Τάκης Κατσιμάρδος: Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΩΝ

Οι κυβερνήσεις συνεργασίας ευδοκιμούσαν σε κρίσιμες περιόδους 

 

Συνήθως υποστηρίζεται ότι η Ελλάδα δεν έχει «κουλτούρα» κυβερνήσεων συνεργασίας. Από πολλούς η έλλειψη αυτή αποδίδεται σε κάποιο «έλλειμμα πολιτικού πολιτισμού».

Παράσταση για την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843. Ο πρώιμος νεοελληνικός κοινοβουλευτισμός ξεκίνησε με κυβερνητικά σχήματα συνεργασίας. Οπως άλλωστε και μία εικοσαετία αργότερα η συνταγματική βασιλεία.

Από άλλους σε «συστημική επιλογή», προϊόν του «δικομματικού συστήματος» από τα τέλη του 19ου αιώνα, της παραδοσιακής «πόλωσης του πολιτικού συστήματος», των «εθνικών διχασμών», των εκλογικών συστημάτων, του «πλειοψηφικού κοινοβουλευτισμού» κλπ. Κυρίως, όμως, η απουσία διακομματικών σχημάτων διακυβέρνησης αποδιδόταν στην αναποτελεσματικότητά τους.

Σύμφωνα με την κυρίαρχη αντίληψη, όταν, όπως και όσο σχηματίστηκαν κυβερνήσεις συνεργασίας τα αποτελέσματα ήταν από αρνητικά μέχρι καταστροφικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αρνητικής φόρτισης και προδιάθεσης για τις κυβερνήσεις αυτές ήταν το «βρώμικο 1989» για τη «συγκυβέρνηση» Τζαννετάκη, αλλά και την οικουμενική κυβέρνηση Ζολώτα.

Το δίλημμα

Ολα αυτά κι άλλα παρόμοια συγκροτούσαν μέχρι πρόσφατα τον «μύθο της αυτοδυναμίας», με ό,τι συνεπάγεται σε επίπεδο πολιτικής πρακτικής. Αλλιώς διατυπωμένο το ίδιο, οι αυτοδύναμες κυβερνήσεις είναι προτιμότερες από εκείνες που βασίζονται στη συνεργασία διαφορετικών κομμάτων.

Οι δύο κυβερνήσεις συνεργασίας το 1989-'90 έπληξαν το στερεότυπο, ότι χωρίς αυτοδυναμία δεν μπορεί να κυβερνηθεί η χώρα.

Καλύτερες για την οικονομία, καθώς, ανάμεσα στα άλλα, εξασφαλίζουν τη διακυβέρνηση και την πολιτική σταθερότητα. Ολες σχεδόν οι μεταπολιτευτικές εκλογές διενεργήθηκαν ουσιαστικά υπό τη σκιά ενός διλήμματος, που στο ένα σκέλος βρισκόταν η κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Στη βάση αυτή δικαιολογήθηκαν -και δικαιολογούνται έως τις μέρες μας- παραδοσιακά στρεβλά εκλογικά συστήματα. Με τη σειρά τους οι εκλογικοί νόμοι περιθωριοποιούσαν την «κουλτούρα συνεργασιών» μπροστά στις κάλπες και μέσα στη Βουλή.

Αυτές κι άλλες παρόμοιες κυρίαρχες αντιλήψεις δέχτηκαν ισχυρά πλήγματα, αν δεν ανατράπηκαν την τελευταία πενταετία, λόγω της κρίσης. Μία από τις συνέπειες αυτής της «αντιστροφής» είναι το ξαναδιάβασμα της σχετικής πείρας του παρελθόντος:

• Πρώτο, δεν είναι απολύτως σωστό ότι στα νεοελληνικά κοινοβουλευτικά χρονικά δεν υπάρχουν κυβερνήσεις συνεργασίας. Ιδιαίτερα σε κρίσιμες περιόδους. Από την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 έως την έξωση του Οθωνα το 1862. Από τη δεκαετία του 1890 έως τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Από τον Μεσοπόλεμο έως την απελευθέρωση. Αλλά κι αργότερα...
• Δεύτερο, είναι τουλάχιστον συζητήσιμο αν το έργο τους συνολικά υπήρξε αρνητικό. Τουλάχιστον για τους κυριότερους σκοπούς που είχαν κληθεί να υπηρετήσουν.
• Τρίτο, η ακυβερνησία ή και οι καταστροφές, αμέσως μετά είτε λίγο αργότερα από κυβερνήσεις συνεργασίας, σε όλες τις περιπτώσεις εγείρουν ένα ερώτημα που χρειάζεται συγκεκριμένη απάντηση: έφταιγε η φύση της κυβέρνησης ή τα επιμέρους κόμματα που τη συγκροτούσαν και γενικότερα η φύση των προβλημάτων;

Ανεξάρτητα, όμως, από την αξιολόγηση του έργου, τους σκοπούς συγκρότησής τους και την κατάληξή τους:

• Στη σύγχρονη κοινοβουλευτική ιστορία, με ορόσημο την πτώση της δικτατορίας, υπήρξαν πέντε πολυκομματικές κυβερνήσεις (έξι με την τωρινή και εφτά αν προστεθεί η διπλή κυβέρνηση συνασπισμού του 2012-13). Μία την περίοδο της εθνικής κρίσης του 1974, δύο της πολιτικής - οικονομικής κρίσης του 1989 και δύο στην τρέχουσα κρίση.
• Ολα τα μεταπολιτευτικά συνεργατικά σχήματα από το 1989 και μετά δεν συγκροτούνταν σε κάποια ιδεολογική βάση. Εκτείνονταν όλα στον άξονα Αριστερά - Κέντρο - Δεξιά. Από την άποψη αυτή δεν είναι πρωτοφανής η συνεργασία ΣΥΡΙΖΑ - ΑΝΕΛ.
• Μετά την απελευθέρωση, στη διάρκεια του Εμφυλίου και έως τις βουλευτικές εκλογές του 1952, οι περισσότερες από τις 16 κυβερνήσεις που σχηματίστηκαν ήταν προϊόντα διαφόρων κομματικών συνασπισμών. Με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο συνεργάστηκαν κομματικοί φορείς του τόξου από τη Δεξιά έως και την Αριστερά.

Στις περιπτώσεις αυτές θα μπορούσαν να προστεθούν άλλες δύο, αν και η συνεργασία ήταν «εν δυνάμει» και δεν εκφράστηκε κοινοβουλευτικά:

• Η πρώτη το 1963, όταν η κυβέρνηση σχετικής πλειοψηφίας του Γ. Παπανδρέου μπορούσε να έχει (και αρνήθηκε) τη στήριξη της Αριστεράς (ΕΔΑ).
• Η δεύτερη το 1966-'67, όταν η κυβέρνηση Παρασκευόπουλου κι αμέσως μετά η κυβέρνηση Κανελλόπουλου είχαν ουσιαστικά την ανοχή των δύο μεγαλύτερων κομμάτων (Ενωση Κέντρου και ΕΡΕ). Ας σημειωθεί ότι την περίοδο της μεταβατικής κυβέρνησης Τζαννετάκη πολλοί αναλυτές εκτιμούσαν ότι αυτή σήμαινε την άρση της διαιρετικής και πολωτικής τομής «Δεξιά - Αντιδεξιά» και εγκαινίαζε μια περίοδο κυβερνήσεων συνεργασίας. Δημιουργούνταν, λεγόταν τότε, οι πολιτικές και κοινωνικές προϋποθέσεις για κυβερνητικά σχήματα συνασπισμού.

