Δευτέρα 2 Δεκεμβρίου 2013

Ο διωγμός των ψυχικά ασθενών

Στην Ιταλία πριν 20 χρόνια περίπου στα πλαίσια της αποασυλοποίησης διοχέτευαν τους ασθενείς σε εξωτερικές δομές και έκλειναν τα ψυχιατρεία. Για να πάει ο ασθενής σε ξενώνα η οικοτροφείο έπρεπε να πάρει εξιτήριο από το ψυχιατρείο. Οι εξωτερικές δομές έπαψαν να χρηματοδοτούνται και όλοι αυτοί οι άνθρωποι έμειναν άστεγοι και κοιμόντουσαν κάτω από γέφυρες, σε παγκάκια, χωρίς φαρμακευτική αγωγή. Σήμερα μετά από τόσα χρόνια κατάλαβαν το λάθος οι κυβερνώντες λόγω του ότι αυξήθηκαν τα κρούσματα υποτροπών και ξανανοίγουν τα ψυχιατρεία. Ίσως και εδώ να δούμε κάτι ανάλογο.

Ο διωγμός των ψυχικά ασθενών

Raymond Depardon, Ψυχιατρικό Νοσοκομείο San Clemente (1980) / Magnum Photos

Το κλείσιμο των ψυχιατρείων θα έπρεπε αναμφισβήτητα να συνιστά την κορύφωση της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης. Όχι έναν ακόμη δημοσιονομικό στόχο. Οι βίαιες προσαρμογές που συνοδεύουν όλες τις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες και η υλοποίησή τους βάσει κεντρικών πολιτικών και συμφωνιών με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή σημαδεύουν τη μετάβαση από την ασυλικού τύπου περίθαλψη στην κοινοτική φροντίδα.

«Η τρέλα είναι μια ανθρώπινη κατάσταση. Μέσα μας η τρέλα είναι παρούσα όπως είναι και ο λόγος. Το πρόβλημα είναι ότι η κοινωνία, για να λέγεται πολιτισμένη, θα έπρεπε ν΄ αποδέχεται τόσο το λόγο όσο και την τρέλα. Αντίθετα, όμως, επιφορτίζει μια επιστήμη, την ψυχιατρική, να μεταφράσει την τρέλα σε αρρώστια με σκοπό να την εξαφανίσει. Ο λόγος της ύπαρξης του ψυχιατρείου είναι ακριβώς αυτός.»

Franco Basaglia

«Λέμε συνήθως ότι οι άνθρωποι, οι έγκλειστοι χρόνια μέσα στα ψυχιατρεία, έχουν χάσει τα πάντα εκτός από τα λογικά τους. Θέλουμε να πούμε ότι αυτά που στερούνται είναι βασικά ατομικά δικαιώματα και προσωπικές ελευθερίες. Αυτά τα αυτονόητα για όλους μας, που αν τα στερηθεί κανείς θα πεθάνει. Η αίσθηση του προσωπικού χώρου, του χρόνου, του πως κυλάει, των στόχων και των σκοπών στη ζωή, η προσωπική επιθυμία, το προσωπικό γούστο…

Η μεθοδολογία και η προσέγγιση της τρέλας μοιάζει πάρα πολύ με τρέλα. Δηλαδή πρέπει, μετά από 15-20 χρόνια νοσηλείας, να αρχίσουμε να θεραπεύουμε ό,τι με τη θεραπεία προκαλέσαμε στον ασθενή. Είναι σχεδόν ανόητο αυτό που κάνουμε. Δηλαδή το να εγκλείεις στην τρέλα μοιάζει με μια προσπάθεια να βάλεις ένα μεγαλύτερο κουτί μέσα σε ένα μικρότερο. Αυτό είναι αδύνατο να γίνει. Για αυτό έχουμε φτάσει σε αδιέξοδα».

Απόσπασμα από το κείμενο του ντοκιμαντέρ του Σταύρου Ψυλλάκη «Ο άνθρωπος που ενόχλησε το σύμπαν»

Από τα τέλη της δεκαετίας του ’80, με την οικονομική υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Κανονισμός [ΕΟΚ] 815/84), ξεκινά το πρόγραμμα της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στην Ελλάδα, το οποίο συνεχίζεται μέχρι και σήμερα με τον τίτλο «Ψυχαργώς».

Το ίδιο διάστημα εντείνονταν οι καταγγελίες για τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης ψυχικά και διανοητικά ασθενών στο Ψυχιατρείο της Λέρου, όπου από το 1958 στοιβάζονταν μαζικά ασθενείς από τα μεγάλα ψυχιατρικά νοσοκομεία της χώρας, κατά πλειοψηφία άτομα εγκαταλελειμμένα από τις οικογένειές τους.

Αξίζει να σημειωθεί πως το 1957 το σχέδιο προέβλεπε να µετατραπούν τα άδεια κτίρια του ιταλικού ναυαρχείου στη Λέρο σε µια «αποικία ψυχασθενών», με δύναμη 650 κλινών, και στόχο την απασχόλησή τους σε γεωργικές ασχολίες.

Το 1980 οι νοσηλευόμενοι έφταναν τους 2000, το προσωπικό, κυρίως με φυλακτικό ρόλο, τα 1000 άτομα (κάτοικοι του νησιού), ενώ οι ψυχίατροι ήταν μόλις δύο.

Το 1989, οπότε κορυφώνεται και ο διεθνής διασυρμός της χώρας για τη λειτουργία του ασύλου, θεωρείται και η χρονιά - αφετηρία της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στη Λέρο και την Ελλάδα.

Οι αρχές της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης θεσμοθετούνται από το ελληνικό κράτος δέκα χρόνια μετά με τον Ν. 2716/1999 «περί ανάπτυξης και εκσυγχρονισμού των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας» (Φ.Ε.Κ. 96/Α/17.5.1999). Κάπως έτσι συγκροτείται το Σύστημα Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας, υπό κρατική εποπτεία και επιχορήγηση, στο οποίο εντάσσονται οι Μονάδες Ψυχικής Υγείας (δημόσιες και ιδιωτικές μη κερδοσκοπικές).

Επί της ουσίας, όμως, η μεταρρύθμιση αποκτά πνεύμα, λόγο και δυναμική, στο βαθμό στον οποίο οι εργαζόμενοι που το επωμίζονται, αποτελούν ήδη φορείς, λόγω προσωπικών διαδρομών, ιδεών της κοινωνικής και δημοκρατικής ψυχιατρικής.

Ξεχωριστό παράδειγμα με ιδιαίτερη δυναμική, οι υπηρεσίες για ενηλίκους και παιδιά που δημιουργήθηκαν και εξελίσσονται γύρω από τον καθηγητή Π. Σακελλαρόπουλο.

Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και παράλληλη διάλυση των δομών Ψυχικής Υγείας

Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα φτάνει σε μεγάλο βαθμό ως ένα σχέδιο επιβεβλημένο από τις αρμόδιες αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι εκάστοτε διοικήσεις του υπουργείου Υγείας δείχνουν να απαντούν πυροσβεστικά στις δεσμεύσεις τους, περισσότερο καλύπτοντας βραχυπρόθεσμα τα όποια κενά, παρά ακολουθώντας μια ορθή στρατηγική για την αποασυλοποίηση των ψυχικά πασχόντων και την ανάπτυξη ψυχιατρικών υπηρεσιών μέσα στην κοινότητα.

Σε παλαιότερο ενημερωτικό έντυπο του «εθνικού σχεδίου» Ψυχαργώς, διαβάζουμε:

«Στρατηγικός στόχος των Δράσεων της Ψυχικής Υγείας μέχρι το 2010, είναι η

αποασυλοποίηση του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού χρόνιων ψυχικά ασθενών που σήμερα διαβιούν σε κλειστές δομές, η ανάπτυξη ανοιχτών κοινοτικών δομών πρόληψης και θεραπείας και η υλοποίηση ενεργειών κοινωνικής και οικονομικής επανένταξης των ψυχικά ασθενών.

Στο επίπεδο των δομών και των υπηρεσιών, στόχος είναι η ανάπτυξη ενός πλήρους δικτύου υπηρεσιών στην κοινότητα που να διασφαλίζει σε επίπεδο υγειονομικής περιφέρειας λειτουργική επάρκεια ως προς τις ανάγκες του τοπικού πληθυσμού, στόχος πολύ ευρύτερος από την απλή αντιμετώπιση της ασθένειας».

Διαδοχικές ηγεσίες του υπουργείου Υγείας από το 2009 έχουν δεσμευτεί απέναντι στην Ευρώπη να καταργήσουν τα τρία κύρια δημόσια Ψυχιατρικά Νοσοκομεία της χώρας (Αττικής, Θεσσαλονίκης και Δρομοκαΐτειο) έως το Δεκέμβριο του 2015, ώστε να συνεχιστεί η εκταμίευση των κονδυλίων του ΕΣΠΑ για την ψυχική υγεία.

