Του ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ
Το αμφιπρόσωπο ριπίδιο που διέσωσε η ενορία της Πλάκας και οι ιερές πομπές των λεπρών στους δρόμους της άρρωστης πολιτείας
Ανάσταση στη Σπιναλόγκα, στα χρόνια που το όμορφο νησί του μεραμπελλιώτικου κόλπου φιλοξενούσε τους απόκληρους της ζωής, τους λεπρούς. Καθώς ο παπά Χρύσανθος τελούσε την αναστάσιμη λειτουργία και τη συνήθη περιφορά των εξαπτέρυγων, οι πιστοί διέκριναν μέσα στο σκοτάδι την πλάτη του Χριστού!
Πρόκειται για μια μοναδική παράσταση, μια αναστάσιμη εικόνα ζωγραφισμένη πάνω σε ωοειδή μεταλλική επιφάνεια. Στη μια πλευρά τηs επιφάνειας εικονίζεται n ανάσταση - ο Χριστόs, ωs νικητής του θανάτου, εξέρχεται θριαμβευτής από τον τάφο αφήνoνταs εμβρόντητους τoυs φρουρούς. Στην άλλη πλευρά υπάρχει η ίδια παράσταση, αλλά, ...από πίσω.
Δεν εικονίζει το πρόσωπο του αναστάντοs Χριστού, αλλά ...την πλάτη του! Είναι δηλαδή μια αμφιπρόσωπη εικόνα με παράσταση νέο-αναγεννησιακού τύπου που ακολουθεί αυτήν την πρωτότυπη (ίσως και πρωτόγνωρη) προοπτική. Εκτός από την πλάτη του Χριστού φαίνεται και n πλάτη του αγγέλου με τα ανοιγμένα φτερά, αλλά και n πλάτη του τρομαγμένου Ρωμαίου στρατιώτη.
Ο μεταλλικός δίσκος έχει τη μορφή των συνηθισμένων εκκλησιαστικών ριπιδίων, των γνωστών μαs εξαπτέρυγων. Τον τοποθετούσαν πάνω σε ξύλινο κοντάρι και τον χρησιμοποιούσαν στις θρησκευτικές τελετές του νησιού. Δεν έχω δει πουθενά αλλού αμφιπρόσωπη εικόνα που να εικονίζει την ίδια θρησκευτική παράσταση και στις δυο πλευρές αλλά με διαφορετική προοπτική και δεν ξέρω αν υπάρχει αυτός ο τύπος. Μια πρόχειρη έρευνα που έκανα δεν έδωσε αποτελέσματα.
 |
| Αριστερά: "Μνήσθητι, Κύριε, των κατοικούντων λεπρών...". Δεξιά: Ο παπά Ματθαίος Περοδασκαλάκης με το σήμαντρο της Σπιναλόγκας. Αυτό σήμαινε κάθε χρόνο την Ανάσταση. |
Τα εξαπτέρυγα είναι μεταλλικοί δίσκοι που προηγούνται στις λιτανείες και τιs ιερές πομπές. Είναι αρχαία κατάλοιπα, εξέλιξη των πρωτοχριστιανικών ριπιδίων, των αντικειμένων που τα κρατούσαν οι διάκονοι τα κουνούσαν πάνω από τα ιερά σκεύη για να μην πέσει κάποιο έντομο στο άγιο δισκοπότηρο. Αργότερα τα ριπίδια εξελίχτηκαν και πήραν τη μορφή που γνωρίζομε σήμερα. Πάνω στους μεταλλικούς δίσκους εικονίζονται συνήθως οι αγγελικές ασώματες μορφές. Αλλά στην πορεία του χρόνου άλλαξε ο χρηστικός τoυs ρόλος, απέκτησαν τελετουργικό κριτήριο, συνδέθηκαν με τις ιερές πομπές και οι ζωγράφοι άρχισαν να ζωγραφίζουν στις δυο επιφάνειες των δίσκων όχι μόνο αγγέλους αλλά και μορφές αγίων, καθώς και διάφορες θρησκευτικές παραστάσεις.
