Η εθιμολογία της Αποκριάς

Η εθιμολογία της Αποκριάς

Παραδοσιακά έθιμα, δοξασίες και μεταμφιέσεις του Τριωδίου στην ύπαιθρο και τις πόλεις

Του Γεωργίου Ν. Αικατερινίδη, Δρος Φιλολογίας,

Διευθυντή Ερευνών Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

Κ ΥΡΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ της αποκριάτικης περιόδου είναι το κέφι, η ευωχία, οι αστεϊσμοί και, προπαντός, οι μεταμφιέσεις. Στοιχεία που της δίδουν έναν εντελώς ιδιαίτερο τόνο και τη διαφοροποιούν ουσιαστικά από τις άλλες μέρες του χρόνου.

Στις πόλεις ο αποκριάτικος γιορτασμός, το Καρναβάλι, είναι λίγο ή πολύ τυποποιημένος και προγραμματισμένος. Στην ύπαιθρο όμως ο εθιμικός πανηγυρισμός διατηρεί μορφές που δείχνουν την αφετηρία και τις βαθύτερες ρίζες των χαρούμενων εκδηλώσεων.

Παλαιότερα η αρχή του Τριωδίου αναγγελλόταν με πυροβολισμούς ή με άλλο εντυπωσιακό τρόπο, με ταμπούρλα, π.χ., ή τσαμπούνες. Σε πολλά μέρη ο κήρυκας φώναζε πως πλησιάζουν οι Απόκριες και καθένας πρέπει να φροντίσει να προμηθευτεί το απαραίτητο κρέας. Προτροπή που θυμίζει τη βυζαντινή παροιμία «Προφωνούμαι σοι, πτωχέ, το σακκίν σου πώλησον και την εορτήν σου διαβίβασον».

Το Τριώδιο γίνεται ιδιαίτερα αισθητό από την Πέμπτη της Κρεατινής, την Τσικνοπέμπτη, που κάθε σπίτι θέλει να «τσικνώσει τη γωνιά του», να ψήσει δηλαδή κρέας και η τσίκνα να απλωθεί ολόγυρα. Την ίδια μέρα, την Τσικνοπέμπτη, σφάζονται σε πολλά μέρη τα χοιρινά, κυρίως στη νότιο Ελλάδα και σε ορισμένα νησιά. Η σφαγή συνοδεύεται και από τελετουργικά, δεισιδαιμονικά και μαντικά στοιχεία, που της προσδίδουν κάποιον θυσιαστικό χαρακτήρα (σταυροί στις πόρτες του σπιτιού με το αίμα του ζώου κ.ά.).

Ενώ η Πέμπτη της Κρεατινής είναι μέρα ιδιαίτερης χαράς, το Σάββατο της ίδιας εβδομάδας, καθώς και τα δύο επόμενα Σάββατα, της Τυρινής και εκείνο της πρώτης εβδομάδας της Σαρακοστής, των Αγίων Θεοδώρων, είναι αφιερωμένα στη μνήμη των πεθαμένων. Στα Ψυχοσάββατα αυτά φαίνεται ότι συνεχίζεται αρχαία συνήθεια, αν λάβουμε υπόψη ότι στα Ανθεστήρια, που τελούνταν στην αρχαία Αθήνα την ίδια περίπου εποχή που σήμερα είναι οι Απόκριες, η τρίτη μέρα, οι Χύτροι, ήταν ημέρα των ψυχών, με προσφορές πανσπερμίας στους νεκρούς και σπονδές από νερό πάνω στους τάφους.

Ευωχία και ευετηρία

Τη Δευτέρα της Τυρινής βρίσκουμε το θρακικό δρώμενο του «Καλόγερου (Καλός γέρος), ο οποίος στην αρχέγονη λατρευτική του μορφή αντιπροσωπεύει την αγαθή θεότητα της σποράς και της πλούσιας παραγωγής. Στο τελετουργικό του περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, εικονικό όργωμα με μιμητική σπορά και ακόμα θάνατος και ανάσταση του πρωταγωνιστή Καλόγερου, στοιχεία με εμφανή συμβολικό και αλληγορικό χαρακτήρα. Ο αγρότης και μέσα στην ευωχία της Αποκριάς έχει τη διαίσθηση της μεταβολής που συντελείται την εποχή αυτή στη φύση και θέλει με πράξεις και ενέργειες, γνωστές σ' αυτόν από προαιώνια παράδοση, να εξασφαλίσει τη βλάστηση και την καρποφορία των χωραφιών του, την ευετηρία γενικότερα, με την έννοια της πλούσιας παραγωγής και της καλής υγείας.

