Ένα «κίνημα» που άλλαξε την Ελλάδα

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, καθ' οδόν από την Κρήτη προς τον Πειραιά σταμάτησε στη Σύρο όπου έγινε δεκτός από τα μέλη του «Λαϊκού Συλλόγου».

Ένα «κίνημα» που άλλαξε την Ελλάδα

Τον Αύγουστο του 1909, ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ανέτρεψε το πολιτικό σκηνικό και έφερε στην εξουσία τον Βενιζέλο

Του ΘΑΝΟΥ ΒΕΡΕΜΗ*

Τη νύχτα της 14ης προς την 15η Αυγούστου 1909 συγκεντρώθηκαν στους πρόποδες του Υμηττού, στους στρατώνες στο Γουδί, 250 αξιωματικοί και 2.000 περίπου οπλίτες, καθώς και μερικοί πολίτες για να διακηρύξουν την αντίθεσή τους προς την κυβέρνηση και τον θρόνο, υποστηρίζοντας το πρόγραμμα του «Στρατιωτικού Συνδέσμου», που τους είχε καλέσει να συμπαρασταθούν στους στόχους τους.

Το πρόγραμμα αυτό, διατυπωμένο σε ήπιο τόνο για «επαναστατική» προκήρυξη, εξέφραζε γενικές ευχές για τη βελτίωση των Ενόπλων Δυνάμεων, της διοίκησης και της εκπαίδευσης, καθώς και την κατάργηση της «απαίσιας συναλλαγής», ευχές που έβρισκαν σύμφωνους όλους τους Έλληνες. Απαριθμούσε επίσης με σαφήνεια ποιες ριζοσπαστικές ενέργειες δεν επιχειρούσε ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος»: 1) Την κατάργηση της δυναστείας ή την αντικατάσταση του βασιλιά, 2) την εγκαθίδρυση στρατιωκρατικού καθεστώτος, 3) την κατάργηση της κυβέρνησης ή του Συντάγματος, 4) την απομάκρυνση στελεχών του στρατού ή του ναυτικού. Απαιτούσε ωστόσο: «όπως ο τε Διάδοχος και οι Βασιλόπαιδες απόσχωσι της ενεργού και διοικητικής εν τω στρατώ και τω ναυτικώ υπηρεσίας, διατηρούντες τους ους κέκτηνται βαθμούς...».

Το πρωί της 15ης Αυγούστου ο λαός της πρωτεύουσας αφυπνιζόταν με έκπληξη από την είδηση του Κινήματος. Ο αρχηγός του «Συνδέσμου», ο συνταγματάρχης του πυροβολικού, Νικόλαος Ζορμπάς, έγραφε: «Το Κίνημα του στρατού δεν κατέληξε την 15η Αυγούστου εις λαϊκήν επανάστασιν, αλλά παρέμεινε κατά την ημέραν εκείνην ως ένοπλος στρατιωτική στάσις της φρουράς των Αθηνών, διότι ο λαός δεν ανεμίχθη εις το Κίνημα, ουδέ εξεδήλωσε τι υπέρ τούτου...».

Επειδή μέσα στον «Σύνδεσμο» επικρατούσε η άποψη της διατήρησης της Βουλής και η αποφυγή της στρατιωτικής δικτατορίας, η στροφή προς τον λαό έγινε απαραίτητη. Το λαϊκό συλλαλητήριο της 14ης Σεπτεμβρίου οργανώθηκε από τους αξιωματικούς σε συνεννόηση με τους αθηναϊκούς συλλόγους και τις συντεχνίες εν όψει της επαναλήψεως των εργασιών της Βουλής. Κατά τον «Χρόνο» στη συγκέντρωση έλαβαν μέρος «πλέον των εβδομήκοντα χιλιάδων πολιτών, πάσης τάξεως, και πάσης ηλικίας...». Στο μεταξύ την κυβέρνηση Δ. Ράλλη αντικατέστησε με εντολή του Γεωργίου, νέα υπό τον Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, αρχηγού του τρίτου σε δύναμη κόμματος στη Βουλή.

Το διεθνές κλίμα

Τα πλήγματα που δέχθηκε η εθνική οικονομία το 1908 από την αδυναμία διάθεσης των γεωργικών προϊόντων και από κακή συγκομιδή, συνδυάζονταν με τη διεθνή ύφεση, η οποία περιόριζε και τα εμβάσματα των Ελλήνων της Αιγύπτου και της Αμερικής.

Η οικονομική δυσπραγία είχε επιπτώσεις για όλους. Υπήρχαν όμως και εξωτερικές πολιτικές αιτίες για τη δυσαρέσκεια που το Γουδί εξέφραζε. Ο σοσιαλιστής ποιητής Κώστας Χατζόπουλος (1869-1920) έγραφε στις 21 Φεβρουαρίου 1910: «Η Τουρκία αφού ησύχασε με τη Βουλγαρία και την Αυστρία, έτριξε τα δόντια στους Ρωμιούς. Γυρεύοντας για την εσωτερική τους κυριαρχία οι νεότουρκοι μια διπλωματική επιτυχία, προκάλεσαν τους Ρωμιούς σε βαθμό εξευτελιστικό. Και έτσι οι Ρωμιοί αξιωματικοί έκαμαν τον Σύνδεσμο για να εξαναγκάσουν την κυβέρνηση να κάμει πολεμικές ετοιμασίες.

Κάθε Ρωμιός πολιτικός όταν είναι στην κυβέρνηση βλέπει πως ο πόλεμος με την Τουρκία είναι αδύνατος, όταν όμως είναι στην αντιπολίτευση φωνάζει για πολεμικές προετοιμασίες για να φέρει πράγματα στην κυβέρνηση και να τη ρίξει. Οι αξιωματικοί είχαν επίσης σοβαρά παράπονα από τον Διάδοχο και τον πρίγκιπα Νικόλαο. Ο πρώτος είχε κάμει σαν γενικός διοικητής του στρατού, τη συνηθισμένη καμαρίλα. Φέρνονταν βάναυσα στους αξιωματικούς που δεν τους προσκυνούσαν...».

Το νεοτουρκικό κίνημα του 1908 με τις αρχικά φιλελεύθερες επαγγελίες του στάθηκε αφορμή να τερματιστεί ο Μακεδονικός Αγώνας και η δράση των Ελλήνων αξιωματικών. Η κυβέρνηση ανακάλεσε τον Ιούνιο του 1908 όσους αξιωματικούς βρίσκονταν ακόμα στη Μακεδονία και τους απέσπασε, ώσπου να τοποθετηθούν σε κανονικές μονάδες, στο «Ειδικό Γραφείο Εθνικής Δράσεως». Ο Αλέξανδρος Μαζαράκης σημειώνει στα «Απομνημονεύματά» του: «Όλοι όσοι επανήλθαμεν εκ Μακεδονίας, μετά την κατάπαυσιν του εκεί αγώνος, εφέρομεν μαζί μας την πεποίθησιν, ότι πολύ ταχέως ο αγών επικρατήσεως μεταξύ των Βαλκανικών λαών, ο προς στιγμήν ανασταλείς και ο αγών κατά των Νεοτούρκων θα εξελίσσετο εις πόλεμον και ότι αλλοίμονο εις τήν Ελλάδα αν τήν εύρισκε ο πόλεμος αυτός ασθενή στρατιωτικώς...»

 Ο αρχηγός του Στρατιωτικού Συνδέσμου, συνταγματάρχης του Πυροβολικού, Νικόλαος Ζορμπάς, σε λαϊκή λιθογραφία της εποχής.