Το αμφιπρόσωπο ριπίδιο τηs Σπιναλόγκας φυλάσσεται σήμερα στην Πλάκα, όπου φρόντισαν να το συντηρήσουν οι άνθρωποι της ενορίας, ο παπά Περοδασκαλάκns, ο συνταξιούχος δάσκαλος Μανώλης Μπεμπελάκns και άλλοι. Ωστόσο, έχει ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο μεταφέρθηκαν από το αλλοτινό λεπρονήσι και έφτασαν ως εκεί. Κάποια μέρα, κάμποσα χρόνια πριν, ο παπά Περοδασκαλάκns ανακάλυπτε έκπληκτος μέσα στους θάμνους και κοντά στην παραλία κάμποσα εκκλησιαστικά σκεύη και εικόνες. Ανάμεσά τους και το αμφιπρόσωπο αναστάσιμο εξαπτέρυγο. Ιερόσυλοι και διαρρήκτες είχαν προσπαθήσει να λεηλατήσουν τα λειτουργικά και τα λατρευτικά σκεύη της Σπιναλόγκας. Για κάποιον άγνωστο λόγο δεν μπόρεσαν να ολοκληρώσουν το έγκλημα το οποίο είχαν επιχειρήσει να διαπράξουν. Τα πήρε ο σεπτός ιερέας, τα μετέφερε στην εκκλησία, τα φρόντισε. Και, εν τέλει, τα έσωσε!
Με συγκίνηση ξεναγηθήκαμε στα σπιναλογκίτικα ιερά σκεύη. Διαβάσαμε τις αφιερώσεις των λεπρών, είδαμε τα δισκοπότηρα και τα θυμιατά, τoυs σταυρούς και τις εικόνεs, όλα ποτισμένα με δάκρυα. Σπουδαία κειμήλια που μπορεί να μην έχουν μεγάλη υλική αξία, αλλά είναι πολύτιμα ωs τεκμήρια της ιστορικής μνήμης. Τάματα τα περισσότερα, αποτέλεσαν αποκούμπι α της ελπίδας. Γιατί κι οι απελπισμένοι που ζούσαν στο λεπρονήσι είχαν δικαίωμα στην ελπίδα.
 |
| Οι δυό πλευρές του ριπιδίου στα χέρια του δασκάλου κ. Μανόλη Μπεμπελάκη |
Διαβάζω στιs επιγραφές των εικόνων την τυποποιημένη αλλά και τόσο ουσιώδη φράση ...
ΜΝΗΣΘΗΤΙ ΚΥΡΙΕ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΟΥΝΤΩΝ ΛΕΠΡΩΝ ΕΝ ΤΗ ΝΗΣΩ ΣΠΗΝΑ ΛΟΓΚΑ 1910
Μνήσθητι!
Έξι χρόνια μετά την εγκατάστασή τoυς στο νησί, οι λεπροί μάζεψαν χρήματα και παράγγειλαν αυτήν την εικόνα. Ναι, τεκμήριο μνήμης. Αρκεί να σκεφτεί κανείς πόσες ελπίδες επενδύθηκαν σε μιαν επιγραφή. Κι αν θέλομε σήμερα να επενδύσομε στον πολιτισμό πρέπει να κάμομε ό,τι κατάφεραν οι ενορίτες τnς Πλάκας. Πήραν στα χέρια τoυς την κληρονομιά του τόπου. Τη διέσωσαν και τη διασφάλισαν.
Ο επιτάφιος των λεπρών
Το αμφιπρόσωπο μεταλλικό ριπίδιο μας οδηγεί σε μια φιλόδοξη (ίσως όμως και μάταιη) προσπάθεια ανάπλασης τnς μεγάλnς γιορτής τns Ανάστασης, όπωs τη γιόρταζαν οι σημαδεμένοι του νησιού για περισσότερα από πενήντα χρόνια, όσα χρόνια λειτούργησε το λεπροκομείο. Ανατρέξαμε στις πnγές. Από τη συνέντευξη του καπετάν Φουρτούνα (είχα μιλήσει μαζί του τον Δεκέμβριο του 1980), μέχρι τις συζητήσεις με τον Μανώλη Φουντουλάκη το 2006 και το 2007. Κι ανάμεσα σε τούτες τιε χρονολογίες οι ατέλειωτες συζητήσειs με αποθεραπευμένους λεπρούς, με υπαλλήλους του λεπροκομείου, με τον μοναδικό ηθοποιό που τόλμησε να περάσει την πόρτα της Σπιναλόγκας, τον Μανωλάκη τον Μονάντερο, με τον τελευταίο γιατρό του νησιού, τον καλοσυνάτο και προσηνή Ζαχαρία Τουτουδάκη.