Στην ομάδα των ευετηρικών εθίμων ανήκουν και οι αποκριάτικες φωτιές, που ανάβονται τελετουργικά σε πλατείες και σταυροδρόμια τις βραδινές ώρες, ιδιαίτερα την τελευταία Κυριακή. Πρόκειται για συνήθεια η οποία στηρίζεται στην αρχέγονη πίστη ότι η φωτιά κρύβει μέσα της δύναμη που μεταδίδεται σε όποιον έρθει μαζί της με κάποια ιεροτελεστική σχέση. Ιδιαίτερα εντυπωσιακοί είναι οι «Φανοί» της Κοζάνης, που στήνονται στις γειτονιές ως είδος βωμού. Κάθε γειτονιά προσπαθεί να παρουσιάσει όχι μόνο τον ωραιότερο φανό, αλλά και τους πιο καλούς τραγουδιστές, που έχουν θέση ξεχωριστή στην τοπική κοινωνία.

Ο παραδοσιακός γιορτασμός της Αποκριάς, όπως και ο αστικός, κορυφώνεται την τελευταία Κυριακή, την Κυριακή της Τυρινής, που λέγεται και Τρανή Αποκριά. «Τσι Μεγάλες Αποκρές / κουζουλαίνονται (τρελαίνονται, ξεφαντώνουν) και οι γρες», λέγουν επιγραμματικά στην Κρήτη. Οι συνεστιάσεις που γίνονται και άλλες μέρες μεταξύ συγγενών και φίλων, στο δείπνο της βραδιάς αυτής παίρνουν εντονότερο χαρακτήρα. Τα τραγούδια που λέγονται είναι χαρακτηριστικά των αισθημάτων που επικρατούν (Κίμωλος):

Τούτες οι μέρες το 'χουνε,

τούτες οι εβδομάδες,

οπού 'χει φίλους κράζει τους,

οπού 'χει εχθρούς καλεί τους,

οπού 'χει και στην ξενιτιά στέλλει

και φέρνουν τους του.

Τα μακαρόνια αποτελούν το κυριότερο φαγητό της Τυρινής, γι' αυτό όλη η εβδομάδα λέγεται και Μακαρονού. Η προτίμηση αυτή στα ζυμαρικά δεν φαίνεται άσχετη με τη δοξασία ότι την αποκριάτικη περίοδο οι ψυχές βγαίνουν στον Επάνω Κόσμο. Όπως πα­ρατηρεί ο Φαίδων Κουκούλες, αρχικά η λέξη μακαρόνια σήμαινε τροπάρια μακαριστικά, αναπαύσιμους μακαρισμούς σε περίδειπνα, στα οποία συνή­θως πρόσφεραν ζυμαρικά. Στη λαϊκή όμως συνείδηση ο συσχετισμός των ζυμαρικών με τους μακαρισμούς και τις ψυχές δεν ήταν και πολύ δύσκο­λος.

Στα περισσότερα μέρη το αποχαιρε­τιστήριο δείπνο της Αποκριάς τελειώ­νει με αβγό και σχετικούς αστεϊσμούς. «Με αβγό κλείνω, με αβγό ανοίγω», λέ­γουν, εννοώντας ότι πρώτο φαγητό με­τά τη Σαρακοστή θα είναι το λαμπριά­τικο αβγό.

Μεταμφιέσεις

Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της Αποκριάς αποτελούν βέβαια οι μεταμ­φιέσεις, που συνεχίζονται σε μεγάλο βαθμό ως σήμερα, είτε με την παραδο­σιακή είτε με την αστική μορφή τους. Οι μεταμφιεσμένοι πολλές φορές σχη­ματίζουν ομίλους και δίδουν υπαίθριες σατιρικές και άλλες παραστάσεις. Η η­θοποιία των αυτοδίδακτων ηθοποιών προβάλλει αβίαστα. Ο μεταμφιεσμένος πλουτίζει με μιμικές κινήσεις τον τύπο που υποδύεται και αναπαριστά με κω­μικότητα περιστατικά της υπόθεσης. Το γέλιο βγαίνει αβίαστα μέσα από τον αυτοσχέδιο διάλογο και την κωμική κί­νηση.

