Ο
Οιδίπους
Η
αυτοκτονία στην αρχαιότητα
Οι
δύο διαφορετικές στάσεις, που χρονικά διαχωρίζονται
τον 5ο αιώνα π.Χ
Γράφει ο Παντελής Βασματζίδης
Εάν διατρέξουμε την
ελληνική σκέψη περί αυτοκτονίας, θα διαπιστώσουμε δύο διαφορετικές στάσεις, που
χρονικά διαχωρίζονται τον 5ο αιώνα π.Χ. με τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη. Στις
επτά σωζόμενες τραγωδίες του Σοφοκλή διαπιστώνονται έξι αυτοκτονίες (Αίας, Αντιγόνη,
Αίμων, Ευρυδίκη, Διηάνειρα, Ιοκάστη) και δύο απόπειρες. Ο Φιλοκτήτης
αποπειράται να αυτοκτονήσει επί σκηνής και ο Οιδίπους Τύραννος ζητεί ένα σπαθί
για να πράξει το ανάλογο. Επιπρόσθετα σημειώνονται και δύο επικλήσεις θανάτου.
Ο Οιδίπους επί Κολωνώ καλεί τον θάνατο στην αρχική σκηνή του έργου, ενώ ο
Ηρακλής ικετεύει να συντομευθούν τα βάσανά του και απαιτεί από τον γιο του να
τον κάψει ζωντανό στην πυρά.
Ανάμεσα στον Σοφοκλή και
στον Ευριπίδη διαπιστώνεται μια διαφορά στην αναλογία των αυτοκτονιών, καθώς
στα 18 σωζόμενα έργα του τελευταίου υπάρχουν μόνο τέσσερις αυτοκτονίες. Για τον
Σοφοκλή και τους προγενέστερους είναι δειλία να ζεις ή να επιδιώκεις την
παράταση μιας δυστυχισμένης ζωής. Για τον Ευριπίδη και τους μεταγενέστερους ο
θάνατος δεν είναι η δύσκολη αλλά η εύκολη λύση, στην οποία πρέπει να μαθαίνουμε
να αντιστεκόμαστε. Εάν για τον Σοφοκλή η έλλειψη κάθε ελπίδας οδηγεί στην
αυτοκτονία, για τον Ευριπίδη οδηγεί στην άρνησή της με την αψήφηση της
πρόκλησης του θανάτου. Έτσι, ενώ ο ηρωισμός εστιαζόταν μέχρι τότε στη γήινη
δόξα και στον θάνατο, τώρα πλέον γίνεται εσωτερικός και σηματοδοτεί την
κυριαρχία στις εσωτερικές συγκρούσεις.
Ο Πλάτων στο τελευταίο
έργο του «Νόμοι» (350 π.Χ.) θα αναρωτηθεί ποια τιμωρία αξίζει σε εκείνον που
σκοτώνει ό,τι πιο αγαπητό και δικό του έχει: Και εννοεί, προφανώς, τον άνθρωπο
που σκοτώνει τον εαυτό του, αφαιρώντας με τη βία τη ζωή που του έδωσε η τύχη.
Κατακρίνει όποιον αυτοκτονεί, γιατί «το κάνει από δειλία και τεμπελιά», και
διακρίνει τρεις περιπτώσεις όπου η αυτοκτονία μπορεί να θεωρηθεί αποδεκτή:
όταν, πρώτον, το επιβάλλει κάποιος νόμος της πόλης, δεύτερον, έχει ντροπιαστεί
τόσο ώστε να μην μπορεί να ζήσει, τρίτον, όταν τον πιέζει κάποια οδυνηρή και
αναπόφευκτη συμφορά (873c).
Η
απόγνωση του Αίαντα κατά τον ζωγράφο Εξηκία
Ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά
Νικομάχεια», πραγματευόμενος την έννοια της ανδρείας -μεσότης ανάμεσα στην
υπερβολή του θράσους και της δειλίας-, θεωρεί ότι το «να επιδιώκει κανείς τον
θάνατο για ν’ αποφύγει την πενία, τα βάσανα του έρωτα ή κάτι άλλο οδυνηρό, δεν
είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανδρείου, αλλά μάλλον του δειλού», καθότι ο
δειλός είναι ένας φοβισμένος άνθρωπος, παντελώς απελπισμένος, και ότι «η πράξη
της αυτοκτονίας είναι ψυχική αδυναμία» (Γ116α). Αντίθετα, ο Ηγησίας, τον 3ο
αιώνα π.Χ., μαθητής του ιδρυτή της Κυρηναϊκής Σχολής Αριστίππου, δίδασκε ότι η
ζωή είναι κάτι αδιάφορο και ανάξιο, επειδή ο άνθρωπος δεν μπορεί να οδηγηθεί σε
πλήρη επίτευξη ηδονής και ευδαιμονίας, γι’ αυτό και τους προέτρεπε να
αυτοκτονούν. Έτσι, καθώς αντιστρέφει τον ηδονισμό του Αριστίππου σε
απαισιοδοξία και άρνηση της ζωής, του δίδεται το παρωνύμιο Πεισιθάνατος. Επειδή
πολλοί οδηγήθηκαν στην αυτοκτονία, παρενέβη απαγορευτικά ο βασιλέας της
Αιγύπτου Πτολεμαίος Α΄. Ανάλογα φαινόμενα παρατηρούνται και στην εποχή μας με
τις κατά καιρούς ομαδικές αυτοκτονίες οπαδών κάποιας φιλοσοφικής ή θρησκευτικής
διδασκαλίας.
Ο θρύλος για την
εξαιρετική μακροζωία του αληθινού σοφού, που αντλεί από την υπόθεση ότι, εάν ο
σοφός μπορεί να ανασταίνει τους άλλους, τότε πρέπει να ξέρει τον τρόπο να ζήσει
πολλά χρόνια, συνδέεται με τη δύναμη του σοφού να ελέγχει τη στιγμή του θανάτου
του. Έτσι, όταν ο υπέργηρος Δημόκριτος αποφάσισε στα 109 χρόνια του να φύγει
από τη ζωή, άρχισε να λιγοστεύει καθημερινά την τροφή του. Μάλλον η κατάκτηση
της ύψιστης αρετής, δηλαδή η θέαση της ιδέας του Αγαθού, καθιστά άνευ νοήματος
την ύπαρξη της γήινης ζωής και οδηγεί στην αυτοκτονία, επειδή ο φιλόσοφος έχει
επιτύχει πλέον την ομοίωσή του με το Ον (θείο). Με τον ίδιο τρόπο τερμάτισε τη
ζωή του εθελοντικά και ο νομοθέτης Λυκούργος. Πέθανε, λοιπόν, από ασιτία, με
την πίστη ότι ακόμα και ο θάνατος των πολιτικών ανδρών δεν πρέπει να είναι
χωρίς πολιτική σημασία, μήτε πρέπει να είναι άπρακτο το τέλος της ζωής τους,
αλλά να αποτελεί ένα μέρος πράξης και αρετής.
Παντελής Βασματζίδης*
* Συγγραφέας, ψυχίατρος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου