι φτερούγες. Δεν υπάρχει πολιτισμός με τόση ποίηση κι ευαισθησία σαν τον κινέζικο. Ποτέ άνθρωπος δε λύτρωσε από τη λάσπη τόσο τέλεια το πνέμα όσο ο Κινέζος».

Οι  σημασιολογικοί  συμβολισμοί  και  τα  απόκρυφα  μυστικά  αποτελούν  κύρια  καζαντζακικά  ερεθίσματα  που  ορθώνονται  στην  ολότητα  του  έργου  του  συγγραφέα  ως  κλειδιά  για  την  ανακάλυψη  της  Κραυγής  του,  μιας  εσώτερης  φωνής  άηχης, πονετικής και συνάμα απελευθερωτικής από κάθε σημασία  οριοθέτησης  της  δύναμης  και  της  ανάγκης  της  ανθρώπινης επικράτησης.

Ο  Καζαντζάκης  διαμορφώνει  την  άποψή  του,  καθώς  αντιλαμβάνεται  το  νόημα  της  Ανατολής  σε  αντίθεση  με  την  κοσμοκρατορία  της  Δύσης.  Ειδικότερα για τον Ελληνισμό, η Ανατολή υπήρξε πάντοτε ένας κόσμος  απίστευτης  γοητείας  και  μυστηριακής  δύναμης:  στον  λόγο  και  στην  πράξη,  στη  ζωή  και  στον  θάνατο.  Ο  ανατολικός κόσμος λειτουργεί ως καθρέπτης του ελληνικού κόσμου, αφού παρουσιάζει παρόμοια στοιχεία της σκέψης όσον αφορά στη  σοφία  και  στη  θυμοσοφία,  καθώς  βασίζονται  στη  συσχέτιση  της  προαιώνιας  πείρας  και  του  αναγεννησιακού  πολιτισμού. Οι ιδέες, οι μύθοι και τα σύμβολα εξαϋλώνουν τον γεωγραφικό  τόπο  και  τον  αναγάγουν  φαντασιακά  σε  μια  άυλη  ιδεατή σφαίρα.

Ο Καζαντζάκης κρίνει και στοχάζεται με γνώμονα την εποχή  του,  δίχως  όμως  να  χάνει  τη  διορατική  ματιά  του  και  την  ενστικτώδη σκέψη του που διαπερνούν και κυριεύουν τα φιλοσοφικο-λογοτεχνικά  του  πονήματα,  τα  οποία  ορθώνονται  ως  διαχρονικοί φάροι ενός φωτισμένου Νου.

ΝΙΚΟΣ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗΣ : ΕΝΑ ΜΑΓΕΥΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ (απόσπασμα). Εισαγωγή στο έργο του Ν. Καζαντζάκη «Ταξιδεύοντας Ιαπωνία-Κίνα»(εκδόσεις ΕΘΝΟΣ)