Στο
DNA μας υπάρχει μια αμφιθυμία
Της Μαργαρίτας
Πουρνάρα
«Δεν
καθορίζουμε εμείς την ιστορία. Η ιστορία μας πέφτει στο κεφάλι. Τώρα θα
συνειδητοποιήσουμε αν η τελευταία τριακονταετία κατάφερε να διαβρώσει τους
«γενετικούς» πολιτιστικούς κώδικες που διαθέτουμε ως Έλληνες». Η συζήτηση με
τον Γιώργο Πρεβελάκη, καθηγητή Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης και
Γεωπολιτικής στο Ινστιτούτο Πολιτικών Σπουδών, ξεκινά με ορμή.
Τα
ερωτήματα γεννιούνται από τη συνεχή και ενδιαφέρουσα αρθρογραφία του στον
ελληνικό και τον γαλλικό Τύπο, όπου ακολουθεί ένα διαφορετικό αναλυτικό πλαίσιο
απέναντι στην ελληνική κρίση. Με τη νηφαλιότητα που του δίνει ο ξενιτεμός, με
δίψα για την ουσία και κυρίως την άποψη ότι υπάρχει περιθώριο για έναν νέο
πατριωτισμό, ο Πρεβελάκης μας προσφέρει μια διαφορετική γωνία θέασης της
σημερινής δύσκολης κατάστασης.
Με
σπουδές αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας, ο ανιψιός του λογοτέχνη Παντελή
Πρεβελάκη, ο οποίος ζει στο Παρίσι από τη δεκαετία του '80, επανατοποθετεί την
Ελλάδα στον ιστορικό, πολιτιστικό και γεωπολιτικό χάρτη του κόσμου, βλέποντας
την ελληνική ιδιαιτερότητα ως το μεγαλύτερό μας διαπραγματευτικό πλεονέκτημα. Ο
Πρεβελάκης αισθάνεται την ανάγκη να θέσει εξαρχής μια χρονική αφετηρία: «Η
Ελλάδα βρίσκεται σε μια διαρκή περιδίνηση από την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων,
με πολέμους, εμφύλιες συρράξεις και καταστροφές που άφησαν τραύματα στον
πληθυσμό. Η μεταπολίτευση έφερε μια μεγάλη αλλαγή: θεωρήσαμε ξαφνικά και
αυθαίρετα ότι είμαστε ασφαλείς ως μέλη του ΝΑΤΟ, ότι μπορούμε να χαρούμε μια
ανέξοδη ευημερία χάρις στην Ε. Ε. Επρόκειτο σαφώς για μια λανθασμένη εκτίμηση,
που μας έκανε να γυρίσουμε την πλάτη σε δύσκολα θέματα, να μην αναρωτηθούμε
ποιοι είμαστε και πώς οργανώνουμε την κοινωνία μας. Είναι τα θεμελιώδη
ερωτήματα που ξεπήδησαν με την κρίση και επανέφεραν πικρίες και εντάσεις για τη
χρήση (και την κατάχρηση) του εθνικισμού και του πατριωτισμού».
Η
διανόηση απέτυχε
Για
τον καθηγητή, ο εθνικισμός και ο πατριωτισμός -δύο εξίσου δαιμονοποιημένοι
όροι- παραμένουν τα θεμέλια της πολιτικής οργάνωσης: «Η γεωγραφία μας δίνει μια
πειστική απόδειξη καθώς βλέπει τον χώρο διαμερισμένο. Το οριοθετημένο εδαφικό
σύστημα αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία μπορεί να στηθεί μια δημοκρατική
κοινωνία. Έχουμε ανάγκη τόσο την υλική οριοθέτηση, δηλαδή τα σύνορα, όσο και
την πνευματική, δηλαδή τη γνώση του ποιος ανήκει στην ίδια ομάδα με εμάς. Ο
πατριωτισμός και ο εθνικισμός έχουν πολιτιστικές αναφορές. Παλαιότερα, λ. χ.,
υπήρχε η ψευδαίσθηση -την οποία σήμερα απορρίπτουμε ως ρατσιστική- της ύπαρξης
μιας κοινότητας αίματος. Η μυθολογική συγκρότηση της πολιτισμικής βάσης του
πατριωτισμού εξελίσσεται συνέχεια σε όλα τα έθνη. Η επεξεργασία της είναι το
πιο δημιουργικό έργο της διανόησης. Η διανόηση πρέπει να μεταβολίσει αυτό το
υλικό, διότι ο μετασχηματισμός του καθορίζει την προσαρμογή της κοινωνίας στο
περιβάλλον που αλλάζει. Αν οι διανοούμενοι δεν επιτελούν αυτή τη λειτουργία, η
κοινωνία μένει στάσιμη, παρακμάζει και βουλιάζει από τις επιδράσεις του
περιβάλλοντος. Αν αντιθέτως οι διανοούμενοι είναι πολύ ανοιχτοί και δεν
σέβονται την προαναφερθείσα αναγκαιότητα για οριοθέτηση, τότε αναπτύσσονται
φυγόκεντρες δυνάμεις και ανταγωνιστικοί μύθοι, που πάλι μπορεί να διαλύσουν την
κοινωνία» τονίζει στην «Κ».
Στην
Ελλάδα τι έγινε; «Καταφέραμε να πάσχουμε και από τα δύο κακά. Διαθέτουμε και
τους υπέρμαχους ενός αρτηριοσκληρωτικού εθνικισμού αλλά και μια διανόηση τόσο
ανοιχτή σε διεθνή ρεύματα και στη γενική αμφισβήτηση -όπως ήταν λογικό να
συμβεί στον χώρο της αριστεράς μετά τον Εμφύλιο- που αγνοεί την ανάγκη για τον
εθνικό μύθο, μια ζωογόνο δύναμη για την κοινωνία. Δεν είναι τυχαίο ότι η
διανόηση και η τέχνη παραμένουν μουγγές στη χώρα μας, που δοκιμάζεται από την
κρίση».
Ανάμεσα
σε Ανατολή - Δύση
Στην
αρθρογραφία του ο Πρεβελάκης κάνει συχνά λόγο για μια θεμελιώδη αντίφαση στην
ελληνική ψυχή, που μας οδηγεί σε μια περίεργη αντιμετώπιση της Δύσης. «Η Ευρώπη
βλέπει την Ελλάδα σαν τη χώρα -θεματοφύλακα της αρχαίας κληρονομιάς, η οποία
έχει τεράστια σημασία για την ταυτότητα της Γηραιάς Ηπείρου. Επάνω στην
αρχαιοελληνική αναφορά θεμελιώθηκε η νεωτερικότητα, δηλαδή η επανάσταση της Ευρώπης
έναντι ενός κόσμου όπου κυριαρχούσε η θρησκευτική προσέγγιση. Όμως η Ελλάδα το
διαχειρίζεται κατά τρόπο σχιζοφρενικό, το τεράστιο πνευματικό κεφάλαιο της
αρχαιότητας. Το εκμεταλλεύεται κατ' επανάληψη (από την Ελληνική Επανάσταση ως
την ΕΟΚ και τους Ολυμπιακούς), αλλά ταυτόχρονα το βλέπει ως μορφή πνευματικής
αποικιοκρατίας της Δύσης. Αυτό συμβαίνει διότι η ελληνική ψυχή είναι ανατολική.
Το υλικό από το οποίο αποτελείται ο Έλληνας είναι οι Ρωμιοί, δηλαδή Χριστιανοί
Ορθόδοξοι. Από αυτούς μια μεγάλη ομάδα ήταν ελληνόφωνοι που συνυπήρχαν με τους
Αλβανόφωνους, τους Βλαχόφωνους κ. ά. Στο πολιτισμικό γενετικό μας υλικό υπάρχει
μια αμφιθυμία που δημιουργεί έχθρα απέναντι στην αρχαιότητα. Την αντιπαθούμε
διότι την βλέπουμε σαν στοιχείο δυτικής ηγεμονίας. Άρα την αντιμετωπίζουμε με
κυνισμό, ως ένα εμπορεύσιμο αγαθό. Οι Δυτικοί από την άλλη έχουν μια πολύ
ισχυρή θετική αναπαράσταση για το μεγαλείο της αρχαιότητας και τους Νεοέλληνες
ως συνεχιστές της παράδοσης αυτής. Αυτός είναι και ο λόγος που το στερεότυπο
καταρρέει εύκολα όταν γνωρίζουν την πραγματικότητα στη σύγχρονη Ελλάδα, από το
1821 μέχρι σήμερα. Και έτσι ο φιλελληνισμός γίνεται μισελληνισμός. Υπάρχουν
κύκλοι στον τρόπο με τον οποίον η Δύση βλέπει την Ελλάδα, από την εξιδανίκευση
μέχρι την ταπείνωση. Όμως ας μείνουμε σε κάτι πολύ ουσιαστικό. Η σχέση ανάμεσα
στην Ελλάδα και τη Δύση είναι πάντα φορτισμένη και το ελληνικό θέμα είναι
ζωτικής σημασίας για τους Δυτικούς.
