Όταν η αρχαιολογία έγραψε ιστορία στη Μακεδονία

ΕΤΣΙ ΗΤΑΝ Ο ΜΟΝΟΦΘΑΛΜΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ Β'

Όταν η αρχαιολογία έγραψε ιστορία στη Μακεδονία

«Η Βεργίνα είναι οι Αίγες»

"Κυρίαρχη μορφή του 12ου Διεθνούς Αρχαιολογικού Συνεδρίου αναδείχθηκε πάλι ο καθηγητής Μανόλης Ανδρόνικος. Δικαιώνεται στις προβλέψεις του, επαληθεύονται οι απόψεις του και επιβεβαιώνονται οι επιστημονικές του θέσεις για τα συγκλονιστικά ευρήματα της Βεργίνας και από τρεις Άγγλους ειδικούς, οι οποίοι «φιλοτέχνησαν» την κεφαλή του Φιλίππου Β': Σ' αυτόν οριστικά ανήκει ο βασιλικός τάφος, αυτού είναι τα οστά, στην πρώτη του πρωτεύουσα λοιπόν «τω πατρίω νόμω χρώμενοι» τον έθαψαν οι δικοί του…"

Της ΕΛΕΝΗΣ ΚΑΜΑΡΑ

Ξεπερνώντας τους προβληματισμούς των αρχαιολόγων, η επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ ανασυνέθεσε τα οστά που βρέθηκαν στη μια από τις δυο χρυσές λάρνακες της Βεργίνας, εφαρμόζοντας τους κανόνες της ανατομίας και της «ιατρικής εικονογραφίας».

Έπειτα προχώρησε στη συμπλήρωση των μαλακών μορίων του κεφαλιού. Η μορφή που προέκυψε — πάνω σ' ένα «εκθαμβωτικό κέρινο ομοίωμα» — ήταν μια έκπληξη. Ένας άντρας, με αδρά χαρακτηριστικά με ένα τεράστιο βαθούλωμα στη θέση του δεξιού ματιού και με μια έντονη ουλή στο μάγουλο του.

Έτσι η άποψη ότι τα οστά της χρυσής λάρνακας ανήκουν στο Φίλιππο Β, πατέρα του Μ. Αλεξάνδρου, έφτασε στα όρια της βεβαιότητας: Γιατί μόνο αυτός, από όλους τους βασιλείς της Μακεδονίας, ήταν μονόφθαλμος μετά τον τραυματισμό του από το βέλος που δέχτηκε κατά πρόσωπο στην πολιορκία της Θεσσαλονίκης.

Η επιστημονική ομάδα του Μάντσεστερ άρχισε τη μελέτη των θρυμματισμένων οστών το 1981 και μόλις πριν από λίγες μέρες (2 Σεπτεμβρίου 1983) ολοκλήρωσε το ομοίωμα του Φιλίππου Β".

Ένα πλαστικό αντίγραφο του (χωρίς βέ6αια την αναγλυφικότητα και τις αποχρώσεις του πρωτοτύπου που φυλάγεται στο Μάντσεστερ) απεστάλη επειγόντως στην Αθήνα την περασμένη εβδομάδα κι επιδείχτηκε σε μερικά μέλη του Διεθνούς Συνεδρίου Κλασικής Αρχαιολογίας. Αμέσως μετά μεταφέρθηκε στο μουσείο της Θεσσαλονίκης.

Επίσημα στο συνέδριο το βράδυ της Παρασκευής, στην κατάμεστη αίθουσα της Αμβροσίας στο Χίλτον, προβλήθηκε η έγχρωμη διαφάνεια του πρωτότυπου ομοιώματος. Όχι χωρίς κάποια έξαψη, η επιστημονική ομάδα του Μάντσεστερ, μέσα στα σύντομα χρονικά όρια της ανακοίνωσης της, έδωσε μία εικόνα της εργασίας της χωρίς να την αξιλογήσει.

Από την αρχή του συνεδρίου, είχαν σπεύσει στην Αθήνα και τα τρία κορυφαία μέλη της ομάδας:

• Τζόναθυ Μουσγκρέηβ, καθηγητής ανατομίας στο πανεπιστήμιο Γουώκ του Μπρίστολ.

• Ρίτσαρντ Νήιβ, βοηθός διευθυντού στο τμήμα ιατρικής εικονογραφίας του πανεπιστημίου του Μάντσεστερ.

• Τζων Πραγκ, καθηγητής αρχαιολογίας στο ίδιο πανεπιστήμιο.

Κι οι τρεις παραβρέθηκαν σε όλες τις συνεδριάσεις που αναφέρθηκαν στον Φίλιππο Β', αναπτύσσοντας μια κινητικότητα από αίθουσα σε αίθουσα που τους απόσπασε από το βρετανικό φλέγμα τους. Μάλιστα ο Νήιβ, «αρχιτέκτονας» του κέρινου ομοιώματος, χρειάστηκε να κάνει μια επίσκεψη-αστραπή στη Θεσσαλονίκη όπου βρίσκονται τα οστά και των δυο βασιλικών σαρκοφάγων της Βεργίνας. Με νέες μετρήσεις, επαλήθευσε τις αναλογίες του πλαστικού αντιγράφου που εστάλη από το Μάντσεστερ κι αφού το παρέδωσε στο μουσείο, γύρισε πιο ήσυχος στην Αθήνα.

 Το κρανίο τον Φιλίππου μετά τη συναρμολόγηση του. Στη χρυσή λάρνακα της Βεργίνας βρέθηκε θρυμματισμένο σε δεκάδες καμένα κομμάτια

«Τώρα μπαίνουμε στις ωδίνες της ιστορίας», μας είπε ο καθηγητής Μουσγκρέηβ, ενώ γύρω του συγκέντρωσε τους δυο άλλους συνεργάτες του για να απαντήσουν σε μια σειρά από ερωτήματα της «Εβδομάδας».

Λίγο πριν, ο καθηγητής Μ. Ανδρόνικος, κυρίαρχη βεβαίως μορφή του Συνεδρίου, μας είχε βάλει στον «μαγικό κόσμο» της Βεργίνας ένα ακόμη βήμα βαθύτερα από όσο το 1977 που για πρώτη φορά ανακοίνωσε τη «συγκλονιστική υποψία» του ότι είχε βρει τον τάφο του Φιλίππου Β'.

«Η σκαπάνη μας δεν σταμάτησε. Αποκαλύψαμε και το θέατρο που πρέπει να δολοφονήθηκε ο Φίλιππος Β'».

Μοιρασμένο σε 4 διαφορετικές αίθουσες, με περισσότερους από 1.250 συνέδρους κι εκατοντάδες ακροατές, το 12ο Διεθνές Συνέδριο Κλασικής Αρχαιολογίας (4-10.9.1983), που έληξε χθες στην Αθήνα, κάλυψε μια θεματολογία τόσο πλατιά που απόδειξε για μια ακόμα φορά πόσο η κλασική αρχαιότητα παραμένει ένα ανοιχτό πεδίο έρευνας.

Τα ευρήματα της Βεργίνας και το αίνιγμα που συντηρούν γύρω από αυτά ορισμένοι ξένοι αρχαιολόγοι με τις διαφορετικές εκτιμήσεις τους, μολονότι δεν επενεργούν πια σαν σοκ στα συνέδρια, έγιναν και πάλι ένα συναρπαστικό επίκεντρο ενδιαφέροντος.

Παρόλο που προοριζόταν να αναταράξει τα νερά, ο αντίλογος της Ιταλίδας αρχαιολόγου Άννας Μαρίας Πρεστιάνι Τζιανλομπάρντο ακούστηκε ωστόσο χωρίς να προκαλέσει αίσθηση. Επανέλαβε τη γνωστή άποψη που πρωτοδιατυπώθηκε το 1978 στις ΗΠΑ ότι οι μαρτυρίες του Διόδωρου και του Πλούταρχου κάνουν πιθανότερο το ενδεχόμενο τα οστά των βασιλικών τάφων της Βεργίνας να μην ανήκουν στο Φίλιππο, Β', αλλά στον Αρριδαίο, γνωστό ως Φίλιππο Γ.

Το ενδιαφέρον των συνέδρων ανέβηκε κάθετα με τα νέα ευρήματα της Βεργίνας και με το κέρινο ομοίωμα του Φιλίππου Β' που, φιλοτεχνημένο με απόλυτη   επιστημονική   αυστηρότητα, είναι πια για τους αρχαιολόγους το ισοδύναμο ενός «καυτού ίχνους» της ιστορίας.

