Ο Ηρώδης διακρίνεται
δεξιά να δίνει την εντολή της σφαγής. Matteo di Giovanni 1482
ΟΙ
ΔΥΟ ΟΨΕΙΣ ΕΝΟΣ ΣΚΛΗΡΟΥ ΗΓΕΜΟΝΑ
Ο
Ηρώδης στη βίβλο και στα... βιβλία
Δεν είναι πολύ γνωστό,
αλλά το πρώτο νεοελληνικό θεατρικό δρώμενο για «τη γλυκυτάτη και
συγκινητικωτάτη οικογενειακή κατεξοχήν εορτή» είναι... ακατάλληλο.
Λόγω σκηνών φρίκης και πλούσιου
υβρεολογίου. Eχει τίτλο «Ηρώδης ή η σφαγή των νηπίων» και αντλεί την υπόθεση
από τα ευαγγελικά εδάφια για τη γέννηση του Χριστού, τη φυγή στην Αίγυπτο και
την εξόντωση των βρεφών της Βηθλεέμ.
Μαζί με τις εικόνες της
Μαρίας και του Ιωσήφ, που περιποιούνται το Θείο Βρέφος, τους υμνολογούντες
αγγέλους και τους μάγους, που προστρέχουν να προσκυνήσουν, το θεατρικό
δραματούργημα επικεντρώνεται στην αιμοσταγή μορφή του Ηρώδη.
Το αξιοσημείωτο είναι ότι
σ΄ αυτό το κυκλαδίτικο θρησκευτικό δράμα ο βασιλιάς της Ιουδαίας, στο τέλος της
πλοκής, εμφανίζεται περίπου ως θύμα σατανικών δυνάμεων. Αν και βουτηγμένος σε
αποτρόπαια εγκλήματα, μάλλον, κερδίζει κάποιες συμπάθειες, μόνος κι έρημος μέσα
στην παραφροσύνη και την αρρώστια του.
Ως ιστορικό πρόσωπο ο
Ηρώδης είναι πράγματι και Μέγας (έτσι είναι γνωστός στην Ιστορία) και τύραννος.
Η πρώτη ιδιότητα προκύπτει από τη σαραντάχρονη σχεδόν άσκηση της εξουσίας σε
μια τεράστια περιοχή και το θαυμαστό έργο που άφησε πίσω του. Η αρχαιολογική σκαπάνη
τα τελευταία χρόνια το επιβεβαιώνει απολύτως.
Η τυραννική υπόστασή του
προβάλλει αδιαμφισβήτητα από την κατάπνιξη κάθε αντίστασης και εξέγερσης, τη
θανάτωση κάθε εχθρού ή υπόπτου. Ακόμη και της ίδιας της οικογένειάς του,
συμπεριλαμβανομένων συζύγων, τέκνων και λοιπών συγγενών. Ετσι, δεν είναι
απορίας άξιο ότι είναι παραδεκτό γενικώς πως ήταν ικανός να έχει διαπράξει
ακόμη και σφαγή νηπίων.
Απεικόνιση του βασιλιά της Ιουδαίας στο
Μουσείο Γκετί.
Πάντως, η συγκεκριμένη των
14.000 νηπίων στη Βηθλεέμ, όπως καταγράφεται στην εκκλησιαστική παράδοση, είναι
ιστορικώς αναξιόπιστη. Τεκμηριώνεται μόνο με θεολογικά εργαλεία και εξηγείται
με θρησκευτικές ερμηνευτικές.
Αποκλειστική
πηγή
Η μόνη πηγή της ευρύτερης
περιόδου για την «αναίρεση» των νηπίων είναι το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο. Εκεί
στα πασίγνωστα χωρία, μετά τα γνωστά για τη γέννηση και την αναχώρηση των
μάγων, αναφέρεται ότι τότε «ο Ηρώδης ιδών ότι ενεπαίχθη υπό των μάγων, εθυμώθη
λίαν, και αποστείλας ανείλε πάντας τους παίδας τους εν Βηθλεέμ και εν πάσι τοις
ορίοις αυτής από διετούς και κατωτέρω, κατά τον χρόνον ον ηκρίβωσε παρά των
μάγων...».