Η
κατάσταση αρχίζει να χαλάει από το ’81 και μετά
Σύμφωνα
με τον Πρεβελάκη, η αρχαιότητα είναι το πρώτο από τα τρία επίπεδα τα οποία
συναποτελούν την ελληνική κουλτούρα, δηλαδή τη διανόηση και την τέχνη. «Το
δεύτερο επίπεδο είναι οι μεγάλες πνευματικές μορφές της Ελλάδας που κάνουν την
εμφάνισή τους στον Μεσοπόλεμο. Άνθρωποι που έχουν ζήσει τις τραγωδίες, έχουν
συγκλονιστεί από τη Μικρασιατική Καταστροφή, τον Εμφύλιο κ.λπ. Και οδηγούνται
σε έναν θεμελιακό προβληματισμό για τη σχέση του πολιτισμού τους με την
επεκτατική Δύση. Εδώ ακριβώς παίζει ρόλο η ελληνική ιδιαιτερότητα. Αυτή
έγκειται στο ότι δεν έχουμε ένα σαφές σύνορο ανάμεσα στον δικό μας και τον
δυτικό πολιτισμό, καθώς υπάρχει ένα κοινό στοιχείο, η αναφορά στον ελληνισμό.
Σε
εμάς η επαφή με τον ελληνισμό έρχεται αδιάλειπτα μέσα από την εκκλησία, τον
συντηρητικό θεσμό που προστάτευσε την ελληνική γλώσσα από τη φθορά. Στη Δύση, η
σχέση με τον ελληνισμό έρχεται από την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό. Ο
Σεφέρης, γνήσιος εκπρόσωπος της εποχής στην οποία αναφέρομαι, καταφέρνει να
κινηθεί σε διαφορετικούς χώρους και χρόνους, προσφέροντας μια συνέχεια ούτε ως
Ανατολικός ούτε ως Δυτικός, αλλά ως Έλληνας. Όλοι οι μεγάλοι διανοούμενοι είχαν
αυτό το κύριο υλικό, την ένταση ανάμεσα σε Ανατολή και τη Δύση, το οποίο
κατάφεραν να μετασχηματίσουν σε μύθο.
Το
τρίτο επίπεδο είναι η εκδημοκρατισμένη κουλτούρα, η οποία κυριάρχησε τη
δεκαετία του ’60. Εκεί έπαιξε ρόλο η αριστερή διανόηση που πρέσβευε ότι ο
πολιτισμός πρέπει να γίνει κτήμα του λαού και εκλαΐκευσε την τέχνη. Έτσι,
μορφές όπως ο Μίκης Θεοδωράκης γίνονται οι ενδιάμεσοι ανάμεσα στη λαϊκή μάζα
και την υψηλή τέχνη. Το ίδιο έγινε και με τον ελληνικό κινηματογράφο εκείνης
της εποχής και εν μέρει με τη λογοτεχνία. Συνυπήρχαν λοιπόν στην Ελλάδα τα τρία
επίπεδα: η παρακαταθήκη της αρχαιότητας, τα μεγάλα μυαλά που μόχθησαν να
γεφυρώσουν τον ελληνικό πολιτισμό με τη Δύση και η υψηλή τέχνη που έγινε κτήμα
του λαού.
Ο
μιμητισμός της Δύσης
Η
κατάσταση αρχίζει να χαλάει από το ’81 και μετά, διότι εκλείπουν τα στοιχεία
αυτά. « Η αντιπαράθεση και η διαλεκτική ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή
εξαφανίζεται προς όφελος του μιμητισμού της Δύσης. Οι ηγεσίες στέλνουν το
μήνυμα πως οτιδήποτε ανήκει στον δικό μας πολιτισμό είναι ξεπερασμένο. Ο Κώστας
Σημίτης ενσαρκώνει αυτήν την τάση. Έτσι, χάνουμε τον πλούτο, το καύσιμο του
ελληνικού πολιτισμού. Η προσαρμογή στο ευρωπαϊκό μοντέλο δεν είναι μια απλή
υπόθεση. Ο λαός υιοθετεί τα πιο επιφανειακά στοιχεία, παραμορφώνοντάς τα. Οι Έλληνες
πίστεψαν ότι για να γίνουν Ευρωπαίοι πρέπει πρώτα να γίνουν καταναλωτές. Με τον
ίδιο τρόπο άνθησε και η αριστερή διανόηση στην Ελλάδα, εν μέρει και ως
μιμητισμός του τι συνέβαινε εκτός συνόρων. Στην Ευρώπη η διανόηση δεν ήταν
αποκλειστικά αριστερή, όμως αυτός ο χώρος είχε μεγαλύτερη προβολή. Μας άρεσε να
αντιγράφουμε ό,τι γυάλιζε».
Η
Ελλάδα στο κέντρο
Πολλοί
ισχυρίζονται ότι πρέπει να αναζητήσουμε την αιτία των σημερινών δεινών στην
ίδια μας την ιστορία, την τουρκοκρατία, τον εμφύλιο, τη χούντα, σε μια σειρά
τραυματικών εμπειριών που ακόμα μας επηρεάζουν. Τι πιστεύει ο Γιώργος
Πρεβελάκης;
«
Δεν θα έλεγα ότι η τύχη του ελληνισμού είναι χειρότερη από των άλλων λαών.
Μάλλον καλύτερη είναι. Συμφωνώ με τον ιστορικό Μαρκ Μαζάουερ, ο οποίος λέει ότι
πρέπει να αντιστρέψουμε τα δεδομένα και να δούμε πως κάθε σημαντικό γεγονός της
ευρωπαϊκής ιστορίας επικεντρώνεται στην Ελλάδα. Συνεπώς η χώρα μας δεν είναι
στο περιθώριο αλλά στο κέντρο. Μέχρι σήμερα πιστεύαμε ότι όταν οι Έλληνες
επαναστάτησαν το 1821, οι Ευρωπαίοι τους συνέδραμαν από χρέος για την
αρχαιοελληνική κληρονομιά και από φιλανθρωπία. Δεν είναι έτσι. Εκείνη την εποχή
αναπτύσσεται στην Ευρώπη ο νεοκλασικισμός που είναι ζωτικός για τη νέα
ιδεολογία. Ακόμα και αν δεν υπήρχαν οι Έλληνες θα έπρεπε να τους εφεύρουν.
Να
μια θεώρηση που μας βγάζει από την υπανάπτυξη και τη μειονεξία του ευρωπαϊκού
νότου για να μας βάλει κατευθείαν σε μια νέα απροσδόκητη θέση! Αν το
συνειδητοποιήσουμε, τότε θα καταφέρουμε να ανασυγκροτηθούμε, σε μια ιδιαίτερα
δύσκολη περίοδο της ιστορίας μας. Εισερχόμαστε σε μια φάση αναβρασμού, σε ένα
σκηνικό ρευστότητας. Θα αναζητήσουμε την ταυτότητά μας με σπασμωδικές
αντιδράσεις, με την απειλή φαντασμάτων από το παρελθόν, με ακραίες αντιδράσεις,
με ερωτήματα που προς το παρόν δεν έχουν απάντηση. Είναι φυσικό να συμβεί αυτό.
Τα τελευταία 30 χρόνια απωλέσαμε την ικανότητά μας να αναρωτιόμαστε. Νομίζαμε
ότι όλα τα προβλήματα ήταν λυμένα. Οι διανοούμενοι μας πρόδωσαν διότι έπαψαν να
επιτελούν έργο και ο πληθυσμός νόμιζε ότι μπορεί να ζει συνεχώς πολυτελώς και
ευχάριστα. Ζούσαμε σε μια επίφαση ελευθερίας, με φαινόμενα λογοκρισίας. Τώρα, η
κατάσταση αλλάζει, Επώδυνα, με μεγάλες απώλειες για την ποιότητα ζωής, αλλά και
με κέρδη για την αυτογνωσία μας».
Ξανά
στην Ανατολή;
« Η
Δύση δεν θα είναι αιωνίως το κέντρο του κόσμου, ούτε εμείς μια αιώνια
προβληματική περίπτωση. Ήδη βλέπουμε ρωγμές στο μοντέλο.
Οι
νέες ανερχόμενες δυνάμεις -όπως η Κίνα- έχουν σπουδαίο πολιτισμό. Ενδεχομένως
να ενταχθεί ξανά η Ελλάδα στην Ανατολή, μελλοντικά.
Το
πλεονέκτημά μας είναι ότι έχουμε τα εργαλεία της κατανόησης. Επειδή είμαστε στο
σταυροδρόμι μεταξύ δύο κόσμων έχουμε συσσωρεύσει στοιχεία στον πολιτισμό μας,
τα οποία μάς επιτρέπουν να συνδιαλεχθούμε, να συναισθανθούμε και να
αντιληφθούμε πολλούς διαφορετικούς συνομιλητές. Είμαστε ένας ιδιαίτερος λαός που
ζει στο κέντρο της γεωγραφικής και ιστορικής κλίμακας, με συνεχείς
ανακατατάξεις.
Αυτό
είναι μεγάλη τύχη, η οποία επιτρέπει να έχουμε εκπληκτικές πολιτιστικές
εξάρσεις, αλλά και φάσεις όπου βουλιάζουμε. Δεν πρέπει να τα κρίνουμε όλα με το
μοντέλο της Δύσης. Υπάρχει και το δικό μας μοντέλο, ο πλούσιος πολιτισμός, οι
βαθιές μας ρίζες, η παράδοση. Εκεί πρέπει να στραφούμε αντί να
ετεροκαθοριζόμαστε διαρκώς από την Δύση...».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου