ΜΠΟΡΑ ΕΙΝΑΙ ΘΑ ΠΕΡΑΣΕΙ - Let's wait until the storm passes: O Οδυσσέας «ταξίδεψε» στην Ολυμπία

Σάββατο 14 Νοεμβρίου 2020

O Οδυσσέας «ταξίδεψε» στην Ολυμπία

O Οδυσσέας «ταξίδεψε» στην Ολυμπία

Γράφει ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΛΑΝΤΖΟΣ*

Η ανακάλυψη πήλινης πινακίδας με εγχάρακτη επιγραφή όπου διασώζονται στίχοι της Οδύσσειας προσθέτει μια αξιοσημείωτη σελίδα στη μακρά πολιτισμική βιογραφία των ομηρικών επών. Σύμφωνα με ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού, το εύρημα εντοπίστηκε κατά τη διεξαγωγή επιφανειακής – γεωαρχαιολογικής έρευνας στο πλαίσιο τριετούς ερευνητικού προγράμματος που πραγματοποιείται (2018) γύρω από το ιερό της Ολυμπίας υπό τη διεύθυνση της δρος Ερωφίλης-Ιριδας Κόλια, προϊσταμένης της ΕΦΑ Ηλείας, και σε συνεργασία με τους καθηγητές Φρανζίσκα Λανγκ, Μπιργκίτα Εντερ, Αντρέας Βοτ και Χανς-Γιόακιμ Γκέρκε του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου και των Πανεπιστημίων Darmstadt, Tübingen και Frankfurt am Mainz.

Στην αποσπασματικά σωζόμενη πλάκα, διαστάσεων περίπου 25Χ30 εκατοστών, διαβάζονται με σχετική ευκολία οι δεκατρείς πρώτοι στίχοι από τη ραψωδία ξ του ομηρικού έπους. Πρόκειται για τη λεγόμενη, κατά τους αρχαίους φιλολόγους, «Οδυσσέως προς Εύμαιον ομιλία», τη συνομιλία δηλαδή του πολυταξιδεμένου Οδυσσέα με τον χοιροβοσκό Εύμαιο, μετά τον περιπετειώδη γυρισμό του βασιλιά στην Ιθάκη, αλλά πριν την αποκάλυψη της ταυτότητάς του και την εξόντωση των μνηστήρων που επί χρόνια επωφελούνται από την περιουσία του και εποφθαλμιούν τη θέση του στη συζυγική κλίνη της Πηνελόπης. Στο κείμενο που διαβάζεται στην πινακίδα, παρακολουθούμε τον Οδυσσέα να προχωρεί, «το λιμάνι αφήνοντας» (στη μετάφραση των Ν. Καζαντζάκη – Ι.Θ. Κακριδή), και να παίρνει το μονοπάτι για το δάσος, «εκεί που του ’χε / δείξει η Αθηνά το θείο πως θα ’βρισκε χοιροβοσκό, τι απ’ όλους / τους δούλους του Οδυσσέα καλύτερα το βιος του αυτός γνοιαζόταν». Ο βασιλιάς, μεταμορφωμένος από την Αθηνά σε αξιολύπητο γέρο επαίτη, βρίσκει τον άλλοτε υποτακτικό του «μπρος στην καλύβα του», κοντά στον μαντρότοιχο που είχε χτίσει για τη φύλαξη των ζώων «χωρίς η αφέντρα του κι ο γέροντας Λαέρτης να το ξέρουν». Χαρακτηριστικά, το όνομα του Λαέρτη, στη γενική πτώση, διακρίνεται ξεκάθαρα σε μία από τις φωτογραφίες της πινακίδας που δόθηκαν στη δημοσιότητα από το υπουργείο. Λίγο μετά τον δέκατο τρίτο στίχο η πλάκα κόβεται, το πιθανότερο όμως είναι ότι η αναγραφή του ποιήματος συνεχιζόταν σε αδιευκρίνιστη έκταση.

Όπως είναι ευρύτερα γνωστό, τα ομηρικά έπη στη μορφή με την οποία τα γνωρίζουμε εμείς σήμερα προέκυψαν μέσα από μακρά συνθετική διαδικασία, ακόμη και εσκεμμένες αλλοιώσεις ή παραποιήσεις, καθώς η προφορική παράδοση δίνει σταδιακά τη θέση της στη συστηματική καταγραφή. Αν και ο αφηγηματικός τους ορίζοντας (τα γεγονότα δηλαδή γύρω από τον μυθοποιημένο Τρωικό πόλεμο και τις τύχες των πρωταγωνιστών του) τοποθετείται χρονολογικά στην εποχή που εμείς σήμερα αποκαλούμε «Ύστερη Εποχή του Χαλκού», δηλαδή μεταξύ του 1600 και του 1200 π.Χ., και μάλλον πιο κοντά προς το τέλος της συγκεκριμένης περιόδου, φαίνεται ότι τα έπη αποκρυσταλλώνονται προς τα τέλη του 8ου, ίσως και τον 7ο αι. π.Χ.

Και πάλι όμως η συστηματική καταγραφή τους δεν φαίνεται να άρχισε παρά αρκετά αργότερα, τον 6ο-5ο αι. π.Χ. Οι πρώτοι πάπυροι, και αυτοί αποσπασματικοί, που διασώζουν τα ομηρικά έπη στις πολυάριθμες εκδοχές τους χρονολογούνται μόλις κατά την Πτολεμαϊκή περίοδο (3ος-1ος αι. π.Χ.), όταν στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ανθούσε η φιλολογική μελέτη των κλασικών συγγραφέων. Θα πρέπει κανείς να περιμένει έως τον Μεσαίωνα, γύρω στον 10ο αι. μ.Χ., για τους πρώτους παπύρους όπου τα ομηρικά έπη διασώζονται στην πλήρη μορφή τους.

Σύμφωνα με τους επιστημονικούς υπευθύνους του ερευνητικού προγράμματος, η πήλινη πινακίδα χρονολογείται «πιθανώς πριν τον 3ο αι. μ.Χ.» (αν και ο τύπος της μεγαλογράμματης γραφής, όπως τουλάχιστον διακρίνεται στις φωτογραφίες, ενδεχομένως μπορεί να χρονολογηθεί και αρκετά μεταγενέστερα). Ως εκ τούτου, η αρχική ανακοίνωση του ΥΠΠΟ σύμφωνα με την οποία το εύρημα «διασώζει ίσως το παλαιότερο σωζόμενο γραπτό απόσπασμα των ομηρικών επών που έχει έρθει στο φως» είναι μάλλον αβάσιμη. Σε κάθε περίπτωση, η ανακάλυψη ότι κάποιος, στην Ολυμπία των υστερορωμαϊκών χρόνων, μπήκε στον κόπο να χαράξει σε μια πλάκα από άψητο πηλό ένα τόσο εκτεταμένο απόσπασμα από το ομηρικό έπος, δεν μπορεί παρά να μας εντυπωσιάζει. Πρόκειται για σχολική άσκηση, παρόμοια με αυτές που έχουμε –είτε σε πήλινες πλάκες όπως αυτή είτε σε σπασμένα κεραμίδια γραμμένα με μελάνι– από την Αίγυπτο και αλλού; Για επίδειξη γνώσεων ή προσπάθεια απομνημόνευσης; Η μελέτη του ενδιαφέροντος αυτού ευρήματος στο μέλλον ελπίζουμε να μας διαφωτίσει.

Η ανακάλυψη της εγχάρακτης πλάκας με παράθεμα από την Οδύσσεια είναι σημαντικό εύρημα, αλλά η άποψη ότι (αν χρονολογείται τον 3ο μ.Χ. αιώνα) είναι το αρχαιότερο σωζόμενο απόσπασμα των ομηρικών επών είναι εσφαλμένη. Αποσπάσματα των ομηρικών επών σώζονται σε παπύρους ήδη από τον 3ο π.Χ. αιώνα, μισή χιλιετία νωρίτερα από το εύρημα της Ολυμπίας. Σε ανάγλυφους σκύφους από τη Μακεδονία υπάρχουν παραθέματα από τα έπη τον 2ο π.Χ. αι. (π.χ. σε σκύφο από τη Φλώρινα οι στίχοι από την Οδύσσεια φ 267-268). Ακόμα και σε θέατρο στο Ηρώδειο της Ιουδαίας υπάρχει παράθεμα από την Ιλιάδα (Ζ 264).

Αγγελος Χανιώτης /Καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας /

Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών, Πρίνστον

* Ο κ. Δημήτρης Πλάντζος είναι αναπληρωτής καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ.

Διευκρινίσεις για την πήλινη πλάκα με τους στίχους της Οδύσσειας

Σε διευκρινίσεις για την αποφυγή παρερμηνειών μετά τη μεγάλη δημοσιότητα που προκάλεσε η ανακοίνωση της εύρεσης στην Ολυμπία της πήλινης πλάκας με στίχους από την Οδύσσεια προχώρησε στις 17.7.2018 η ερευνητική ομάδα.

Όπως διευκρινίζεται μεταξύ άλλων στην ανακοίνωση «είναι η πρώτη φορά που εντοπίζεται απόσπασμα της Οδύσσειας σε πήλινη πλάκα, ενώ η ερευνητική ομάδα διερευνά το ενδεχόμενο να πρόκειται για το παλαιότερο κείμενο ομηρικών επών που έχει βρεθεί ποτέ στον ελληνικό χώρο (πλην οστράκων με 1-2 στίχους)».

Το πλήρες κείμενο της ανακοίνωσης :

«Σε συνέχεια του Δελτίου Τύπου που εκδόθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού και έπειτα από την μεγάλη δημοσιότητα που προκάλεσε η πρόσφατη ανακοίνωση της εύρεσης στην Ολυμπία της πήλινης πλάκας με στίχους από την Οδύσσεια θεωρούμε ότι είναι απαραίτητο να δοθούν ορισμένες διευκρινίσεις που θα αποτρέψουν την δημιουργία στρεβλών εντυπώσεων και παρερμηνειών.

Πρόκειται αναμφισβήτητα για μια σπουδαία ανακάλυψη, ιδιαίτερα συγκινητική για την αρχαιολογική έρευνα και την ιστορία του τόπου. Η επιγραφή στην πήλινη πλάκα που βρέθηκε σε θέση με ρωμαϊκά κατάλοιπα σε μικρή απόσταση από το Ιερό της Ολυμπίας, διασώζει τους πρώτους 13 στίχους της Ραψωδίας ξ της Οδύσσειας και σύμφωνα με τα στοιχεία που έχει συλλέξει ως τώρα η ερευνητική ομάδα, αποτελεί το παλαιότερο σωζόμενο απόσπασμα των στίχων αυτών, σε κάθε περίπτωση των στίχων 1-8, αλλά και των στίχων 9-13, εφόσον επαληθευτεί η προκαταρκτική χρονολόγηση της επιγραφής.

Επίσης, με τα μέχρι στιγμής δεδομένα, είναι η πρώτη φορά που εντοπίζεται απόσπασμα της Οδύσσειας σε πήλινη πλάκα, ενώ η ερευνητική ομάδα διερευνά το ενδεχόμενο να πρόκειται για το παλαιότερο κείμενο ομηρικών επών που έχει βρεθεί στον ελληνικό χώρο (πλην οστράκων με 1-2 στίχους).

Όλα τα παραπάνω τονίζουν την μεγάλη σημασία του ευρήματος και την μοναδικότητά του ως αρχαιολογικό, επιγραφικό, φιλολογικό και ιστορικό τεκμήριο. Ωστόσο, επαναλαμβάνουμε την επιφύλαξη που διατυπώθηκε ήδη από την πρώτη ανακοίνωση ότι όλα τα ανωτέρω αποτελούν τις πρώτες εκτιμήσεις μας και δεν πρόκειται για την τελική δημοσίευση της επιγραφής, η οποία θα ακολουθήσει σε εύλογο διάστημα».

Εκ μέρους της ερευνητικής ομάδας:

Δρ. Ερωφίλη-Ίρις Κόλλια (Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας), Kαθ. Franziska Lang (Πoλυτεχνείο Darmstadt), Δρ. Clemens Bruenenberg (Πoλυτεχνείο Darmstadt), Kαθ. Hans-Joachim Gehrke (Πανεπιστήμιο Freiburg), Kαθ. Klaus Hallof (Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften, Inscriptiones Graecae), Δρ. Birgitta Eder (Österreichische Akademie der Wissenschaften), Kαθ. Andreas Vött (Πανεπιστήμιο Mainz).

Νέα στοιχεία για την πήλινη πλάκα με ομηρικούς στίχους από την Ολυμπία

Η πήλινη πλάκα με ομηρικούς στίχους από την Ολυμπία, παρουσιάστηκε από την προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας, Ερωφίλη – Ίριδα Κόλια. Η ανακάλυψη, η οποία συμπεριλήφθη στα 10 σημαντικότερα ευρήματα του 2018 από το αμερικανικό περιοδικό Archaeology, έγινε στο πλαίσιο της επιφανειακής γεωαρχαιολογικής έρευνας που πραγματοποιείται σε θέσεις γύρω από το ιερό της Ολυμπίας υπό τη διεύθυνση της ΕΦΑ Ηλείας, σε συνεργασία με το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και τα Πανεπιστήμια Darmstadt, Tübingen και Frankfurt am Mainz. Η πήλινη πλάκα με εγχάρακτη επιγραφή η οποία διασώζει τους πρώτους 13 στίχους από τη ραψωδία ξ της Οδύσσειας μπορεί να χρονολογηθεί στη ρωμαϊκή εποχή (2ος-3ος αι. μ.Χ.). Η επιγραφή, που συντηρήθηκε και ταυτοποιήθηκε το 2018, αποτελεί το παλαιότερο σωζόμενο απόσπασμα των συγκεκριμένων στίχων, ενώ είναι η πρώτη φορά που εντοπίζεται απόσπασμα της Οδύσσειας σε πήλινη πλάκα.

Σύμφωνα με την κ. Κόλια, η επιγραφή χαράχθηκε όσο ο πηλός ήταν ακόμα νωπός στην πήλινη πλάκα, που σε δεύτερη χρήση χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό. Μάλιστα, όπως σημειώθηκε, μάλλον βρέθηκε και το μέρος από το οποίο προήλθε: Ένα ταφικό μνημείο από ένα αρκετά εκτεταμένο νεκροταφείο, που χρονολογείται κυρίως τη ρωμαϊκή εποχή και θεωρείται, με βάση τα ευρήματα (κυρίως επιγραφές), ως το νεκροταφείο των αξιωματούχων του ιερού της Ολυμπίας, αλλά και αθλητών. Το νεκροταφείο βρίσκεται στη θέση Φραγκονήσι (όπου εντοπίστηκε η επιγραφή) και είχε ανασκαφεί από την αρχαιολογική υπηρεσία τη δεκαετία του 1960. Το ταφικό μνημείο από το οποίο πιθανόν προέρχεται η πινακίδα εντοπίστηκε κατά τις έρευνες της ΕΦΑ Ολυμπίας, το καλοκαίρι του 2018, οι οποίες ακολούθησαν την εύρεση και την ταυτοποίηση της επιγραφής. Επιπλέον, εντοπίστηκαν κι άλλα ευρήματα, όπως ένας οπτόπλινθος με το αποτύπωμα πέλματος παιδιού, ηλικίας 5 με 6 ετών. Όσο για την πρώτη χρήση της πήλινης πινακίδας με τους ομηρικούς στίχους, είναι ένα αίνιγμα που ζητά επίλυση.