ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΝΑ

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΝΑ

Στις βορειοδυτικές υπώρειες της αετοκαθίστρας Ίδης, του Ψηλορείτη, που φιλοξένησε το λίκνο του ύψιστου θεού, του Κρηταγενούς Δία, ακόμη φυσά ο αρχαίος άνεμος ψιθυρίζοντας μυστικά την ίδρυση και την ακμή μιας μοναδικής στην αποκάλυψή της αρχαίας πόλης, της Ελεύθερνας.

Η θέση μοιάζει με ένα μεγάλο πέτρινο καράβι, που έστριψε την πλώρη του ΒΔ κι άραξε μέσα στο άφατο πράσινο από τις ελιές και τα αμπέλια, τους πρίνους, τις χαρουπιές και τα αστυράκια. Ο επιμήκης λόφος του Πρινέ (σημερινή Aρχαία Ελεύθερνα), από μαργαϊκό ασβεστολιθικό πέτρωμα, εντάσσεται στις χαμηλότερες έσχατες βορειοδυτικές υπώρειες του Ψηλορείτη, της άλλωτε δασωμένης Ίδης. Ορθώνεται σε ύψος περίπου 380 μ. πάνω από τη θάλασσα και περίπου 410 μ. στο σημερινό ριζίτικο ομώνυμο ομορφοχώρι. Η κορυφή του διαιρείται σε δύο σχεδόν επίπεδες, σχετικά ευρύχωρες λωρίδες γης, μια βαθμιδωτή πλατειά στα Β. (το Πυργί) και μια ευρύτερη και ψηλότερη στο μέσο, ενώ νοτιότερα σχηματίζει έναν αυχένα που διακόπτεται περίπου στο μέσο του μήκους του από τον βυζαντινό-μεσαιωνικό Πύργο. Στην ομοιότητα αυτού του φυσικού αναγλύφου με τις πραγματικές χερσονήσους που εισχωρούν στη θάλασσα, οφείλεται και η ονομασία της δυτικής έκτασης της αρχαίας πόλης στον λόφο της Ελεύθερνας που λέγεται σήμερα Νησί.

Η ύπαρξη πόσιμου νερού από φυσικές πηγές, χειμάρρους, πηγάδια κ.ά, η οπτική επαφή με τη θάλασσα της βόρειας ακτής της Κρήτης, η ύπαρξη καλλιεργητικών εκτάσεων, βοσκοτόπων για κτηνοτροφία και δασών για ξυλεία, τα αρωματικά και ιαματικά βότανα για να θυμιάσουν τους θεούς τους και για να γιατρέψουν τον ανθρώπινο πόνο, τα λατομεία ασβεστόλιθου, κυρίως στο λόφο Περιστερέ, και τα μεταλλεία (;) σιδήρου στο όρος Κουλούκωνα (Ταλλαία όρη στα ανατολικά της επικράτειάς της), καθώς και οι καλές κλιματολογικές συνθήκες είναι ορισμένοι από τους λόγους που έκαναν την περιοχή κατάλληλη για την ανάπτυξη μιας σπουδαίας αρχαίας πόλης.

Σύμφωνα με την παράδοση η πόλη έλαβε το όνομα της από τον Ελευθήρα, έναν από τους Κουρήτες που προστάτευαν το νήπιο Δία κρούοντας τις χάλκινες ασπίδες τους για να μην ακούσει το κλάμα του ο πατέρας Κρόνος και τον φάει.

Υπήρξε μια από τις σημαντικότερες αρχαίες πόλεις της Κρήτης – σύμφωνα με τα σημερινά ανασκαφικά δεδομένα – μια πόλη πρωτεύουσα των γεωμετρικών - αρχαϊκών χρόνων, δηλαδή της εποχής της διάδοσης και καταγραφής των ομηρικών επών. Κόβει νομίσματα τον 4ο αι. π.Χ. Τον 3ο αι. π.Χ. η Ελεύθερνα πολεμούσε εναντίον των Ροδίων και των συμμάχων τους Κνωσίων.

Όταν το 220 π.Χ. οι κρητικές πόλεις πολεμούσαν μεταξύ τους η Ελεύθερνα στάθηκε στο πλευρό της Κνωσού. Με πολιορκία όμως των αντιπάλων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει αυτή τη συμμαχία. Το 68 π.Χ. όταν ο  Ρωμαίος στρατηγός Μέτελλος επιτέθηκε στην Ελεύθερνα, η πόλη κατόρθωσε να αντισταθεί για αρκετόν καιρό στην πολιορκία των Ρωμαίων, λόγω του οχυρού της θέσης της, αλλά τελικά κυριεύτηκε μετά από προδοσία.

Από την πόλη Ελεύθερνα κατάγονταν ο ποιητής Λίνος, ο φιλόσοφος Διογένης, ο λυρικός ποιητής Αμήτωρ και ο γλύπτης Τιμοχάρης, πατέρας του Πυθόκριτου του Ρόδιου (καθ’ υιοθεσίαν) που κατασκεύασε την περίφημη Νίκη της Σαμοθράκης.

Ανασκαφική έρευνα διενεργήθηκε στον αρχαιολογικό χώρο το 1929 από την Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή, υπό τη διεύθυνση του H. Payne για περίπου είκοσι ημέρες. Συστηματικές ανασκαφές, που πραγματοποιούνται από το 1985 κι εξής από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, έφεραν στο φως σπουδαία αρχαιολογικά λείψανα, που δίνουν την εικόνα της αρχαίας πόλης, κυρίως από τους γεωμετρικούς έως και τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους, χωρίς ωστόσο να λείπουν τα στοιχεία της αδιάκοπης χρήσης του χώρου από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ.) έως και τα νεότερα χρόνια.

 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Οι κύριοι πυρήνες της αρχαίας πόλης βρίσκονται στους λόφους Πυργί και Νησί, που ανήκουν στους σημερινούς οικισμούς της Αρχαίας Ελεύθερνας και Ελεύθερνας αντιστοίχως.

Οι ανασκαφές στην Αρχαία Ελεύθερνα έχουν φέρει στο φως εξαιρετικά ευρήματα διαφόρων χρονολογικών φάσεων, από τη υπονεολιθική περίοδο έως τα υστερορωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια, δεκάδες επιγραφές, γλυπτά, αντικείμενα από πολύτιμα υλικά, νομίσματα, εξωτικά αντικείμενα από την Ανατολή, μεταλλικά αντικείμενα και σκεύη, γυάλινα αγγεία κ.ά.

ΝΕΚΡΟΠΟΛΗ ΟΡΘΗΣ ΠΕΤΡΑΣ

Κλωθώ, Λάχεσις, Άτροπος … το τρίπτυχο της αρχαίας ελληνικής πίστης για τη ζωή και το θάνατο. Πώς γράφεται η ιστορία της ζωής και του θανάτου σε μια γωνιά της κρητικής γης στα χρόνια του σχηματισμού και της διήγησης των ομηρικών επών; Πόσο φως μπορεί να ρίξει στο σκοτάδι του χρόνου η ανασκαφή μιας νεκρόπολης; Πόσο μπορεί να ανοίξει κανείς διάπλατα τα παραπετάσματα του χρόνου και να διηγηθεί το κομμάτι εκείνο της ζωής που προκύπτει μέσα από το τελετουργικό τυπικό του θανάτου με εγχυτρισμό, με μια απλή ταφή σε λάκκο και με ταφή με καύση; Στην ουσία, πόσο ένας χώρος σιωπής, όπως ένα νεκροταφείο, μπορεί να μιλήσει εύγλωττα για τα ήθη, τα έθιμα, τις πίστεις και τις δοξασίες των νεκρών και των κηδευτών συγγενών τους σε επίπεδο προσωπικό, ιδιωτικό αλλά και δημόσιο, να μιλήσει για την υγεία και τις ασθένειες, για τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής, τελικά για την πρόσληψη του εαυτού τους και του άλλου.

Στη δυτική κλιτύ του λόφου του Πρινέ, της αρχαίας Ελεύθερνας, στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας η ανασκαφική έρευνα, η καταγραφή και φωτογράφισή της, η συντήρηση των ευρημάτων και δημοσίευσή τους, τέλος, η ανάδειξή της, είναι ένα καλογραμμένο βιβλίο που μπορεί να το διαβάσει κανείς καθαρά. Οι ταφικές πρακτικές που εφαρμόστηκαν στην Ελεύθερνα ήταν η ταφή και η καύση με πολλές παραλλαγές (εγχυτρισμοί, απλές ταφές κ.λπ.) και πλούσια ευρήματα.

Ανάμεσα στα σημαντικά και εντυπωσιακά ευρήματα της Ορθής Πέτρας είναι η ταφική πυρά ΛΛ/90-91 που χρονολογείται στα τέλη του 8ου αι. π.Χ. (730-710 π.Χ.) και ανήκε σε έναν πολεμιστή, επιφανές μέλος της τοπικής κοινωνίας, ο οποίος κάηκε σε ηλικία περίπου 30 ετών.

Στα ΒΔ της πυράς ανακαλύφτηκε ο ακέφαλος σκελετός ενός γεροδεμένου άνδρα ηλικίας 30-40 ετών σε αφύσικη μηνοειδή στάση, και χωρίς κτερίσματα γεγονός που οδηγεί στην υπόθεση ότι πρόκειται για αιχμάλωτο εχθρό που εκτελέστηκε μπροστά στην πυρά του Ελευθερναίου πολεμιστή, ως εκτέλεση αντιποίνων. Με την ταφή αυτή επαληθεύεται για πρώτη φορά από ανασκαφικά ευρήματα η περιγραφή αλλά και η αλήθεια του Ομήρου, όταν στην 23η ραψωδία (Ψ) της Ιλιάδας περιγράφει την πυρά του Πατρόκλου και την σφαγή δώδεκα αιχμαλώτων Τρώων προς τιμήν του.

Επίσης, το ταφικό μνημείο Μ που φιλοξενούσε τέσσερεις γυναίκες διαφορετικής ηλικίας (70-72 χρόνων, 13, 16 και 28 χρόνων) από επιφανή ελευθερνιώτικη γενιά, η γηραιότερη από τις οποίες ήταν σημαντική, όπως δείχνουν τα ευρήματα που χαρακτηρίζουν την αριστοκρατική και την ιερατική της ιδιότητα.

Άλλες πλούσιες ταφές πολεμιστών και άλλων Ελευθερναίων προδίδουν μια κοινωνία πολύ κοντά στις ομηρικές περιγραφές, με πλούτο, εξωστρέφεια, δηλαδή συχνές και εντατικές σχέσεις με τον έξω κόσμο και έντονη δραστηριότητα, όπως προδίδουν και πολλά αντικείμενα που έχουν φτάσει στην Ελεύθερνα από διάφορους τόπους του Αιγαίου, της Κύπρου, της Μ. Ασίας, αλλά κυρίως της Εγγύς Ανατολής (Φοινίκης, Συρίας) και της Αιγύπτου.

Η πρώτη εφημερίδα που έγραψε για τις ανασκαφές στη νεκρόπολη της αρχαίας Ελεύθερνας ήταν οι Financial Times, πολύ πριν αρχίσει ο ελληνικός Τύπος να αφιερώνει σελίδες για τους πρίγκιπες πολεμιστές, τις αριστοκράτισσες - ιέρειες και τις εντυπωσιακές ταφές. Το ταφικό αυτό σύνολο τοποθέτησε την Ελεύθερνα στα TOP 10 των ανακαλύψεων παγκοσμίως από το Archaeology το 2009/2010.

H ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ

Η αρχαία Ελεύθερνα και το Μουσείο βρίσκονται σε μια προνομιούχο περιοχή όχι μόνο από την άποψη της θέσης και του φυσικού κάλλους που τα περιβάλλει αλλά και της άμεσης γειτνίασης τους και με άλλους προορισμούς εξαιρετικού πολιτιστικού ενδιαφέροντος.

Το Αρκάδι, στα 7 χλμ. ΒΑ είναι ένα εμβληματικό μοναστήρι, το πιο διάσημο της Κρήτης, κτισμένο σ' ένα χαμηλό, καταπράσινο και εύφορο οροπέδιο, που κουβαλά ιστορία και μνήμες αιώνων.

Σε απόσταση 4 χλμ. από το Αρκάδι, βρίσκεται και ο διατηρητέος ενετικός οικισμός των Καψαλιανών, παλιό μετόχι της Μονής που δημιουργήθηκε για τη συγκομιδή των ελιών και την παραγωγή του ελαιόλαδου της Μονής με πυρήνα ένα ελαιοτριβείο που κτίστηκε εκεί το 1763. Σήμερα ελαιοτριβείο και κτίσματα έχουν αναπαλαιωθεί και όλος ο οικισμός έχει μετατραπεί σε μια όμορφη ξενοδοχειακή εγκατάσταση.

5 χλμ. ανατολικά της Ελεύθερνας βρίσκεται το χωριό Μαργαρίτες με ενετικές καταβολές, που αναφέρεται στα περιηγητικά κείμενα από τον 16ο αιώνα. Τον 19ο αιώνα αποτελούσε μια ανθηρή κώμη με ακμάζουσα αγγειοπλαστική παράδοση που ανάγεται τουλάχιστον στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Oι Mαργαρίτες αναμφισβήτητα αποτελούν το σπουδαιότερο αγγειοπλαστικό κέντρο της Δυτικής Kρήτης.

Η Ιερά Μονή της Αγίας Ειρήνης Ρεθύμνης βρίσκεται κοντά στόν ομώνυμο οικισμό, σε απόσταση 5 χλμ. νότια της πόλεως Ρεθύμνης, στό δρόμο πρός το Ρουσσοσπίτι. Το Μοναστήρι είναι κτισμένο επάνω σέ βράχο και έχει εκπληκτική θέα. Πρόκειται για ένα από τα παλιά μοναστήρια, αναφέρεται για πρώτη φορά σε έγγραφο του 1362, γεγονός που δείχνει ότι ίσως είχε ιδρυθεί κατά την δεύτερη βυζαντινή περίοδο της Κρήτης.

 Από την επίσκεψη της Χορωδίας Μαλίων στο Μ.Α.Ε.

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ (Μ.Α.Ε.)

Η εικόνα της ιστορικής διαδρομής της Ελεύθερνας ξεπηδά μέσα από τα υλικά κατάλοιπα του πολιτισμού της σε τρεις συνεχόμενες αίθουσες.

Η αίθουσα Α περιλαμβάνει τα εκθέματα εκείνα (αγγεία, αγάλματα, επιγραφές, όπλα, εργαλεία, ειδώλια, από πηλό, λίθο, μέταλλα, φαγεντιανή, ελεφαντόδοντο κ.τλ.) που επελέγησαν για μια πρώτη παρουσίαση της διαχρονικής δημόσιας, πολιτικής, θρησκευτικής, κοινωνικής και ιδιωτικής ζωής της Ελεύθερνας. Δεσπόζει εδώ μια μεγάλη προθήκη με αντικείμενα εισηγμένα από άλλες πόλεις της Κρήτης ή μακρινότερες περιοχές, όπως η Αττική, η Πελοπόννησος, οι Κυκλάδες, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, η Μ.Ασία, η Κύπρος, η Φοινίκη και γενικότερα η συροπαλαιστινιακή ακτή, η Αίγυπτος... Από αυτά δίδεται μια χαρακτηριστική εικόνα της «οδυσσειακής» περιπέτειας, ανακαλώντας τον Όμηρο που περιγράφει όχι μόνον τις περιπέτειες του Οδυσσέα αλλά και «τις διαφορετικές πόλεις και νοοτροπίες» («άστεα και νόον έγνω» Ραψωδία α, στιχ. 3).

Στην αίθουσα Β αναπτύσσεται η θρησκευτική και η λατρευτική ζωή στην Ελεύθερνα, από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου έως και τα βυζαντινό χρόνια. Παρουσιάζεται, επίσης, το Μνημείο 4Α, ηρώο-ιερό, που εάν ερμηνευτεί ως κενοτάφιο, αποτελεί ένα από τα πρώτα μνημεία του «αγνώστου» στρατιώτη στην παγκόσμια ιστορία. Σε αυτήν εκτίθεται και ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα της Νεκρόπολης της Ορθής Πέτρας, η «Κόρη της Ελεύθερνας», που συγγενεύει με το αριστουργηματικό δαιδαλικό άγαλμα, την διάσημη «Κυρία της Ωσέρ», που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι.

Η αίθουσα Γ είναι αφιερωμένη στις νεκροπόλεις της Ελεύθερνας. Παρουσιάζονται μόνον ευρήματα από τις ανασκαφές στην νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, καθώς οε αυτήν εικονογραφούνται περιγραφές από τον κόσμο του Ομήρου: το τελετουργικό τυπικό των ταφικών πυρών (καύσεων), όπως αυτές περιγράφονται   στην Ιλιάδα και κυρίως στην ταφική πυρά του   Πατρόκλου (Ραψωδία Ψ), τμήματα από την ομηρική «δαίτα», κ.ά. Επίσης, σκιαγραφείται μια κοινωνία ηρώων πολεμιστών και αγέρωχων πριγκιπισσών, όπως αποδεικνύουν τα ευρήματα από το κτήριο Μ, όπου εντοπίστηκαν οι σκελετοί τεσσάρων γυναικών ηλικίας από τα 13,5 έως τα 72 έτη με ξεχωριστή θέση στην πρωτο-αρχαϊκή κοινωνία της Ελεύθερνας. Ένας άλλος λαξευτός τάφος αποκάλυψε τον τόπο συγκέντρωσης των αποτεφρωμένων οστών και των όπλων, των πλούσιων κοσμημάτων και των εργαλείων των επιφανών πολεμιστών της Ελεύθερνας. Μέσα στον τάφο των «πολεμιστών» βρέθηκε και η χάλκινη ασπίδα, που εκτίθεται στην αρχή της έκθεσης του μουσείου, ως έργο εμβληματικό, Η έκθεση κλείνει με την αναπαράσταση μιας καλά διατηρημένης πυράς που ανήκε σε νέο άνδρα-πολεμιστή, περίπου 30 ετών, ο οποίος αποτεφρώθηκε μαζί με τον/την σύντροφο του. Η πυρά αυτή, που χρονολογείται γύρω στα 720-700 π.Χ., μάς επιφύλαξε και μια μοναδική ανακάλυψη στο ΒΔ άκρο της; τον σκελετό ενός γεροδεμένου άνδρα, ηλικίας 30-40 ετών, που μάλλον πρόκειται για έναν αιχμάλωτο ο οποίος εκτελέστηκε μπροστά στην πυρά του πολεμιστή.

Η μοναδική αυτή ανακάλυψη φέρει στο νου την αντίστοιχη δραματική σκηνή της σφαγής των αιχμαλώτων Τρώων από τον Αχιλλέα, μπροστά στην πυρά του Πατρόκλου, όπως την περιγράφει ο Όμηρος στην ραψωδία Ψ της Ιλιάδας (στιχ. 22-23 175-176,180-183), αλλά και όλο το τελετουργικό τυπικό της (στιχ.110-179κ.ξ.). Για τους παραπάνω λόγους, η έμφαση στην παρούσα έκθεση, δόθηκε εκ των πραγμάτων στον Όμηρο. Αυτή είναι η ραχοκοκαλιάς, το νήμα που συνέχει τα πάντα. Η Κρήτη τώρα μπορεί να πατά σε δύο πόδια: στον μινωικό πολιτισμό και στον Όμηρο. Αυτό αποτελούν τα δυνατά της σημεία από την αρχαιότητα.

Ν.Σ.

Πηγή πληροφοριών: Μουσείο Αρχαίας Ελεύθερνας

http://www.mae.com.gr/