Ηλία Αναγνωστάκη : Τα Σαράντα Παλληκάρια του Μάρτη

Τα Σαράντα Παλληκάρια του Μάρτη

«...και οι τεσσαράκοντα Μάρτυρες, τοις πάγοις παραδοθέντες εμαρτύρησαν»

Του Ηλία Αναγνωστάκη

Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

ΤΑ ΣΑΡΑΝΤΑ ΠΑΛΛΗΚΑΡΙΑ από τη Λιβαδειά που πάνε να πατήσουνε την Τριπολιτζά, και τ' άλλα Σαράντα που διαβαίνουν όλη τη Μικρά Ασία, την Καππαδοκία, περνούν τον Ευφράτη και φτάνουν στις πόρτες, τα σύνορα της Σουριάς, είναι οι δυο εκδοχές, μια όψιμη της τουρκοκρατίας και μια παλιότερη βυζαντινή, της ηρωικής θεματικής συγκρούσεων, πολέμων, εκστρατειών που τραγούδησε ο λαός των Ρωμιών. Σαράντα τα παλληκάρια, σαράντα ο μαγικός, μυστικός αριθμός της πληθύος, σαν τα σαράντα κύματα, το σαρανταλείτουργο, το σαράντισμα, τα Καλά Σαράντα της μνήμης. Κι όπως δε λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή την Τεσσαρακοστή, κι όπως ο Μάρτης γδάρτης και παλιός παλουκοκαύτης σχετίζεται άμεσα με τον, στρατό και τον πόλεμο, ας δούμε τη σχέση του πολεμικού γδάρτη των μηνών με τον αριθμό 40 και μάλιστα με τα Σαράντα Παλληκάρια του στρατού και του πολέμου.

Ο Μάρτιος, έ­φιππος και πο­λεμικός, έκ­πτωτος θεός που ξαναγύρι­σε, παλληκάρι και μάρτυρας, από την παγωμένη λίμνη της Σεβάστειας,  στην ευγνώμο­να θέρμη της λαϊκής λατρεί­ας. Μικρογρα­φία χειρογρά­φου του έτους 1346 (Άγιο Όρος, Μονή Βατοπαιδίου).

Υπάρχει μια συμπαθής προϊστορία του παρόντος σημειώματος, που αξίζει συνοπτικά να κοινοποιηθεί. Έχει και πάλι σχέση με το κρασί. Ένας στίχος σε ποίημα του Λέοντος Μαθηματικού και Φιλοσόφου (9ος αι.) προκάλεσε, πριν από μερικά χρόνια, μια έρευνα που επιφύλασσε εκπλήξεις. Μέρος του ποιήματος αυτού μεταφράσαμε στη συμβολή μας στο αφιέρωμα των «Επτά Ημερών» στον Φεβρουάριο των προγόνων. Η παγωνιά της κατοικίας του Λέοντα είναι τέτοια που του θυμίζει κάποιους τόπους όπου ακόμη και το κρασί παγώνει μέσα στα αγγεία και τα σπάζει, «πήγνυσι και τον οίνον εν τισι τόποις, / τους τ' αμφορείς ρήγνυσιν εκ της ψύξεως». Στην απορία μου, λοιπόν, αν κάτι τέτοιο όντως συμβαίνει, και στην αναζήτηση μου για να εντοπίσω μαρτυρίες ή παρόμοιες αναφορές σε παγωμένα κρασιά (κρασιά που γίνονται πάγος) που σπάζουν τα πιθάρια και τα λαγήνια, περιπλανήθηκα από τον Δούναβη ως τον Ευφράτη και από την αρχαία γραμματεία ως τη νεοελληνική. Σαν τα Σαράντα πολεμικά Παλληκάρια, ανταμείφθηκα από τον γέροντα που απάντησα με κρατήρες γνώσης και ευφροσύνης.

Έτσι διαπιστώνω κατά την πορεία της έρευνας ότι: α) στον Ίστρο (Δούναβη) και στον Καύκασο, ήδη στην αρχαία γραμματεία, αναφέρεται (η βυζαντινή απλώς αντιγράφει), ότι το ψύχος παγώνει τα κρασιά, που πρέπει να κομματιαστούν για να τα πιει κανείς -περίπου η πρώτη μαρτυρία του... on the rocks, β) ο Λέων στους στίχους του εμμέσως αντλεί στοιχεία από τα εγκώμια των Σαράντα Μαρτύρων, οι οποίοι μαρτύρησαν, οπότε και τιμάται η μνήμη τους, στις 9 Μαρτίου. Στα εγκώμια λοιπόν, αυτά αναφέρεται ότι στις μέρες του Μάρτη όπου οι σαράντα στρατιώτες τιμωρήθηκαν να παραμείνουν έξω στο κρύο της παγωμένης λίμνης της Σεβάστειας, το ψύχος παγώνει ναυσιπόρους ποταμούς και τους μετατρέπει σε δρόμους, πετρώνει τα νερά και πήζει κρασιά και λάδια, που, πετρωμένα, παίρνουν το σχήμα του αγγείου στο οποίο περιέχονται και το σπάζουν, γ) ο Λέων για χρόνια υπηρέτησε διδάσκοντας στον ναό των Αγίων Σαράντα στην Κωνσταντινούπολη και συνδέεται με τους μεσοβυζαντινούς στρατιωτικούς, τους άλλους αγίους Τεσσαράκοντα και δύο μάρτυρες του Αμορίου των οποίων η μνήμη τιμάται επίσης τον Μάρτη, στις 6, δ) ο Μάρτης, ο κατεξοχήν στρατιωτικός μήνας, ο μήνας του θεού Άρη, είναι επίσης ο μήνας που από τους Βυζαντινούς, και μάλιστα στις πρώτες μέρες του (όταν μαρτύρησαν και τιμώνται οι δύο ομάδες των στρατιωτών Σαράντα Μαρτύρων), θεωρείται ότι ο καιρός γίνεται ακόμη ψυχρότερος. Στα Γεωπονικά μάλιστα, όταν δίδονται συμβουλές στους καλλιεργητές, η εορτή και το μαρτύριο των Αγίων Σαράντα αποτελεί το παράδειγμα και την απόδειξη της τροπής του καιρού: «από της εβδόμης του Μαρτίου έως της ενάτης, είωθεν επί το ψυχρότερον τρέπεσθαι ο αήρ, κατ' εκείνας γαρ τας ημέρας και οι τεσσαράκοντα Μάρτυρες, τοις πάγοις παραδοθέντες, εμαρτύρησαν».

 Οι άγιοι Τεσσαράκοντά Μάρτυρες της Σεβάστειας, 

φορητή εικόνα 12oυ-13oυ αι. από τη Γεωργία του Καυκάσου.

Για πρώτη φορά μετά την ερευνητική αυτή περιπλάνηση έβλεπα τον μήνα Μάρτη πιο ουσιαστικά. Γνώριζα, κατά πώς λέει ο Λυδός, ότι οι Ρωμαίοι «ανετίθουν αυτόν τω Αρει» κι ακόμη ότι «τον Μάρτεμ οι Ρωμαίοι μόρτεμ εκάλουν, οιονεί θάνατον ή κινητήν των τεχνών ή Αρει τον παρά αρρένων μόνων τιμώμενον» ή Μάρτη-γδάρτη του πολέμου. Γνώριζα την ιστορία της γριάς και την άλλη, εκείνη των μηνών με το κρασί, τα πετρωμένα από το ψύχος όντα αλλά και τα χαρμόσυνα χελιδονίσματα, γνώριζα ότι είναι ο μήνας πού πότε κλαίει και πότε γελάει. Kι’ ακόμη ότι τον Μάρτη «πάντες τροφήν την εκ κυάμων ελάμβανον», μια σαρακοστιανή συνήθεια ως τις μέρες μας. Μα όλα φωτίστηκαν με τα κρασιά του Μάρτη που πετρώνουν και με τα Σαράντα πολεμικά Παλληκάρια της Σεβάστειας και του Αμορίου. Μάρτεμ, μόρτεμ του οίνου, του αίματος και του πολέμου, ή, όπως λέει η παροιμία, «Μάρτη χιόνι βούτυρο και σαν παγώσει μάρμαρο». «Αρεος δε ο κύαμος, παρά το κύειν το αίμα». Στον Μάρτη και η σαρακοστιανή μάχη των παθών, της νηστείας, της αναμονής και υπομονής, κατά το χελιδόνισμα «Μάρτη, Μάρτη μου καλέ και Φλεβάρη χιονερέ και Απρίλη λαμπερέ, τη Λαμπρή μάς έφερες».

Στις μαρτιάτικες, λοιπόν, μάχες δεν μπορούσε παρά να έχουν τη θέση τους τα Σαράντα Παλληκάρια του πολέμου. Τα βλέπω και εγώ μαζί με τον Παπαμαστοράκη να πορεύονται προς μεγάλους κινδύνους, με στόχο να τους εκμηδενίσουν ανακουφίζοντας μια κοινωνική ομάδα, και κατόπιν να αφηρωίζονται. Να υπάρχουν στη συλλογική μνήμη κάθε κοινωνίας, ξεκινώντας από τις πρωιμότερες εποχές και να φθάνουν ως τη δική μας, πλουτίζοντας, με τα πάθη τους, τη χάρη τους και τη συγκίνηση που προκαλούν, την παγκόσμια λογοτεχνική και εικαστική παράδοση.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Για τα παραπάνω, βλ. Ηλία Αναγνωστάκη, Όταν το κρασί γίνεται πάγος, Αθήνα 1998.

Τίτου Παπαμαστοράκη, «Ιστορίες και ιστορήσεις βυζαντινών παλληκαριών», Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, τ. 20, 1998, σ. 213-230.

Πηγή:

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ «ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ – ΑΝΟΙΞΗ / ΜΑΡΤΙΟΣ»