Πότε... επιβάλλεται η ψευδολογία

«Ο Ορέστης φονεύει τον Αίγισθο και την Κλυταιμήστρα». Εμπρόσθιο τμήμα σαρκοφάγου. Φυλάσσεται στο Μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρουπόλεως (Ρωσία).

Πότε... επιβάλλεται η ψευδολογία

Γράφει ο Παναγιώτης Λιάκος

 «τι γαρ με λυπεί τούθ’, όταν λόγω θανών έργοισι σωθώ καξενέγκωμαι κλέος; δοκώ μεν, ουδέν ρήμα συν κέρδει κακόν. Ήδη γαρ είδον πολλάκις και τους σοφούς* λόγω μάτην θνήσκοντας· ειθ’, όταν δόμους έλθωσιν αύθις, εκτετίμηνται πλέον·»

«Και γιατί λύπη τούτο να μου φέρη, σαν πεθαίνοντας με λόγια να σωθώ πραγματικά και γίνω ξακουσμένος; Βέβαια νομίζω πώς κανένας με κέρδος λόγος κακός δεν είναι· γιατί είδα πολλές φορές ως τώρα κι οι σοφοί* με λόγια να πεθαίνουν ψεύτικα·»

Σοφοκλής, «Ηλέκτρα» (στ. 59-63), Άπαντα Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, σελ. 38

Οι παραστάσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας δεν «ανέβαιναν» αλλά διδάσκονταν! Αυτό σημαίνει ότι από εκεί μπορούμε να αντλήσουμε πολύτιμα διδάγματα για την καθημερινή ζωή μας και για τις επιλογές που ανοίγονται μπροστά μας σε κάθε περίσταση.

Στην «Ηλέκτρα» του Σοφοκλέους, ο Ορέστης θέλει να παραπλανήσει τους ενοίκους του παλατιού του πατέρα του, όπου διαμένουν οι αυτουργοί του άγους, η μητέρα του Κλυταιμήστρα και ο εραστής της Αίγισθος, διασπείροντας τη φήμη ότι είναι νεκρός. Αν οι στόχοι της εκδίκησής του έχουν εφησυχάσει με το άγγελμα του θανάτου του, τότε η αποστολή του να πάρει εκδίκηση θα γίνει ευκολότερη.

Τα παραπάνω λόγια, που... εγκωμιάζουν το «ήθος» του ψέματος, ο Ορέστης τα απευθύνει στον Παιδαγωγό του. Πρέπει να αιτιολογήσει αλλά και να δικαιολογήσει σε εκείνον που τον δίδαξε ήθος τα αίτια που τον υποχρέωσαν να χρησιμοποιήσει κάτι εκ πρώτης όψεως ανήθικο: το ψέμα. Μπορούμε να λέμε ψέματα για να κατορθώσουμε όσα προσπαθούμε; Πάντα μπορούμε.  Το ζήτημα είναι αν... πρέπει.

Ηθικός δόλος

Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα ή τα μέσα τον σκοπό; Πανάρχαια τα ερωτήματα. Απασχολούν όλους τους ανθρώπους που είναι αρκετά έξυπνοι για να διαθέτουν στοιχειώδες ήθος. Η φράση δεν είναι αντιφατική. Το ήθος, η συνείδηση, η ευαισθησία και η ειλικρίνεια ως καθημερινό βίωμα, ως τρόπος ζωής είναι ό,τι πιο έξυπνο μπορεί να κάνει κάποιος για να ευτυχήσει. Ο αμοραλισμός, η κυνικότητα, η μανιώδης και ανήθικη επιδίωξη της υλικής ευμάρειας είναι απλές ανοησίες. Σφάλματα· που καταλήγουν είτε στο ντιβάνι του ψυχαναλυτή είτε σε κλινική αποτοξίνωσης είτε σε ένα ατέρμονο, φαύλο κύκλο δυστυχίας είτε σε όλα τα παραπάνω μαζί! Τα αποτελέσματα των ψευδών που εκτοξεύονται κατά ριπάς από πολιτικούς, δημοσιογράφους, επιχειρηματίες και διάφορους παράγοντες του δημόσιου βίου έχουμε διαπιστώσει πόσο επιβλαβή είναι και δεν χρειάζεται περαιτέρω ανάλυση επί τούτου.

Ο Ορέστης προσφέρει στην αρχαία και τη σύγχρονη κοινωνία ένα σπουδαίο εργαλείο μέτρησης του ειδικού βάρους των πράξεών μας. Εκείνος θέλει να αποδώσει θεία δικαιοσύνη σε μια ανθρώπινη υπόθεση και θα μεταχειριστεί ακόμα και λελογισμένο δόλο για να φέρει σε πέρας μια αποστολή, η οποία φέρει την σφραγίδα της θείας βούλησης. Δεν ζητά κάτι για το σαρκίο του. Δεν πάσχει από κρίση μωροφιλοδοξίας, εξουσιομανίας ή απλής μοχθηρίας. Οπότε, παροτρύνει τους θεατές της «Ηλέκτρας» να μην διστάσουν να ακολουθήσουν τον δρόμο του αν αυτό χρειαστεί.

Το ψέμα απαιτείται όταν η αρετή ψάχνει τρόπο για να εκδηλωθεί και ένα άγος ζητάει την κάθαρσή του. Κι εμείς δεν πρέπει να έχουμε αναστολές όταν με ένα ψέμα μπορούμε να σώσουμε μια ζωή, να αφαιρέσουμε ισχύ και εξουσία από έναν τύραννο ή να ευνοήσουμε μια ομάδα ανθρώπων που αδικείται και διώκεται άδικα. Ο επίγειος νόμος διαχρονικά υστερεί σε κύρος και αξία από τον ουράνιο.

*Σάτιρα

Επίσης, επειδή το χιούμορ και η διάθεση της λεπτής ειρωνείας ουδέποτε έλειψε από τους προγόνους μας -ακόμα και στις στιγμές της διδαχής μιας τραγωδίας- ο Ορέστης εδώ σαρκάζει (έτσι τουλάχιστον εικάζουν οι ειδικοί) την περίπτωση του Θράκα Σάλμοξη, όπως εκείνη αναφέρεται στον Ηρόδοτο (4, 96). Ο Σάλμοξις ισχυριζόταν στους Θράκες ότι οι άνθρωποι δεν πεθαίνουν αλλά απλά ταξιδεύουν σε άλλο μέρος, όπου έχουν όλων των ειδών τις απολαύσεις. Για να πείσει για την... αλήθεια των ισχυρισμών του έφτιαξε μια υπόγεια κρύπτη και σ' εκείνην πέρασε τρία χρόνια από τη ζωή του. Οι συντοπίτες του τον πένθησαν αλλά εκείνος εμφανίστηκε τον τέταρτο χρόνο ως θριαμβευτής και ολοζώντανος! Σύμφωνα με άλλους αναλυτές, ο Σοφοκλής διά του Ορέστη σαρκάζει τον ίδιο τον Πυθαγόρα, ο οποίος έπραξε κάτι ανάλογο κατά τη διάρκεια του πολυτάραχου και ενδιαφέροντος βίου του.

"κυριακάτικη δημοκρατία"