Δεν είναι όμως σατιρικά όλα τα απο­κριάτικα θεάματα. Συνηθίζονται και παραστάσεις παρμένες από την Ερωφίλη και από άλλα έργα, κυρίως του Κρητικού θεάτρου. Ιδιαίτερη θέση στα θεάματα αυτά έχουν οι λεγόμενες «Ομιλίες» της Ζακύνθου, υπαίθριες δραματικές παραστάσεις που άρχιζαν από την Τσικνοπέμπτη, με ποικίλες υποθέσεις.

Ο παραδοσιακός αποκριάτικος πανηγυρισμός σε μερικά μέρη παίρνει εντελώς δική του μορφή και αποτελεί ορόσημο στο τοπικό καλαντάρι, όπως στον Σοχό της Θεσσαλονίκης, στη Νάουσα της Ημαθίας και στη Σκύρο.

Στον Σοχό οι μεταμφιεσμένοι, στα Καρναβάλια, είναι ντυμένοι με τομάρια από μαύρους τράγους και ζωσμένοι μεγάλα κουδούνια. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η προσωπίδα τους, στολισμένη με πολύχρωμα και πολύμορφα σχέδια από σειρήτια και ψιλές χάντρες, καταλήγοντας σε υψικόρυφο κάλυμμα της κεφαλής. Στο σοχιανό καρναβάλι πιστεύεται ότι απηχείται η ιστορική μνήμη για τις ληστρικές επιδρομές που έκαναν οι Γιουρούκοι στην περιοχή. Αλλά βέβαια το έθιμο είναι παλαιότερο και από την ιστορική πραγματικότητα, και αποτελεί κατάλοιπο αρχέγονων τελετουργιών για την καρποφορία της γης. Χαρακτηριστικό είναι ότι και σήμερα η τέλεση των Καρναβαλιών είναι απόλυτα ταυτισμένη με την καλή παραγωγή του Σοχού.

Στη Νάουσα πρωταγωνιστούν οι Μπούλες, άντρες ντυμένοι γυναικεία, και οι Γενίτσαροι, με φουστανέλες και με ιδιόμορφη μάσκα, που γυρίζουν παρέες παρέες τους δρόμους και τις πλατείες, χορεύοντας με ειδικό τυπικό τρόπο. Η τοπική παράδοση σχετίζει την αποκριάτικη αυτή εκδήλωση με τους χρόνους της τουρκοκρατίας και τους αγώνες για την απελευθέρωση της πόλης. Στη ναουσαίικη Αποκριά πολεμικοί χοροί και ιστορικές μνήμες ενώνονται σ' ένα αρμονικό σύνολο μουσικής και κίνησης.

Στη Σκύρο, το γραφικό αιγαιοπελαγίτικο νησί με τον τόσο αξιόλογο και ιδιότυπο λαϊκό πολιτισμό, ο αποκριάτικος εορτασμός παίρνει επίσης δική του μορφή. Οι μεταμφιεσμένοι, οι Γέροι, με ζωόμορφη όψη και ζωσμένοι πολλά κουδούνια και οι Κορέλες, άντρες ντυμένοι γυναικεία, γυρίζουν δρόμους και σπίτια σηκώνοντας το νησί με χαρούμενες φωνές, ορχηστρικές κινήσεις, τραγούδια, χορούς και προπαντός με τους δυνατούς και αρμονικούς χτύπους των κουδουνιών.

Μεταμφιέσεις και λογής λογής παραστάσεις, αναπαραστάσεις και άλλα θεάματα σε πολλά μέρη συνεχίζονται, μαζί με τα Κούλουμα και τους χαρταετούς, την Καθαρά Δευτέρα, που αν και πρώτη μέρα της Μεγάλης Σαρακοστής, χαρακτηρίζεται από έντονη αθυροστομία και χαρούμενη διάθεση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γ. Α. Μέγας, Ελληνικοί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήνα 1956, α 91-116.

Γ. Ν. Αικατερινίδης, «Τα Καρναβάλια του Σοχού Θεσσαλονίκης», Πρακτικά Γ Συμποσίου Λαογραφίας Β.Ε. χώρου, Ινστιτούτο Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 13-23.

Ματίνα Τσικριτζή-Μόμτσιου, Αποκριά στην Κοζάνη, Δήμος Κοζάνης 2000.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ / ΤΟΜΟΣ ΜΖ/ ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ-ΧΕΙΜΩΝΑΣ

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