Η αξιολόγησή τους είναι μια πολυσύνθετη υπόθεση και έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς αντιφατικές κρίσεις. Το βέβαιο είναι ότι κάθε περίπτωση απ' αυτές είναι μοναδική και ως τέτοια απαιτείται να αντιμετωπίζεται. Παρά το γεγονός αυτό υπάρχει ένας κοινός τόπος. Σε κρίσιμες μεταβατικές περιόδους πάντα αναδεικνύονταν μια κυβέρνηση συνεργασίας. Ανεξαρτήτως του ακριβούς χαρακτηρισμού με τον οποίο έχει περάσει καθεμιά στην Ιστορία, του θετικού ή όχι έργου της και των διαφορετικών εξελίξεων οι οποίες ακολούθησαν, αυτό το γεγονός δεν αλλάζει...

Πέντε σχήματα στα χρόνια της Μεταπολίτευσης

Στατιστικά, λόγω μη αυτοδυναμίας, οι κυβερνήσεις συνεργασίας αμέσως μετά από εκλογές κατά τη μεταδικτατορική περίοδο, είναι σχετικά συχνές. Οι πέντε μεταπολιτευτικές (έξι με τη σημερινή) κυβερνήσεις συνεργασίας σε σύνολο δεκαπέντε εκλογικών αναμετρήσεων.

• «Εθνικής Ενότητας» υπό Καραμανλή. Ιούλιος - Νοέμβριος 1974. Καταχρηστικώς φέρει τον τίτλο, αφού από τη σύνθεσή της απουσίαζε η Αριστερά (ΠΑΣΟΚ και κομμουνιστική).
• Κυβέρνηση Τζαννετάκη. Ιούλιος - Οκτώβριος 1989. Στήριξη από ΝΔ και ενιαίο Συνασπισμό.
• Οικουμενική Ζολώτα. Νοέμβριος 1989 - Απρίλιος 1990. Συνεργασία ΝΔ, ΠΑΣΟΚ και ΣΥΝ.
• Τρικομματική Παπαδήμου. Νοέμβριος 2011 - Μάιος 2012. Μεταβατικό σχήμα με τη στήριξη ΠΑΣΟΚ, ΝΔ και ΛΑΟΣ.
• Συνασπισμού υπό Σαμαρά. Ιούνιος 2012 - Ιούνιος 2013. Τρικομματική στήριξη από ΝΔ, ΠΑΣΟΚ, ΔΗΜΑΡ. Ιούνιος 2013 - Ιανουάριος 2015. Δικομματική μετά την αποχώρηση ΔΗΜΑΡ.

Δέκα πολυκομματικές μετά τον πόλεμο

Από τις 16 κυβερνήσεις που σχηματίστηκαν μετά την απελευθέρωση της χώρας έως την αυτοδύναμη κυβέρνηση Παπάγου το 1952, οι δέκα ήταν μη μονοκομματικές:

• Εθνικής Ενώσεως υπό Γ. Παπανδρέου. Οκτώβριος 1944 - Ιανουάριος 1945 (στις 2 Δεκεμβρίου αποχωρούν οι υπουργοί του ΕΑΜ)
• Κυβέρνηση Σοφούλη. Νοέμβριος 1945 - Απρίλιος 1946. Εκπροσωπούνταν όλα τα κόμματα και τάσεις του Κέντρου και είχε «κατ' αρχήν ανοχή» του ΚΚΕ. Από τον Ιανουάριο του 1946 άρχισαν να παραιτούνται υπουργοί που δεν ανήκαν στο Κόμμα Φιλελευθέρων.
• Ιδιότυπη «οικουμενική» κυβέρνηση Πουλίτσα. Απρίλιος 1946. Μετά τις εκλογές οι ηγέτες του Λαϊκού Κόμματος (είχαν κατακτήσει την πλειοψηφία) και των Φιλελευθέρων στήριξαν για δύο βδομάδες ως πρωθυπουργό τον πρόεδρο του Αρείου Πάγου Π. Πουλίτσα.
• Κυβέρνηση Μάξιμου. Ιανουάριος - Αύγουστος 1947. Ο εξωκοινοβουλευτικός Δ. Μάξιμος στηρίζεται από το Λαϊκό Κόμμα και μέρος των Φιλελευθέρων.
• Συμμαχική κυβέρνηση Σοφούλη - Τσαλδάρη. Ιούλιος 1947 - Ιούνιος 1949. Συνεργασία Φιλελεύθερου και Λαϊκού Κόμματος.
• Κυβέρνηση Διομήδη. Ιούνιος 1949 - Ιανουάριος 1950. Ο εξωκοινοβουλευτικός Αλ. Διομήδης και η κυβέρνησή του έχουν τη στήριξη των κεντροδεξιών δυνάμεων.
• Κυβέρνηση Βενιζέλου. Μάρτιος - Απρίλιος 1950. Κεντροδεξιός συνασπισμός (Φιλελεύθεροι, Λαϊκοί, Ενωτικό Κόμμα κ.ά.), ως αποτέλεσμα μη αυτοδυναμίας.
• Κυβέρνηση Πλαστήρα. Απρίλιος - Αύγουστος 1950. Συνασπισμός των κεντρώων σχηματισμών.
• Κυβέρνηση Βενιζέλου. Αύγουστος 1950 - Οκτώβριος 1951. Σχήμα συνασπισμού, που πέρασε από διάφορες φάσεις.
• Κυβέρνηση Πλαστήρα. Οκτώβριος 1951 - Οκτώβριος 1952. Μετά την άρνηση του Ελληνικού Συναγερμού και την άρνηση του αρχηγού του (Αλ. Παπάγος), σχηματίζεται κυβέρνηση συνασπισμού των κεντρώων δυνάμεων.

1843-1878
Η πρώτη τρικομματική διορισμένη από τον Οθωνα

Ο κοινοβουλευτικός βίος άρχισε το 1843-44, τα χρόνια του Οθωνα με κυβέρνηση συνεργασίας όλων των τότε πολιτικών δυνάμεων. Τα τρία άτυπα και υπό διαμόρφωση, ακόμη, κόμματα (Ρωσικό, Γαλλικό και Αγγλικό) συμπράξανε στην πρώτη κυβέρνηση, που αναγκάστηκε να διορίσει ο μονάρχης αμέσως μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου. Μετείχαν σ' αυτή και οι τρεις αρχηγοί τους (Α. Μεταξάς, Αλ. Μαυροκορδάτος και Ι. Κωλέττης). Από τότε, λοιπόν, υπήρχε διακομματική συμφωνία. Ανεξαρτήτως του αν ήταν ευκαιριακή και θνησιγενής λόγω διαφορετικών στοχεύσεων κι άλλων αγεφύρωτων κομματικών και προσωπικών συμφερόντων.

Παρακάμπτοντας την προ-κοινοβουλευτική διακομματική συνεργασία του 1843-44, όπου συμμετέχουν όλες οι πολιτικές ομάδες πλην των οθωνιστών, η πρώτη κοινοβουλευτική κυβέρνηση συνεργασίας -τυπικά και ουσιαστικά- συγκροτείται κατά την έξωση του Οθωνα.

Πρόκειται για την «προσωρινή κυβέρνηση» Βούλγαρη-Κανάρη-Ρούφου που βρίσκεται στην εξουσία από τον Οκτώβριο του 1862 μέχρι τον Φεβρουάριο του 1863.

Σ' αυτή μετέχουν όλοι οι αρχηγοί των πολιτικών ρευμάτων και ομάδων. Εκτός από την τριανδρία των ηγετών, σε υπουργεία έχουν θέση οι Ζαΐμης, Δεληγιώργης, Κουμουνδούρος, Καλλιφρονάς, Μαυρομιχάλης κ.ά. Οι περισσότερες πολιτικές προσωπικότητες εκείνων των ημερών κι αργότερα.

Η δεύτερη κυβέρνηση συνεργασίας κατά τον 19ο αιώνα θα συγκροτηθεί υπό τον γηραιό ναύαρχο Κ. Κανάρη (Μάιος 1877 - Ιανουάριος 1878).

Επικεφαλής υπουργείων αναλαμβάνουν όλοι οι πολιτικοί αρχηγοί (Τρικούπης, Δηληγιάννης, Κουμουνδούρος, Ζαΐμης, Δεληγιώργης. Μετά τον θάνατο του Κανάρη (Σεπτέμβριος 1877) την προεδρία της κυβέρνησης ασκούν εναλλάξ οι ίδιοι.

Η προσωπική συμμετοχή των αρχηγών ήταν προϋπόθεση, κατά κάποιον τρόπο, για τα σχήματα συνεργασίας του 19ου αιώνα. Επιχειρήθηκε ξανά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Ανεπιτυχώς τη δεκαετία του μεσοπολέμου, αλλά κι αμέσως μετά την απελευθέρωση της χώρας από τους Γερμανούς κατακτητές (κυβέρνηση «Εθνικής Ενώσεως» του Γ. Παπανδρέου) και περίπου ως «φάρσα» κατά τον εμφύλιο πόλεμο.

1910-1935
Ο Βενιζέλος με 15 βουλευτές κυβέρνησε για μία εβδομάδα!

Το πρώτο μισό του 20ού αιώνα σε αρκετές περιπτώσεις, ύστερα από εκλογές δεν είχαν αναδειχτεί αυτοδύναμα κόμματα. Πάντα, όμως, συγκροτούνταν κυβερνητικά σχήματα, που γρηγορότερα ή αργότερα οδηγούσαν σε νέες εκλογές ή και σε σχηματισμό κάποιου είδους κυβερνήσεων:

Το 1910, με την «εισβολή» του Ελ. Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή. Από τις εκλογές του Αυγούστου εκείνης της χρονιάς, στη σκιά του Στρατιωτικού Συνδέσμου, δεν είχε προκύψει απόλυτη πλειοψηφία στη Βουλή. Ο δικομματισμός της προηγούμενης περιόδου είχε καταρρεύσει και ο Βενιζέλος διέθετε μια μικρή ομάδα 15 βουλευτών.

Πήρε ψήφο εμπιστοσύνης από τα κόμματα Θεοτόκη και Μαυρομιχάλη και σχημάτισε την πρώτη επταήμερη κυβέρνησή του. Εμεινε στην εξουσία μόλις μία βδομάδα (6-12 Οκτωβρίου) και προκήρυξε εκλογές (28 Νοεμβρίου).

Τυπικά η Α' Διπλή Αναθεωρητική Βουλή είχε ζωή από 1 Σεπτεμβρίου μέχρι 12 Οκτωβρίου. Δηλαδή, μόλις 42 ημέρες.

1926 μεταξύ βενιζελικών και αντιβενιζελικών υπό τον Αλ. Ζαΐμη. Από τις εκλογές (7 Νοεμβρίου) δεν είχε προκύψει απόλυτη πλειοψηφία. Ο Ζαΐμης (δεν είχε τότε τη βουλευτική ιδιότητα), παρέμεινε στην εξουσία 18 μήνες.

1932 ο Π. Τσαλδάρης, μετά τις εκλογές (25 Σεπτεμβρίου), σχημάτισε κυβέρνηση συνασπισμού των αντιβενιζελικών, με ανοχή της αντιπολίτευσης. Η κυβέρνησή του καταψηφίστηκε στις 12 Ιανουαρίου 1933.

1935 ο Κ. Δεμερτζής σχηματίζει κυβέρνηση, με αντιπρόεδρο τον Ι. Μεταξά, με ευρύτερη κοινοβουλευτική στήριξη. Από τις εκλογές (26 Ιανουαρίου) είχε προκύψει ισοψηφία μεταξύ δημοκρατικών και βασιλικών κομμάτων. Ο Δεμερτζής πέθανε ύστερα από έναν μήνα και ανέλαβε ο Μεταξάς, επιβάλλοντας τελικά δικτατορία (6 Αυγούστου 1936).

Τάκης Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr

http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=64132898