 |
| Κειμήλια από τον Άγ. Παντελεήμονα της Σπιναλόγκας που διέσωσε ο παπα Ματθαίος Περοδασκαλάκης |
Στο ερώτημα «πώς περνούσατε τις γιορτές, το Πάσχα και τα Χριστούγεννα στο νησί» έπαιρνα πάντα τη στερεότυπη απάντηση:
-Όπως και στα χωριά μας ...
Πιο συγκλονιστικές απ' όλες ήταν δυο αφηγήσεις: του γιατρού Τουτουδάκη και του αποθεραπευμένου χανσενικού Διαλυνά, μακαρίτεs πια κι οι δυο.
Ο Διαλυνάς έζησε τα παιδικά του χρόνια στη Σπιναλόγκα. Όλα τα παιδιά περίμεναν με αγωνία τη μέρα της Λαμπρής. Ο καλόγερος, ο Χρύσανθος, λειτουργούσε πάντα με ευλάβεια, λες κι ήταν μέλος της στιγματισμένης κοινότητας. Κι ας ήταν υγιής μέχρι τέλους. Κάθε βράδυ της Μεγάλης Εβδομάδας αυγικά. Αγρύπνιεs. Και τη Μεγάλη Παρασκευή ...
«Εμείς τα παιδιά ξυπνούσαμε αξημέρωτα και γυρίζαμε όλεs τις αυλέs. Έπρεπε να βρούμε λουλούδια και να σταλίσουμε τον επιτάφιο. Κάθε άρρωστος θεωρούσε τιμή του να στείλει ένα λουλούδι στον επιτάφιο. Μερικές χρονιές έρχονταν γυναίκες από τα κοντινά χωριά κι έφερναν λουλούδια. Άλλες τα πουλούσαν, φτωχές ήταν κι αυτές και προσπαθούσαν να ζήσουν.
Άλλες τα χάριζαν στην εκκλησία. Οι πιο νεαρές στόλιζαν τον επιτάφιο στον Άγιο Παντελεήμονα. Κι οι πιο νέοι σήκωναν το βράδυ τον επιτάφιο και τον πηγαίναμε στο νεκροταφείο, στην άλλη μεριά τoυ νησιού».
Η περιφορά του επιταφίου ήταν μια από τις πιο δραματικές στιγμές που ζούσε το νησί...
«Ακολουθούσαν όλοι, όσοι μπορούσαν να περπατήσουν. Έβλεπες κουτσούs να παγαίνουν τοίχο-τοίχο, έβλεπες στραβούς να τους αναβαστάζουν άλλοι, έβλεπες γυναίκες να κλαίνε. Ο επιτάφιος σταματούσε στα καφενεία, έμπαινε στα σπίτια, έβγαιναν όλοι από τα σπίτια κρατώντας ροδοπέταλα και θυμιατά ... »
Κι ο γιατρός παρακολουθούσε την αγωνία των ανθρώπων. Ο τότε νεαρός γιατρός Τουτουδάκnς μοιράστηκε μαζί τoυς τα νάματα της επιστήμης. Κι ευτύχισε να είναι εκείνος στο νησί όταν επισκέφτηκε το λεπροκομείο η τότε Υπουργός Κοινωνικών Ασφαλίσεων Λίνα Τσαλδάρη. Μνήμες που ξεδιπλώθηκαν κάποτε μπροστά σε ένα δημοσιογραφικό μαγνητόφωνο. Μνήμες που χάθηκαν, ψηφίδες της ιστορίας των ταπεινών.
