Ο ΓΡΗΓΟΡΟΒΙΟΣ και η Αθήνα κατά τους μέσους χρόνους

Ο ΓΡΗΓΟΡΟΒΙΟΣ

και η Αθήνα κατά τους μέσους χρόνους

Η περιφημότερη πόλη της Ευρώπης, το κλεινόν άστυ, χαρά και δόξα του στοχαζόμενου ανθρώπου έμεινε μέχρι σήμερα το αποπαίδι της ιστοριογραφίας. Πλούσια τα αρχαία χρόνια της βρήκαν στην εποχή τους κιόλας άξιους ιστορικούς. Στους νεώτερους καιρούς οι ιστορικοί μάζεψαν τις παλιές ειδήσεις, τις τακτοποίησαν, τις πλούτισαν από νεώτερες αρχαιολογικές πηγές και μας έδωσαν -κυρίως οι Γερμανοί- χρήσιμα, κάποτε παραφορτωμένα με λόγια σχόλια, εγχειρίδια για την αρχαία αίγλη της πρωτεύουσας.

Από τον καιρό όμως που ο Ιουστινιανός έβαλε λουκέτο στην τελευταία φιλοσοφική σχολή των Αθηνών (529), άρχισε ο τελειωτικός μαρασμός και η ταπείνωση της Αθήνας. Ότι ακολούθησε με τους αρπακτικούς ιππότες των λατινογενών χωρών ήταν ένα σίριαλ από περιπέτειες που ντρόπιαζαν και τα οικόσημά τους και την πόλη των Αθηνών. Οι Τούρκοι αποτελείωσαν την ταπείνωση και την αρπαγή και η μεγάλη νύχτα απλώθηκε πάνω από την Αθήνα. Και θα συνεχιζόταν αν δεν μεσολαβούσε το '21 και η αναγέννηση της Ελλάδας. Το τραύμα όμως έμεινε. Λογοτεχνικά το μεταγράφουμε: οι σκοτεινοί αιώνες στην ιστοριογραφία. Μιλούμε για τους μεσαιωνικούς χρόνους των Αθηνών.

Στην ιστοριογραφία ασχολήθηκαν με τον αθηναϊκό μεσαίωνα Έλληνες, Άγγλοι, Γάλλοι και Γερμανοί. Ο Σάθας μάζεψε με εργατικότητα πολύ υλικό, ενώ ο Φίνλεϋ, ο Μπυσόν, ο Φαλλμεράιερ και ο σοβαρότερος απ' αυτόν Χοπφ, άγγιξαν στα βιβλία τους τα σκοτεινά χρόνια των Αθηνών χωρίς να θελήσουν ή να μπορέσουν να στήσουν τη συστηματική ιστορία μιας πόλης που επί 12 αιώνες πολύ υπέφερε χωρίς να γίνει γνωστός ο πόνος της, γιατί έλειπαν τα τεκμήρια, οι άλλοτε πλούσιες πηγές. Σ' αυτό το τόλμημα, να μας δώσει για πρώτη φορά μια ολοκληρωμένη για την εποχή της Ιστορία των Αθηνών κατά τους μέσους αιώνας προχώρησε ο Γερμανός Φερδινάνδος Γρηγορόβιος (1821-1891). Το δίτομο έργο του στη γερμανική (1889) ξάφνιασε, τρόμαξε αλλά και ενθάρρυνε πολλούς συγκαιρινούς του να προσέξουν καλύτερα την περίοδο αυτή των Αθηνών για την οποία η ιστοριογραφία υπήρξε μητριά μέχρι τότε. Ο Γρηγορόβιος, ένας ευαίσθητος Πρώσος, που τυχαία σχεδόν τον απέσπασε η ιστορική επιστήμη από τον πολύ κατοικημένο Παρνασσό, διαβάστηκε και διαβάζεται μέχρι σήμερα πολύ για να στενοχωρούνται οι «ακαδημαϊκοί ιστορικοί» που δεν χαλαλίζουν σ' ένα μη «προσφέσορα» την εύνοια του κοινού.

Ήταν φύση ποιητική ο Γρηγορόβιος, το ιστορικό γεγονός το ζούσε ο ίδιος, το έκανε έκφραση τέχνης, τα γερμανικά του διαβάζονται και ακούγονται με ένταση και ηδονή, η ιστορία που αφηγείται γίνεται με την τέχνη του βίωμα καλλιτεχνικό, όλα είναι ανάγλυφα που ξαφνικά παίρνουν ζωή και αρχίζουν να κινούνται. Υπήρξε, όπως κάθε καλλιτέχνης, ο σκηνοθέτης αυτού που έγραφε: η ιστορία σαν θέατρο της πλατιάς ατέρμονης ζωής. Φυσικό ήταν να του βρουν πολλά ψεγάδια οι συγκαιρινοί του ιστορικοί του κατεστημένου, ο μέγας Ράνκε και ο Ολύμπιος Μόμσεν. Του καταλόγιζαν όχι πολύ ευσυνείδητη επεξεργασία και έλεγχο των πηγών που τις ερευνούσε ο ίδιος στα αρχεία της Ευρώπης και ειδικότερα της Ιταλίας. Άλλωστε από το οκτάτομο κλασικό έργο του για την ιστορία της Ρώμης κατά τον Μεσαίωνα ξεπήδησε η ιδέα να γράψει και την ιστορία των Αθηνών κατά την ίδια περίοδο. Και ενώ η ιστορία της Ρώμης κατά τον Μεσαίωνα είναι η ιστορία της αίγλης και της δύναμης της, η ιστορία της Αθήνας υπήρξε τα ίδια αυτά χρόνια η ιστορία της ταπείνωσης και του μαρασμού της.

Και όμως η ιστορία των Αθηνών του Γρηγορόβιου διαβάστηκε και διαβάζεται ακόμη, όπως δείχνουν οι επανειλημμένες εκδόσεις της στα γερμανικά. Το πρωτότυπο ευνοήθηκε και από εξαιρετική τύχη. Το μετέφρασε, το διόρθωσε και το συμπλήρωσε στην ελληνική του έκδοση ο Σπυρίδων Λάμπρος. Η τρίτομη μετάφραση και συμπλήρωση του εκδόθηκε το 1904-1906 στη σειρά της Μαρασλείου βιβλιοθήκης και ανατυπώθηκε φωτοτυπικά πριν χρόνια. Ένα καλαίσθητο, τεχνικά και βιβλιοδετικά έργο, που ίσως δώσει στη γενιά μας μια νέα ώθηση για την ιστορία της πρωτεύουσας. Οι συμπληρώσεις του Σ. Λάμπρου είναι τόσο πλούσιες και τόσο ουσιώδεις που το έργο του Γρηγορόβιου στην ελληνική αυτή έκδοση μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα είδος εγκυκλοπαίδειας της μεσαιωνικής ιστορίας των Αθηνών. Ο καθένας μπορεί να αντλεί απ' αυτό ανάλογα με τον κουβά του.

Π. ΞΙΦΙΛΙΝΟΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