Σύγχυση

Ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» σχηματίστηκε τον Μάιο του 1909, όταν μια ομάδα λοχαγών με δράση στη Μακεδονία, ένωσαν τις δυνάμεις τους με υπολοχαγούς. Ο επαναστατικός ζήλος των μελών ήταν αντιστρόφως ανάλογος με τα χρόνια της υπηρεσίας τους και όσοι προέρχονταν «εκ του στρατεύματος» ή τη Σχολή Υπαξιωματικών, ήταν κατά κανόνα πιο ικανοποιημένοι με την επαγγελματική τους κατάσταση από ό,τι οι απόφοιτοι της Σχολής Ευελπίδων.

Οι τελευταίοι είχαν μεγαλύτερες προσδοκίες και βρίσκονταν πολλά χρόνια καθηλωμένοι στον βαθμό τους, γιατί ο στρατός σε καιρό ειρήνης είχε συνήθως περισσότερους αξιωματικούς από ό,τι χρειαζόταν. Η αλληλογραφία του Σουλιώτη - Νικολαΐδη με τον Ιωνα Δραγούμη, αποδίδει τη σύγχυση που επικρατούσε στον «Σύνδεσμο». Σε επιστολή του της 26ης Σεπτεμβρίου 1909 ο Σουλιώτης έγραφε: «Οι αξιωματικοί κάνουν το κίνημα χωρίς πρόγραμμα, τους είπαν καλά, κάνομε ό,τι θέλετε. Ηλθε η Βουλή τώρα και ο κόσμος βλέπει ο ένας τον άλλον να μάθη τι θέλουν(...)»

Πράγματι, χωρίς να πέσει μια τουφεκιά, οι στρατιωτικοί πέτυχαν έναν απρόσμενο θρίαμβο, καθώς ο ένας μετά τον άλλον, οι εκπρόσωποι του κράτους υποχώρησαν στα αιτήματά τους. Ο βασιλιάς απέσυρε τους πρίγκιπες από τη διοίκηση του στρατού και του ναυτικού και η κυβέρνηση έπεσε. Μερικοί μάλιστα θεώρησαν ότι είχε φτάσει η ώρα της στρατιωτικής δικτατορίας.

Ο Χειμαρριώτης Μακεδονομάχος Σπύρος Σπυρομίλιος τάχθηκε με εκείνους που ζητούσαν «όπως επιβληθή τη βασιλεία δικτατορική Κυβέρνησις παρασκευάζουσα και την σύγκλησιν Εθνοσυνελεύσεως». Στην επιστολή του του Ιανουαρίου 1910 μάλλον προς τον Νικόλαο Ζορμπά, τάσσεται υπέρ της εξέγερσης του Κων. Τυπάλδου στον ναύσταθμο στις 16 Οκτωβρίου 1909. Ο Τυπάλδος με 15 αξιωματικούς του ναυτικού αξίωσαν από την Κυβέρνηση Μαυρομιχάλη να αποστρατεύσει όλους σχεδόν τους ανώτερους αξιωματικούς του ναυτικού.

Η ανταρσία αυτή καταπνίγηκε με αρκετά θύματα. «Και βεβαίως εις Σαλαμίνα η σύγκρουσις εκορυφώθη και η Συναλλαγή κατεναυμάχει την ανόρθωσιν... Βοηθοί της πρώτης ήσαν όλοι εκείνοι οίτινες εθεωρούντο υπεύθυνοι της καταστάσεως, δι' ην εξηγέρθημεν».

Ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» εγκατέλειψε το σχέδιο ανατροπής της πολιτικής εξουσίας και επηρέασε τις αποφάσεις του Κοινοβουλίου, ώστε σε μικρό διάστημα 169 νομοσχέδια να γίνουν νόμοι. Ο Βενιζέλος απάλλαξε τους στρατιωτικούς από το δίλημμα της παραμονής ή μη στην εξουσία και ανέλαβε αυτός και οι επίλεκτοι συνεργάτες του τη διαχείριση της κρίσης. Το αποτέλεσμα ήταν θριαμβευτικό.

* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας.

Έντυπη ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