Μανόλης Ανδρόνικος ενώ συνθέτει την ασπίδα στο εργαστήριο

 

Με τι εχέγγυα όμως η επιστημονική ομάδα του Μάντσεστερ παρουσιάζει το κέρινο ομοίωμα του Φιλίππου Β' ως την αντιπροσωπευτική προσωπογραφία του; Και με τι τεχνικές έκανε τα καμένα θραύσματα των οστών που βρέθηκαν στη χρυσή λάρνακα, να αποδώσουν όχι μόνο ένα πλήρες κρανίο, αλλά μια νευρώδη μορφή που αποπνέει τον ψυχισμό μιας ζωντανής προσωπικότητας;

Ο καθηγητής Μουσγκρέηβ μας δίνει μια εκλαϊκευμένη εικόνα του εγχειρήματος (αφού πρώτα χαριτολογήσει):

«Μολονότι ο Νήιβ δεν είναι μόνο γιατρός, αλλά και καλλιτέχνης, δεν άφησε το ταμπεραμέντο του να τον επηρεάσει ούτε μια στιγμή. Η μορφή που επεξεργάστηκε δεν είναι ούτε μια άσκηση γλυπτικής με μοντέλο ένα σκελετό ούτε ένα έργο τέχνης. Είναι μια σύνθεση στηριγμένη σε θεωρίες μετρήσεως και σε βασικές ανατομικές αρχές που αποκλείουν τις «διαισθητικές» προσεγγίσεις τις οποίες συνηθίζουν οι καλλιτέχνες, αλλά ακόμα κι ορισμένοι αυστηροί ερμηνευτές των αρχαιολογικών ευρημάτων».

Ο Ρίτσαρντ Νήιβ (με χέρια αεικίνητα που νομίζεις ότι κάθε στιγμή πλαστουργούν) μας εξηγεί ότι με τις μεθόδους της «ιατρικής εικονογραφίας» η συμπλήρωση των ιστών σε ένα ακέραιο κρανίο είναι υπόθεση ρουτίνας και δεν απαιτεί περισσότερο από δυο μέρες. Στην περίπτωση όμως των οστών της χρυσής λάρνακας, το κρανίο έπρεπε να ανασυγκροτηθεί μέσα από μια «σκόνη των αιώνων».

Έτσι — θα συμπληρώσει ο καθηγητής Τζων Πραγκ — χρειάστηκε μια πλατιά προσφυγή σε ιστορικές πηγές που έχουν περισώσει τη μορφή του Φίλιππου Β, αλλά και τις μορφές άλλων αρχαίων ανδρών, αφού η ομάδα του Μάντσεστερ δεν ξεκίνησε με την πρόθεση να αναπαραστήσει ένα συγκεκριμένο πρόσωπο.

«Εμένα ακόμα και τώρα, παρεμβαίνει ο Νήιβ, δεν με ενδιαφέρει ποιος είναι ο κάτοικος του τάφου της Βεργίνας. Όλη μου η προσπάθεια ήταν να τον αποδώσω πιστά. Από κει και πέρα τον πονοκέφαλο θα τον έχουν οι αρχαιολόγοι».

Ο καθηγητής Μουσγκρέηβ, προχωρεί σε μερικές χαρακτηριστικές λεπτομέρειες για τα προβλήματα που αντιμετώπισε στην ανασύσταση του κρανιου ως ανατόμος:

Όταν το κρανίο είναι θρυμματισμένο και καμένο, όπως αυτό που βρέθηκε στη χρυσή λάρνακα, τα οστά λυγίζουν και συστρέφονται, ενώ παράλληλα υπόκεινται σε μια σμίκρυνση ευθέως ανάλογη με την ένταση της θερμότητας και της ανθεκτικότητας κάθε συγκεκριμένου οστού.

Έτσι απαιτείται μια αποκατάσταση των οστών στη φυσική μορφή τους που προϋποθέτει βαθιές γνώσεις ανατομίας που οπωσδήποτε δεν έχει ένας αρχαιολόγος ή ένας ιστορικός.

