Έξω απ' τον κόσμο αλλά και από τη ζωή;

Ιερώνυμος Μπος: Η θεραπεία της τρέλας (Μουσείο Prado, Μαδρίτη). Το έργο είναι γνω­στό και με τον τίτλο «Η εγχείρηση της πέτρας». Σε επιγραφή κάτω γράψει «Δάσκαλε, βγάλε την πέτρα - τ' όνομα μου είναι κορόιδο, κερατάς, μπόσικος, ζαγάρι»· έτσι ο άρρω­στος δίνει τη συγκατάθεση του για την εγχείρηση...

Έξω απ' τον κόσμο αλλά και από τη ζωή;

Αναφορά στη φιλοσοφική αντιμετώπιση του ακρότατου συνόρου της ανθρώπινης αλήθειας

Του ΘΕΟΔ. Ν. ΠΕΛΕΓΡΙΝΗ*

Στο έργο του «Ερρίκος Δ'» ο Λουΐτζι Πιραντέλο παρουσιάζει την ιστορία ενός ανθρώπου που για πολλά χρόνια προσποιόταν τον τρελό, χωρίς οι άλλοι γύρω του να τον έχουν αντιληφθεί. Ο άνθρωπος αυτός, συγκεκριμένα, είχε μεταμφιεστεί στον Ερρίκο Δ', για να συμμετάσχει, με φίλους του, σ' ένα καρναβάλι. Κάποια στιγμή,  όμως, έπεσε από το άλογο του και κτύπησε στο κεφάλι του, με αποτέλεσμα να πιστέψει στ' αλήθεια πως ήταν ο Ερρίκος ο Δ'. Ωστόσο, ύστερα από λίγα χρόνια, ανακτά την πνευματική «υγεία» του, αλλά αυτός εξακολουθεί να κάνει τον Ερρίκο Δ' και οι άλλοι γύρω του να πιστεύουν ότι συνεχίζει να είναι τρελός.

Το ταξίδι του προς την τρέλα και οι εμπειρίες που απεκόμισε ζώντας την, η επιστροφή του στον κόσμο του ορθολογισμού και η παραμονή σε αυτόν μέχρι ν' αποκαλύψει στους γύρω του ότι δεν είναι παρανοϊκός του έδωσαν τη δυνατότητα να καταλάβει ότι, τελικώς, οι τρελοί δεν είναι, όπως υποστηρίχθηκε, ονειροπαρμένοι άνθρωποι. Στα όνειρα υπάρχει μια αβίαστη παραδοχή των δρώμενων εκεί· αυτός που ονειρεύεται δεν αμφισβητεί όσα βλέπει στο όνειρο του. Οι τρελοί, όμως, είναι οπλισμένοι με συνεχή και άγρυπνη δυσπιστία. Η αμφιβολία, η καχυποψία είναι βασικό συστατικό της τρέλας έτσι, ώστε η τελευταία αυτή να μην μπορεί να ταυτιστεί με τη μεταφορά του ονείρου στην πραγματικότητα. Ο Ρενέ Ντεκάρτ, όταν εισηγείτο την αμφιβολία σαν τη μέθοδο εκείνη μέσω της οποίας οι φιλόσοφοι μπορούν να φτάσουν σε μιαν αναμφισβήτητη αλήθεια πάνω στην οποίαν θα μπορούσαν στη συνέχεια να οικοδομήσουν μιαν έγκυρη γνώση της πραγματικότητας, ήξερε ότι άγγιζε τα όρια της τρέλας και της παράνοιας.

Για όλα τα πράγματα, έλεγε, συγκεκριμένα, ο Γάλλος φιλόσοφος μπορώ ν' αμφιβάλλω, ακόμη και για τα πιο κοντινά μου και οικεία - για το γεγονός ότι έχω χέρια, ότι τρέχει αίμα στις φλέβες μου, ότι έχω κεφάλι ότι έχω κορμί και ούτω καθεξής. Όμως, διερωτάται ο Ντεκάρτ, «θα μπορούσα ν' αρνηθώ ότι τα χέρια αυτά και το κορμί αυτό είναι δικά μου δίχως να έχω μοιάσει με ορισμένους παράφρονες, που το κεφάλι τους είναι τόσο ταραγμένο και σκοτεινιασμένο από τους μαύρους ατμούς της χολής, ώστε να βεβαιώνουν ότι είναι βασιλιάδες ενώ είναι πάμπτωχοι, ότι είναι ντυμένοι στα χρυσοπόρφυρα ενώ είναι θεόγυμνοι ή που φαντάζονται ότι είναι στάμνες ή ότι έχουν σώμα από γυαλί;».   '

Ασφαλώς όχι, αν η σκέψη του Ντεκάρτ εξηντλείτο στην αμφιβολία, τη δυσπιστία και την καχυποψία. Αλλά, ο Γάλλος φιλόσοφος μέσα στο βάθος της καθολικής αμφισβήτησης του αναγνωρίζει μιαν αδιαφιλονίκητη αλήθεια: εκείνο που δεν μπορώ, λέει, ν' αμφισβητήσω, όταν αμφιβάλλω, είναι ότι πράγματι αμφιβάλλω και, ως εκ τούτου, ότι, κατ' ανάγκην υπάρχω - γιατί, διαφορετικά, αν δεν υπήρχα, πώς θ' αμφέβαλλα». Αν, όπως λέει ο Πιραντέλο, αφήσει κανείς την πόρτα της συνείδησης του ανοικτή δεν θα εισέλθει ο εαυτός του με τον εσωτερικό κόσμο του, αλλά οι άλλοι που, έχοντας με τη σειρά τους αφήσει ανοικτή την πόρτα της δικής των συνείδησης, είναι ταυτισμένοι όχι με τον εαυτό τους, αλλά με κάποιους άλλους. Νομίζομε πως είμαστε ο εαυτός μας, ενώ στην πραγματικότητα έχομε αλλοτριωθεί από το κοινωνικό περιβάλλον μας. Πράγματι, γεννιόμαστε μέσα σ' ένα διαμορφωμένο ήδη σύστημα γνώσεων, ιδεών, κανόνων και όρων συμπεριφοράς. Από την τρυφερή ηλικία του βρέφους και του παιδιού, ψάχνοντας να προσανατολιστεί κανείς μέσα στον κόσμο για να τον αντιμετωπίσει και να μη χαθεί μέσα στην ακατάπαυστη ροή των γεγονότων, δέχεται το βομβαρδισμό ξένων κανόνων συμπεριφοράς, αρχών και γνώσεων που οι άλλοι του ενσωματώνουν. «Μην κάνεις αυτό», «κάνε εκείνο», «αυτό είναι σωστό», «εκείνο είναι λάθος». Όλα δάνεια από τους άλλους, με τα οποία είναι υπερχρεωμένος και υποχρεωμένος να ζήσει τη ζωή του.

 

Ιερώνυμος Μπος: Το πλοίο των τρελών (Λούβρο, Παρίσι). Το παράξενο «μεθυσμένο» καρά­βι που πλέει στα ήρεμα ποτάμια της Ρηνανίας και στα φλαμανδικά κανάλια. Το πλήρωμα του αποτελείται από φανταστικούς ήρωες, επιβιβάζεται σ' ένα μεγάλο συμβολικό ταξίδι, που θα τους δώσει, ίσως, τη δυνατότητα να γνωρίσουν το πεπρωμένο και την αλήθεια τους.

Η πραγματική ρήξη με τον ψεύτικο εαυτό μας -τον εαυτό μας, ο οποίος, αντίθετα προς ό,τι πιστεύουμε, είναι οι άλλοι που με τις ιδέες τους παρεισέφρησαν από την ανοικτή πόρτα της συνείδησης μας- η πραγματική ρήξη, λοιπόν, με τον ψεύτικο αυτόν εαυτό μας μπορεί να επέλθει μέσα από την παράνοια. Οι τρελοί μπορούν ν' αμφισβητήσουν και να «κλονίσουν συθέμελα» οτιδήποτε έχει οικοδομηθεί μέσα τους σαν φυσιολογική γνώση και στη θέση της να δημιουργήσουν έναν άλλο, εντελώς δικό τους, κόσμο. Έναν κόσμο που ό,τι και αν είναι, αληθινός ή ψεύτικος -και ποιος, άραγε θα καθορίσει το αληθινό και το ψεύτικο: εγώ, εσύ, αυτός οι άλλοι;- είναι ο αυθεντικός εαυτός τους, είναι ο εαυτός τους όπως οι ίδιοι, μόνοι τους, θέλησαν να τον πλάσσουν. Αλλά, οι παρανοϊκοί, μέσα από την τρέλα τους, πέρα από την αυθεντικότητα του εαυτού τους, μπορούν ν' αποκαταστήσουν μιαν αυθεντική επίσης σχέση με τον κόσμο γύρω τους, την οποίαν εμείς οι άλλοι έχομε απωλέσει. Οι δίαυλοι επικοινωνίας μας με τα πράγματα, συγκεκριμένα, είναι οι πέντε αισθήσεις μας. Το γαρύφαλλο που υπάρχει απέναντι μου ξέρω ότι υπάρχει απέναντι μου, επειδή μπορώ να το δω ή να το αγγίξω. Αν ήμουν ένα πλάσμα χωρίς καθόλου αισθήσεις, αν δεν έβλεπα, δεν είχα αφή και ούτω καθεξής, θ' αγνοούσα την ύπαρξη του συγκεκριμένου αυτού γαρύφαλλου. Τούτο είναι σαφές.

Εκείνο, ωστόσο, που έχει ιδιαίτερη σημασία να καταλάβομε, εν προκειμένω, είναι ότι οι αισθήσεις μας είναι αυτόνομες. Οι παραστάσεις ή οι εντυπώσεις που μας δίνει η μια αίσθηση για ένα πράγμα δεν μπορεί να είναι οι ίδιες με τις παραστάσεις ή τις εντυπώσεις του ίδιου αυτού πράγματος που μας δίνει κάποια από τις άλλες αισθήσεις.

Αν λοιπόν, οι αισθήσεις μας είναι αυτόνομες και δεν έχουν παράθυρα για να επικοινωνούν μεταξύ τους, σημαίνει ότι, όταν αντιλαμβανόμαστε ένα πράγμα με δυο ή περισσότερες από τις αισθήσεις μας, στην πραγματικότητα θα πρέπει ν' αντιλαμβανόμαστε δυο ή περισσότερα αντικείμενα. Ο Ιρλανδός φιλόσοφος του δεκάτου ογδόου αιώνος Τζορτζ Μπέρκλεϊ υπέθεσε -και η υπόθεση του αυτή επαληθεύτηκε πειραματικώς στον αιώνα μας- ότι ένας εκ γενετής τυφλός, που έχει μάθει να διακρίνει με την αφή του έναν σιδερένιο κώνο από έναν σιδερένιο κύλινδρο, δεν μπορεί, μόλις αποκτήσει την όραση του, να διακρίνει τον μεν από τον δε· προφανώς, εκείνο που βλέπει δεν είναι το ίδιο όταν το αγγίζει. Γιατί, λοιπόν, θα πρέπει ν' αντιμετωπίζομε αρνητικά τον παρανοϊκό που, βλέποντας ένα γαρύφαλλο, αναγνωρίζει μεν ότι είναι γαρύφαλλο, αλλά διστάζει να το αγγίξει γιατί μπορεί να είναι κάτι άλλο ένας εκρηκτικός μηχανισμός ενδεχομένως; Μήπως θα πρέπει να σεβαστούμε τα δυστυχισμένα αυτά πλάσματα, τους τρελούς, που δεν σεβάστηκε η ιστορία, καθώς στην Αναγέννηση τους φόρτωναν όπως τους λεπρούς, στα πλοία για να τους πάνε μακρυά από τον χρόνο, μακρυά από τον κόσμο, μακρυά από τη ζωή, καθώς αργότερα τους φυλάκιζαν μαζί με εγκληματίες ή άλλους κοινωνικά παρείσακτους και καθώς κατόπιν τους απομώνοναν σε άσυλα σαν να επρόκειτο για αθεράπευτα αρρώστους; Μήπως αντί της δίωξης της τρέλας, θα πρέπει ν' αναζητήσαμε και ν' αναγνωρίσομε στην παράνοια «το ακρότατο σύνορο της ανθρώπινης αλήθειας»,,;

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

•   PENE NTEKAPT: Meditationes de prima philosophia (1641).

•  ΘΕΟΔΟΣΙΟ! Ν. ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ: «Φιλοσοφία και σχιζοφρενία», Χάρις - Αφιέρωμα στον καθηγητή Ν. Γ, Μελανίτη (Πανεπιστήμιο Αθηνών 1991).

•  ΘΕΟΔΟΣΙΟΣ Ν. ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ: «Φιλοσοφία και αμφισβήτηση», (Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1992).

•  ΛΟΥίΤΖΙ ΠΙΡΑΝΤΕΛΟ: «Ερρίκος Α» Θεατρικά έργα (Εκδόσεις Γκόνη, Αθήνα 1966).

• ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΟ: Η ιστορία της τρέλας (Ηριδανός, Αθήνα 1975).

*Ο κ. Θ. Ν. Πελεγρίνης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Πηγή : Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