Ήδη, από το 2004 έως σήμερα, έχουν πάψει να δέχονται ασθενείς πέντε μεγάλα ψυχιατρικά ιδρύματα της χώρας: Πέτρας Ολύμπου, Κέρκυρας, Χανίων, Τρίπολης και Παιδοψυχιατρικό Αττικής (Νταού Πεντέλης), ενώ πρόσφατα το υπουργείο αποφάσισε να κλείσει αιφνιδίως 3 κλινικές του ΨΝΑ και μία του Δρομοκαϊτείου, μεταφέροντας τους ασθενείς προς τα νοσοκομεία Σισμανόγλειο, Σωτηρία, Πολυκλινική, αλλά και το Ασκληπιείο Βούλας.

Την ίδια ώρα, ο ανεπαρκής αριθμός Μονάδων Πρωτοβάθμιας Περίθαλψης και Ψυχιατρικών Κλινικών στα Γενικά Νοσοκομεία έχει ως αποτέλεσμα το 70% των εισαγωγών να εξακολουθεί να γίνεται στα Ψυχιατρικά Νοσοκομεία, με τη διασύνδεση των προσφερόμενων υπηρεσιών να παραμένει συχνά ανύπαρκτη.

Αν και η κυβέρνηση δρομολογεί την κατάργησή τους, τα Ψυχιατρικά Νοσοκομεία μαζί με τους Ψυχιατρικούς Τομείς των Γενικών Νοσοκομείων εμφανίζουν πληρότητα 140% σε οξέα περιστατικά.

Αν και βασικό πρόβλημα των δομών παραμένει η έλλειψη προσωπικού, εργαζόμενοι στη Ψυχική Υγεία τίθενται σε διαθεσιμότητα.

Μπορεί η αναγκαστική νοσηλεία να παρουσιάζεται ως έσχατη λύση, στην Ελλάδα όμως ισχύει ό,τι και πριν από 30 χρόνια: το 60% των εισαγωγών γίνεται κατόπιν εισαγγελικής παραγγελίας για εγκλεισμό.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι έντονες ανησυχίες των εργαζόμενων στις δομές Ψυχικής υγείας για τη δημιουργία μικρών ασύλων μέσα στα Γενικά Νοσοκομεία παραμένουν κάτι παραπάνω από εύλογες.

Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης

Ένας από τους βασικούς πυλώνες της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης είναι η λειτουργία μεγάλου αριθμού Μονάδων Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης (Οικοτροφεία, Ξενώνες, Προστατευμένα Διαμερίσματα, Κέντρα Ημέρας κ.α.) μέσα στα πλαίσια της κοινότητας.

Τέτοιες μονάδες λειτουργούν στον δημόσιο (Γενικά Νοσοκομεία), και σε μεγάλο βαθμό στον ιδιωτικό τομέα μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα.

Τα προβλήματα των δομών δεν περιορίζονται στο μικρό αριθμό τους ή τις αντικειμενικές δυσκολίες του προσωπικού, που καλείται να δουλέψει σκληρά για να πετύχει την αποκατάσταση και κοινωνική ενσωμάτωση των ασθενών, ιδιαίτερα μετά από πολυετή εγκλεισμό.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι κοινοτικές δομές (ανοιχτές στεγαστικές δομές), οι οποίες εδώ και πολλούς μήνες λειτουργούν κάτω υπό εξαιρετικά περιοριστικές συνθήκες, με τις χρηματοδοτικές ανάγκες τους να καλύπτονται όποτε προκύψει κάποιο κονδύλι του ΕΣΠΑ, που δεν έχει απορροφηθεί.

Να σημειωθεί πως μετά την ευρωπαϊκή χρηματοδότηση για το στήσιμο των νέων μονάδων, προβλεπόταν η κρατική χρηματοδότησή τους, ωστόσο, το αρμόδιο Υπουργείο δεν έχει ακόμη προχωρήσει στην ένταξη σχετικών κονδυλίων στον κρατικό προϋπολογισμό.

«Οι άνθρωποι δεν τρέφονται με ψέματα»

Περιμένοντας το επόμενο ελεύθερο κονδύλι του ΕΣΠΑ, οι εργαζόμενοι στις κοινοτικές δομές παραμένουν απλήρωτοι για μήνες. Όπως αναφέρει η κα. Δέσποινα Κατσούδα, ψυχολόγος και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Κοι.Σ.Π.Ε «Διαδρομές», «μέχρι και το Δεκέμβρη του τρέχοντος έτους αναμένεται να εξοφληθούν οι εργαζόμενοι για το 2012, ενώ εξακολουθούν να παραμένουν απλήρωτοι για ορισμένους μήνες του 2013».

Δεν είναι όμως οι εργαζόμενοι αυτοί που πλήττονται περισσότερο, αλλά οι ίδιοι οι ασθενείς.

Τα ενοίκια των στεγαστικών δομών παραμένουν απλήρωτα για μήνες, όπως και οι λογαριασμοί (ηλεκτρικό, πετρέλαιο). Όλα επαφίενται στην καλή διάθεση του ιδιοκτήτη του ακινήτου, αλλά και στις λιγοστές δωρεές, ενώ επί πιστώσει πραγματοποιείται και η τροφοδοσία.

«Με τη φιλανθρωπία θα ζήσει αυτός ο κόσμος;», διερωτάται η κα. Κατσούδα.

Οι οικογένειες των φιλοξενούμενων ασθενών, όπως και οι ίδιοι, καλούνται να συνεισφέρουν στα έξοδα των δομών με όσα μέσα διαθέτουν, την ώρα που πλήθος εξ αυτών παραμένουν πλήρως ακάλυπτοι για δύο, τρεις ή και περισσότερους μήνες, ανάλογα με το πόσο χρόνο θα χρειαστεί η αρμόδια επιτροπή της Πρόνοιας για να επαναξιολογήσει τον φάκελό τους.

Η επανεξέταση στοχεύει στην εκ νέου αξιολόγηση της κατάστασης του ασθενή και την απόδοση νέου ποσοστού αναπηρίας, ανά τακτά χρονικά διαστήματα, που συνεπάγεται ασφάλιση από την Πρόνοια και επίδομα. Μέχρι να επιβεβαιωθεί το ποσοστό αναπηρίας, οι ασθενείς δεν καλύπτονται οικονομικά για τα (πολύ ακριβά) φάρμακα, αλλά και τα λοιπά προσωπικά τους έξοδα.

Και ενώ οι ασθενείς αντιμετωπίζουν αυτές τις δυσκολίες, ανησυχία προκαλεί η πρόθεση της κυβέρνησης να εφαρμόσει άμεσα το μέτρο της παρακράτησης υψηλού ποσοστού επί της σύνταξης των ψυχικά πασχόντων που φιλοξενούνται σε δημόσιες ή ιδιωτικού δικαίου (ΜΚΟ) μονάδες, προκειμένου να συνεχίσουν να τυγχάνουν αυτής της φιλοξενίας ή φροντίδας.

Σύμφωνα με την Πανελλαδική Συσπείρωση για τη Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση, «η παρακράτηση προβλέπει κυριολεκτικό ξεζούμισμα των φιλοξενουμένων στις δομές, σε ποσοστό, ανάλογα με το ύψος της σύνταξης, που ξεκινά από 40% και φτάνει μέχρι 80%».

Προβλέπεται μάλιστα αναδρομική παρακράτηση από το 2011, οπότε και ψηφίστηκε ο σχετικός νόμος. «Αυτή η παρακράτηση, ούτως ή άλλως αυθαίρετη και ληστρική, δεν γίνεται για βελτίωση, έστω και προσχηματικά, της φροντίδας τους, αλλά προορίζεται ν΄ αντικαθιστά ισόποσα τμήμα του προϋπολογισμού της εκάστοτε μονάδας φροντίδας/φιλοξενίας».

«Αν η ψυχική αρρώστια είναι στην ίδια της τη ρίζα, απώλεια της ατομικότητας και της ελευθερίας, στο ψυχιατρείο ο ασθενής δεν βρίσκει τίποτα άλλο παρά το χώρο όπου θα χαθεί οριστικά, μετατρεπόμενος σε αντικείμενο της αρρώστιας και των ρυθμών του εγκλεισμού. Η απουσία οποιουδήποτε σχεδίου, η απώλεια του μέλλοντος, το να είναι κανείς διαρκώς υπό την εξουσία των άλλων, χωρίς το παραμικρό προσωπικό κίνητρο, το να έχει οργανωμένη τη μέρα του πάνω σε χρόνους που υπαγορεύονται από οργανωτικές ανάγκες και - στο βαθμό που είναι τέτοιες - δεν μπορούν να λαμβάνουν υπόψη τους το κάθε άτομο και τις ιδιαίτερες ανάγκες του καθενός. Αυτό είναι το ιδρυματικό πλαίσιο όπου διαμορφώνεται η ζωή του ασύλου.»

Franco Basaglia

Το εξαιρετικό ντοκιμαντέρ του Σταύρου Ψυλλάκη που μιλά για τον εγκλεισμό μέσα από το Ψυχιατρείο Χανίων, «Ο άνθρωπος που ενόχλησε το σύμπαν»