Από τι στοιχεία όμως οδηγήθηκε ο καθηγητής Μουσγκρέηβ ώστε να παρουσιάσει τον «κάτοικο της λάρνακας» μονόφθαλμο και με μια βαθιά ουλή στη βάση του κρανίου;

«Αυτές οι δυο λεπτομέρειες δεν ήταν από τις δυσκολότερες. 'Όταν ανασυστήσαμε το θόλο του κρανίου το τραύμα στο δεξί μάτι πρόβαλε μόνο του μέσα από το σπάσιμο στο αντίστοιχο οστούν. Εξίσου αυτόματα προέκυψε και ο βίαιος θρυμματισμός στο κάτω μέρος του κρανίου. Για ένα ανατόμο, είναι δεδομένο από τα ίδια τα οστά και χωρίς την παραμικρή προσφυγή στις ιστορικές μαρτυρίες, ότι ο τραυματισμός είχε γίνει πολύ πριν από το θάνατο αυτού του ανθρώπου. Γιατί τα οστά στα σημεία των τραυμάτων είχαν ανασυγκροτηθεί».

Εδώ ο καθηγητής Τζων Πραγκ προσθέτει τις γνώσεις του αρχαιολόγου:

«Ο Φίλιππος τυφλώθηκε το 344 π.Χ. όχι από ένα ατύχημα όπως υποστηρίζουν πολλοί ιστορικοί, αλλά από ένα εχθρικό βέλος, ενώ περίμενε ενισχύσεις στην πολιορκία της Θεσσαλονίκης. Ο καθηγητής Ανδρόνικος ενθουσιάστηκε όταν του ανακοινώσαμε ότι η ανατομική έρευνα συνέπιπτε με τη διαπίστωση που είχε κάνει ο ίδιος σαν αρχαιολόγος ότι τα οστά της λάρνακας ανήκαν στον Φίλιππο Β'».

Μια τελευταία απόδειξη από τον Μουσγκρέηβ:

Όταν η επιστημονική ομάδα του Μάντσεστερ άρχισε το 1981 την έρευνά της αντιμετώπισε το δίλημμα αν το τραύμα στην οφθαλμική κόγχη του «ανθρώπου της λάρνακας» είχε γίνει από τσεκούρι ή σπαθί. Χρειάστηκε μια εξονυχιστική μελέτη της οστικής βλάβης ώστε η ομάδα να καταλήξει στο τελικό συμπέρασμα της: Το τραύμα έγινε με βέλος.

Πόσο όμως προχώρησαν οι ανασκαφικές έρευνες από το 1977 ως σήμερα (1983) στο νεκροταφείο των τύμβων και στην ευρύτερη αρχαιολογική περιοχή της Βεργίνας; Κι ακόμα βαθύτερα μέσα στο χρόνο: Τι αποκόμισε ο καθηγητής Μ. Ανδρόνικος σε ιστορική εμπειρία στα 32 χρόνια των προσπαθειών του (από το 1951 ως σήμερα) να διεισδύσει στο μυστήριο της Μεγάλης Τούμπας; Έχει πεισθεί 100% ότι οι αρχαίες Αίγες, πρώτη πρωτεύουσα του μακεδόνικου κράτους, βρίσκονται στη Βεργίνα, αντί στη σημερινή Έδεσσα, όπως επί πολλά χρόνια πίστευαν οι αρχαιολόγοι;

Στο συνέδριο ο καθηγητής Ανδρόνικος έδωσε στοιχεία για όλα τα τελευταία ευρήματα αλλά στη συνέντευξη του στην «Εβδομάδα» επιμείναμε να μας εξηγήσει αν η ανακάλυψη του αρχαίου θεάτρου πέρυσι το καλοκαίρι (1982) είναι ένα στοιχείο που ταυτίζει τις Αίγες με τη Βεργίνα.

«Ο καθαρισμός τον θεάτρου προχωρεί και σύντομα θα γίνει η συνολική παρουσίαση του. Πιστεύω ότι ανήκει στον 4ο αιώνα κι ότι σε αυτό δολοφονήθηκε ο Φίλιππος. Είναι ιστορικά βέβαιο ότι οι δολοφόνοι τον χτύπησαν στο θέατρο των Αιγών. Επομένως οι Αίγες είναι μπροστά μας».

Ο καθηγητής Ανδρόνικος, προχωρώντας από απόδειξη σε απόδειξη, γίνεται κατηγορηματικότερος στην άποψη του ότι στη Βεργίνα παίχθηκε η τελευταία πράξη της τραγωδίας του Φιλίππου Β'. Από το 1978, κάτω από τη λάμψη των πρώτων ευρημάτων, έχει τονίσει:

«Ο Φίλιππος Β' δολοφονήθηκε στις Αίγες το 336 π.Χ. κι ενταφιάστηκε εκεί, όπως πανάρχαια συνήθεια το απαιτούσε για τους βασιλείς της Μακεδονίας. Στην πρώτη πρωτεύουσα του κράτους τους έπρεπε να αποθέτουν οι Μακεδόνες τους νεκρούς βασιλείς, όπου κι αν πέθαιναν. Αυτό σημαίνει πως αν γνωρίζαμε τη θέση των Αιγών, θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε στην περιοχή της τους βασιλικούς τάφους».

Ο ίδιος ο καθηγητής Ανδρόνικος τελικά ακολούθησε την αντίθετη ερευνητική πορεία:

Από τους τάφους πρώτα κι από το αρχαίο θέατρο έπειτα έφτασε στην επαλήθευση ότι βρίσκεται στις Αίγες.

Έτσι η αρχαιολογική σκαπάνη χτυπώντας στην καρδιά της πρώτης μακεδονικής πρωτεύουσας, φέρνει σε φως το ένα εύρημα μετά το άλλο.

Πόσοι νέοι τάφοι έχουν αποκαλυφθεί και τι αρχαιολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν;

«Το 1980 βρήκαμε ένα τέταρτο τάφο πλάι στους τρεις βασιλικούς. Ήταν όμως ολότελα καταστραμμένος. Μπορέσαμε μόνο να αποτυπώσουμε σε σχέδιο την κάτοψη του βασισμένοι στα ίχνη που είχαν απομείνει από τους τοίχους και σε μερικές πέτρες από το κτίσμα».

Αυτός ο «νεκρός τάφος» έχει εντούτοις εξαιρετικό αρχαιολογικό ενδιαφέρον, γιατί παρουσιάζει μια μοναδική αρχιτεκτονική σύλληψη, με τέσσερις ελεύθερες κολόνες μπροστά από την πρόσοψη του.

«Αυτό δεν το έχουμε ξαναδεί».

Κι είναι ο λόγος που αυτό το «περιθωριακό εύρημα» της Βεργίνας έγινε το κέντρο του ενδιαφέροντος για μια πλειάδα αρχαιολόγων όταν τα σχετικά στοιχεία ανακοινώθηκαν προχθές στο συνέδριο.

Άλλοι τρεις τάφοι βρέθηκαν το 1981. Παρά τη σύληση τους, έχουν περισωθεί σε αυτούς τρία πολύτιμα ευρήματα:

1.  Ένα θαυμάσιο λίθινο κρεβάτι.

2.  Ένας μαρμάρινος θρόνος.

3.  Μια σειρά τοιχογραφίες από το χέρι μεγάλου καλλιτέχνη.

  

Η χρυσελεφάντινη ασπίδα του Φιλίππου Β' που βρέθηκε το 1977 κοντά στη σαρκοφάγο του σε έναν από τους τρεις βασιλικούς τάφους της Βεργίνας. Κατακερματισμένη από το χρόνο, είχε διαλυθεί σε εκατοντάδες κομμάτια και χρειάστηκαν προσπάθειες πέντε ετών για να ανασυσταθεί. Βρίσκεται ακόμα στο αρχαιολογικό εργαστήριο της Βεργίνας, αλλά η συμπλήρωση της ολοκληρώνεται και γρήγορα θα εναποτεθεί στο αρχαιολογικό μουσείο της Θεσσαλονίκης. Στη φωτογραφία φαίνεται επάνω το πίσω μέρος της ασπίδας, ενώ κάτω το εμπρόσθιο.  