Η πλάτη του Χριστού; Μια οπτασία που φεύγει;
Το βράδυ της Ανάστασης έμοιαζε με πανηγύρι. Συνήθως δεν είχαν ξύλα για να ανάψουν φωτιές να κάψουν τον Ιούδα και να τηρήσουν το πασίγνωστο έθιμο. Προσπαθούσαν όμως. Άναβαν μικρές φωτιές, κάποιο θάμνο, κάποιο φύλλο εφημερίδας που βρισκόταν πρόχειρο μπροστά τoυς. Μάλλον που προσπαθούσαν να μεταφέρουν τον έξω κόσμο στον τόπο τoυς, άλλωστε τα έθιμα αυτά έμοιαζαν με μια μεγάλη αλυσίδα, με ένα αόρατο νήμα που συνέδεε τους δυο κόσμους.
«Ήταν η χαρά των παιδιών ... Μια φορά μας έφεραν κόκκινα αυγά. Άλλη μια μας έστειλαν από μια οργάνωση κάρτες αναστάσιμες. Tις κρατούσαμε με αγάπη. Και στο τέλος, μετά που πέρασαν οι μέρες της πασχαλιάς, τις μάζευαν τα παιδιά από τα σπίτια κι έκαναν συλλογές».
Ρώτησα έναν ασθενή τι θυμάται πιο πολύ από αυτές τιε γιορτές. «Τη Δεύτερη Ανάσταση», είπε. «Μετά την εκκλησία πηγαίναμε στα καφενεία, κάποτε υπήρχε και λυράρης άρρωστος, έπαιζε λύρα, τραγουδούσε».
Τώρα που ξέρω το αμφιπρόσωπο ριπίδιο τnς Σπιναλόγκας μπορώ να φανταστώ καλύτερα τις στιγμές τnς γιορτής, τις λιτανεύσεις και τις ιερές πορείες. Αυτό θα προπορευόταν. Κι οι λεπροί θα έβλεπαν την πλάτη του αναστημένου Χριστού να ξεμακραίνει καθώς το κρατούσαν τα νεότερα μέλη τnς κοινότnτας. Νομίζω πως θα ένιωθαν πιο κοντά τους το θαύμα. Θα έβλεπαν τον Χριστό όχι σαν μια σκέτη, ξερή εικόνα αλλά σαν ένα ζων πρόσωπο, αναστημένο - μια μορφή που κινείται θρυμματίζοντας τα δεσμά του θανάτου.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΠΡΩΤΗ: Όποιος θέλει να κατανοήσει καλύτερα το βαθύτερο νόημα της Μεγαλοβδομάdας στα λεπροχώρια δεν έχει παρά να διαβάσει προσεκτικά τις καταπληκτικές περιγραφές του Καζαντζάκη στον Καπετάν Μιχάλη του. Είναι σαν να βλέπει μπροστά του την εικόνα μιας θρησκευτικής πομπής, σα να ζωντανεύουν οι στιγματισμένες μορφές.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΔΕΥΤΕΡΗ: Κάποτε θα πρέπει να μεταφέρομε στο χαρτί τις εκπληκτικές αναμνήσεις του σπουδαίου θεατρίνου των μπουλουκιών, του Μανωλάκη του Μονάντερου. Ήταν άρρωστος πολύ όταν του ζήτησα μια μεγάλη χάρη. Ευχαρίστως αποδέχτηκε την πρόταση να πάμε μαζί στη Σπιναλόγκα και να καταγράψουμε τις αναμνήσεις του από τότε που έπειζε θέατρο για τους λεπρούς. Τον συνόδεψαν οι φίλοι του Χρήστος Λαϊδης και Σταύρος Γεωργιάδης. Μέρος αυτών των αναμνήσεων κινηματογραφήθηκαν και προβλήθηκαν από την ΕΡΤ στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Όλα έγιναν σε συνεργασία με τους διαλεκτούς φίλους και συναδέλφους Χρ. Χριστοδούλου και Κυριάκο Γεωργίου που άφησαν ανεξίτηλα τα ίχνη τους στην ποιοτική τηλεόραση. Το σχετικό ντοκιμαντέρ σκηνοθέτησε η Λάγια Γιούργου.
(*) Το παραπάνω κείμενο του ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ δημοσιεύεται στο περιοδικό ΥΠΕΡΧ των Σούπερ Μάρκετς ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ που κυκλοφορεί δωρεάν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου