Ανάγνωση του Ρήγα σε πλαίσιο πραγματικό

Ανάγνωση του Ρήγα σε πλαίσιο πραγματικό

Λεπτομερής και εξαντλητική έρευνα βιβλιογραφίας και πρωτογενών πηγών

Του Σπ. Κουτρουλη*

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ
Η ανολοκλήρωτη επανάσταση του Ρήγα Βελεστινλή
εναλλακτικές εκδόσεις, σελ. 272, Αθήνα 2011

Το νέο βιβλίο του Γ. Καραμπελιά, «Η ανολοκλήρωτη επανάσταση του Ρήγα Βελεστινλή “κόψε το ρόδο πριν μαραθεί”» αποτελεί ένα ακόμα κεφάλαιο στο έργο που ξεκίνησε με τα βιβλία του «1204» και «Κοραής και Γρηγόριος Ε’». Μέθοδός του είναι η λεπτομερής και εξαντλητική έρευνα της βιβλιογραφίας και των πρωτογενών πηγών, εξάλλου ο συγγραφέας γνωρίζει καλά ότι για να έχει βαρύτητα ο «αιρετικός» λόγος του θα πρέπει να διατρέξει όλο το υλικό που διαθέτει σήμερα η επιστημονική κοινότητα και να προχωρήσει σε μια συγκριτική ανάλυση τόσο των γεγονότων, όσο και των ερμηνειών τους.

Ο Ρήγας Βελεστινλής αποτελεί ένα σύμβολο με αναγνώριση από όλες τις πνευματικές τάσεις. Ομως οι διαφορετικές ερμηνείες –κάποτε από τον ίδιο ιστορικό– επιτρέπουν να αναπτυχθούν ποικίλα ιδεολογήματα με αφετηρία το πρόσωπό του. Ετσι για τον Γ. Κορδάτο, στον Μεσοπόλεμο, ο Ρήγας υπήρξε σύμβολο του «ελληνικού ιμπεριαλισμού», ενώ το 1945 –όταν το ΚΚΕ προέτασσε εθνικοαπελευθερωτικούς στόχους– αναδείχθηκε σε μορφή της βαλκανικής συνεργασίας.

Σήμερα: ο Ρήγας μετατρέπεται από κάποιους σε έναν στοχαστή που προσπαθεί με μηχανιστικό τρόπο να εισαγάγει τον γαλλικό διαφωτισμό, ενώ μηδενίζονται οι ορθόδοξες συνιστώσες της σκέψης του, όπως και το ότι το κύριο ενδιαφέρον του υπήρξε η απελευθέρωση του ελληνισμού.

Οπως γράφει ο Γ. Καραμπελιάς: «Θα πρέπει να αντιστρέψουμε, λοπόν, μια στρεβλωτική και στρεβλή ανάγνωση του Ρήγα, που τον μετατρέπει σε ’’εκσυγχρονιστικό’’ ιδεολόγημα, και να επιχειρήσουμε να τον ανατοποθετήσουμε στα πραγματικά πλαίσια της εποχής του. [ ] Διότι το σχήμα εκείνο, που θέλει να αποκαθάρει τον Ρήγα από την ίδια την… ιδεολογία του και να τον μετατρέψει σε έναν homunculus του δυτικού διαφωτισμού, ιδωμένου μάλιστα με τα γυαλιά του τελευταίου τετάρτου του 20ού και των απαρχών του 21ου αι., υποκρύπτει την απόπειρα συσκότισης της ελληνικής ιδιαιτερότητας, της ιδιαιτερότητας του ίδιου του ελληνικού διαφωτισμού» (σ. 141).

Φυσικά για να έχει ευλογοφάνεια ένα τέτοιο παρερμηνευτικό εγχείρημα, θα έπρεπε προηγουμένως να αγνοηθούν οι «Προφητείες» του Αγαθάγγελου, που είχε εκδώσει ο Ρήγας, ή να υποτιμηθούν άλλα σημεία του έργου του. Σημειώνει εμφατικά ο συγγραφέας: «Ο Ρήγας είναι ο φλογερός ορθόδοξος πατριώτης της εποχής του, και το παράδοξο θα ήταν να συνέβαινε κάτι διαφορετικό. Ωστόσο, αυτές οι απόλυτα φυσιολογικές απόψεις του έχουν φθάσει να ξενίζουν, διότι μια συστηματική ιστορική διαστρέβλωση, έχει διηθηθεί, συνειδητά ή ανεπίγνωστα, στις απόψεις του συνόλου σχεδόν των σύγχρονων Ελλήνων». (σ. 30)

Ο ρόλος του Κοραή

Ενα από τα σημαντικά πλεονεκτήματα του έργου είναι η ανάπλαση της ιστορικής εποχής. Ετσι καταδεικνύεται ότι ο Κοραής συμβάδισε με το πιο μετριοπαθές τμήμα της Γαλλικής Επανάστασης, ενώ αντιτάχθηκε στον γιακωβινισμό. Ο Αθανάσιος Πάριος εκπροσωπεί το πιο παραδοσιακό τμήμα της ορθοδοξίας, οι αυταπάτες του οποίου για την αποδοχή της τουρκοκρατίας θα διαψευστούν τραγικά, με τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγόριου Ε΄. Ο διαφωτιστικών αφετηριών λόγιος Μιχαήλ Περδικάρης, επιχειρηματολογούσε όχι μόνο κατά του Ρήγα, αλλά και υπέρ της εθελοδουλείας στον οθωμανισμό. Την εγκυρότητα τέτοιων επιχειρημάτων –που περιέργως έχουν αξιοσημείωτη αντοχή στον χρόνο και επαναλαμβάνονται ομοιότροπα έως σήμερα– θρυμματίζει η υπόδειξη της τύχης που είχαν οι Φαναριώτες: «Εξ άλλου, μεταξύ 1720 και 1821, από τους 59 Φαναριώτες που κατέλαβαν κάποια ανώτατη θέση στην οθωμανική ιεραρχία, οι είκοσι γνώρισαν φρικτό θάνατο, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των υπολοίπων καθαιρέθηκε, εξορίστηκε, διώχθηκε, έχασε την περιουσία του. Μεταξύ του 1701 και 1821, από τους 24 διερμηνείς του στόλου, οι δέκα θανατώθηκαν και οι τρεις εξορίστηκαν ή φυλακίστηκαν, ενώ από τους 29 ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας, οκτώ θανατώθηκαν και οι υπόλοιποι καταδιώχθηκαν. Ανάλογη ήταν η τύχη πολλών εκκλησιαστικών αξιωματούχων και προπαντός των πατριαρχών» (σ. 175).

Το εθνικό στοιχείο

Πάντα επίκαιρο παραμένει το δημοκρατικό και εθνικό στοιχείο του έργου του Ρήγα, που θεωρούσε τη συνεργασία των βαλκανικών λαών ως την απαραίτητη προϋπόθεση για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, επιλογή που υλοποιήθηκε εν μέρει στο αρχικό στάδιο της Επανάστασης, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες.

Μια πρόσφατη ιστοριογραφία, που θεωρεί το ελληνικό έθνος «κατασκευή», αποσιωπά τα έργα του Ρήγα που συνδυάζουν τη δημοκρατική με την εθνική επανάσταση, όπως τον «Θούριο» και τον «Υμνο πατριωτικό». Γι’ αυτό είναι πολύ διαφωτιστική η παραπομπή που κάνει ο Γ. Καραμπελιάς στις απόψεις ορισμένων ιστορικών στελεχών του ΚΚΕ (Γ. Ζέβγος, Π. Ρούσσος, Λ. Στρίγκος) και ιστορικών όπως ο Γκριγκόρι Αρς και ο Λ. Βρανούσης, που υποστηρίζουν ότι το αίτημα της εθνικής απελευθέρωσης προηγείται του κοινωνικού (σ. 176).

Τρεις πηγές

Σύμφωνα με τον Λ. Βρανούση «τρεις κυρίως πηγές αρδεύουν το έδαφος όπου βλάστησε ο ευγενικός αυτός βλαστός της Ρωμιοσύνης: η βυζαντινή παράδοση, η κλασσική δόξα των προγόνων, και οι νεωτερικές ιδέες της επαναστατικής Γαλλίας» (σελ. 55). Ο Γ. Καραμπελιάς θα προχωρήσει περισσότερο. Ο Ρήγας, ανάμεσα στον δυτικό πόλο του ελληνισμού, που σχηματικά εκπροσωπούσε ο Α. Κοραής και στον πόλο της ανατολικής παράδοσης που εκπροσωπούσαν οι Κολλυβάδες και ο Αθανάσιος Πάριος, αποτελεί μαζί με τους Δ. Καταρτζή, Ν. Μαυροκορδάτο, Ε. Βούλγαρη, Ι. Καποδίστρια, έναν τρίτο συνθετικό πόλο. «Με αφετηρία την ελληνική παράδοση – αρχαιοελληνική βυζαντινή και νεώτερη, προσπαθεί να εντάξει οργανικά και επιλεκτικά τη δυτική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό, δηλαδή να επιχειρήσει αυτό που έχουμε αποκαλέσει “εκσυγχρονισμό της εγχώριας παράδοσης”» (σ. 134).

Για να συμπληρώσουμε, κάπως, τον Γ. Καραμπελιά, τηρουμένων των αναλογιών, η απάντηση στο αίτημα ενός τρίτου σύνθετου πόλου, που αφομοιώνει γόνιμα και κριτικά ό,τι μας έρχεται από έξω και ό,τι μας έρχεται από μέσα εκπροσωπώντας εμπειρίες και γνώσεις μιας εκτεταμένης στον χρόνο παράδοσης, αποτελεί και σήμερα τον αναγκαίο όρο, για την ύπαρξη του νεοελληνισμού.

* Ο κ. Σπ. Κουτρούλης είναι συγγραφέας και δοκιμιογράφος (www.koutroulis-spyros.blogspot.com)

Πηγή:

http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_2_10/07/2011_448541