Ο κύκλος των νεώτερων ευρημάτων συμπληρώνεται με ένα μικρό ναό που ρίχνει το φως της ιστορίας πάλι πάνω στο Φίλιππο Β’. Ανήκει στη θεά Εύκλεια και στη βάση του αγάλματος της υπάρχει μια επιγραφή με το όνομα της μητέρας του Φιλίππου Β' — στοιχείο που είναι ένας νέος μίτος της Αριάδνης για τους αρχαιολόγους, επαληθεύοντας για μια ακόμη φορά ότι βρίσκονται στις Αίγες.

Όμως ο καθηγητής Ανδρόνικος είχε την τύχη να αρπάξει την αλυσίδα των ευρημάτων από τους τρεις κεντρικούς της κρίκους εδώ κι έξι χρόνια: Οι τρεις βασιλικοί τάφοι που αποκαλύφτηκαν το 1977 παραμένουν το μεγάλο κι ανεπανάληπτο επίτευγμα.

Στο διάστημα που μεσολάβησε από τότε, στο αρχαιολογικό εργαστήριο της Βεργίνας γίνεται μια μικρή κοσμογονία:

Κομμάτι-κομμάτι αντικείμενα των βασιλικών τάφων, καθαρίζονται από τη «σκουριά του χρόνου», συναρμολογούνται, φρεσκάρονται κι ο χρυσός και το ελεφαντοστούν ξαναβρίσκουν τη λάμψη τους.

Έτσι ανάμεσα στα άλλα ευρήματα έχουν αποκατασταθεί:

• Η χρυσελεφάντινη ασπίδα του Φιλίππου Β που είχε βρεθεί σε εκατοντάδες κομμάτια. («Είναι ένα κατόρθωμα του κ. Γ. Πετκούση. Εργάστηκε με φοβερή ευσυνειδησία κι αφοσίωση», θα μας πει ο καθηγητής Ανδρόνικος).

• Το εξαίσιο χρυσοπόρφυρο ύφασμα με το οποίο ήταν καλυμμένα τα καμένα οστά της δεύτερης χρυσής λάρνακας. Η ανεύρεση του, όπως αναθυμάται ο καθηγητής Ανδρόνικος, είχε προκαλέσει συγκλονιστική έκπληξη στους αρχαιολόγους όταν παραμέριζαν το σκέπαστρο με το ηλιακό άστρο και βύθιζαν το βλέμμα τους στο «οστεοδόχο σκεύος».

«Είναι από τα ωραιότερα κομμάτια αρχαίου ελληνικού υφάσματος που υπάρχει στον κόσμο».

Αυτά το πολύτιμο εύρημα εκτίθεται ήδη στο μουσείο της Θεσσαλονίκης.

• Η «τοιχογραφία του κυνηγιού» κι η τοιχογραφία της αρπαγής της Περσεφόνης. Δημιουργός της τελευταίας αυτής σύνθεσης πιστεύεται ότι είναι ο μεγάλος ζωγράφος του Δ' αιώνα Νικόμαχος. Σε μεγάλο ζωγράφο ανήκει επίσης η συναρπαστική αναπαράσταση του κυνηγιού και πιθανολογείται ότι είναι ο ίδιος που φιλοτέχνησε το ψηφιδωτό του Αλέξανδρου στη Νεάπολη. «Για πρώτη φορά βρήκαμε τοιχογραφίες τόσο μεγάλων δημιουργών».

Ο διάσημος καθηγητής της αρχαιολογίας Σέφολντ, που έχει ενεργήσει επιτόπιες έρευνες στη Βεργίνα τόνισε στο συνέδριο ότι η χρονολογία κατασκευής των τριών βασιλικών τάφων κυμαίνεται γύρω στο έτος 335 π.Χ. Αυτή η εκτίμηση συμπίπτει με το χρόνο της δολοφονίας του Φιλίππου Β' όπως τον έχει σημειώσει η ιστορία: 336 π.Χ.

Έτσι η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην ιστορία και την αρχαιολογία που πάντα ήταν ασαφής, στην περίπτωση του Φιλίππου Β* γίνεται σχεδόν περιττή. Αργά ή γρήγορα τα ευρήματα των τριών Βασιλικών τάφων θα ενσωματωθούν στο χώρο του λόγου ως αποδεικτικά στοιχεία της ιστορίας — που πρέπει βέβαια σε ορισμένα σημεία της να ξαναγραφτεί.

Εφημερίδα «ΕΒΔΟΜΑΔΑ 11.9.1983»