Και κατά νεοελληνική
εκκλησιαστική απόδοση: «Ο Ηρώδης, όταν είδε ότι οι Μάγοι τον εξεγέλασαν,
ωργίσθη παρά πολύ, και επάνω εις την φονικήν οργήν του έστειλε δημίους και
έσφαξε όλα τα παιδιά, που ήσαν εις την Βηθλεέμ και εις τα περίχωρα αυτής από
ηλικίας δύο ετών και κάτω, σύμφωνα με τον χρόνον, τον οποίον είχε εξακριβώσει
από τους μάγους».
Στο κατά Ματθαίον, όπως
και στα άλλα Ευαγγέλια, δεν αναφέρεται συγκεκριμένος αριθμός νηπίων. Ο ορισμός
«χιλιάδων όντων δεκατεσσάρων» προέρχεται από το εορτολογικό συναξάρι.
Την ιερή παράδοση της
Εκκλησίας, η οποία στη συγκεκριμένη ημερομηνία (29 Δεκεμβρίου), εντάσσει τα
νήπια στη χορεία των μαρτύρων. Θεωρεί ότι ήταν οι πρώτοι ανώνυμοι μάρτυρες.
Ο υπέρλαμπρος ναός του
Ηρώδη στα Ιεροσόλυμα
Σύμφωνα με ένα κλασικό
απόσπασμα, που επαναλαμβάνεται παραλλαγμένο στην εκκλησιαστική ιστορία, «υπό
τους αυστηρούς όρους της επιστημονικής ιστορικής ακριβείας, ο αριθμός των 14
χιλιάδων θανατωθέντων νηπίων κατά την παράδοση -ακόμη και για τα δεδομένα του
Ηρώδη- δημιουργεί ανυπέρβλητα προβλήματα. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που μας
παρέχουν οι πηγές και ιδιαίτερα ο Ιουδαίος ιστορικός Φλάβιος Ιώσηπος -σύγχρονος
των ευαγγελιστών Λουκά και Ιωάννη και άρα καλός γνώστης της εποχής των
ευαγγελικών γεγονότων- η κωμόπολη της αρχαίας Βηθλεέμ και τα περίχωρά της θα
πρέπει τότε να είχαν πληθυσμό ίσως λίγο μεγαλύτερο από χιλίους κατοίκους. Η
σφαγή των αρρένων νηπίων από διετούς και κατωτέρω δεν θα ήταν, επομένως, στην
πραγματικότητα δυνατό να αφορά περισσότερα από 30 ή το ανώτατο 40, με βάση τα
στατιστικά...» (αναλυτικά στο έργο του Γ. Πατρώνου: «Η ιστορική πορεία του
Ιησού - από τη φάτνη ως τον κενό τάφο»).
Το συμπέρασμα, λοιπόν,
σύμφωνα με τη θρησκευτική ερμηνευτική, είναι ότι:
• Πρώτο, ο αριθμός είναι
συμβολικός και προϊόν της ιουδαϊκής αποκαλυπτικής αριθμολογίας (το 7 είναι
ιερός αριθμός που συμβολίζει την ολότητα - καθολικότητα).
• Δεύτερο, η σφαγή θα
αφορούσε έναν αριθμό μικρό, γι΄ αυτό και πέρασε στην αφάνεια, μέσα στο πλήθος
και στην έκταση των εγκλημάτων του Ηρώδη.
Για τους μη
εκκλησιαστικούς ιστορικούς, πάντως, η σφαγή των νηπίων δεν τεκμηριώνεται. Οι
ευαγγελιστές δεν είναι ιστορικοί και ιστοριογράφοι, αλλά θεολόγοι. Ο ιστορικός
Ιώσηπος Φλάβιος, η κατεξοχήν αναλυτική πηγή για το έργο και τη ζωή του Ηρώδη
(βιβλία «Ιουδαϊκή Αρχαιολογία» και «Ιουδαϊκοί Πόλεμοι»), δεν κάνει μνεία της.
Ερείπια από το λιμάνι
της Καισάρειας, δύο από τα μνημειώδη έργα του Ηρώδη.
«Ένα
σημείο»
Αν και αναφέρεται με λεπτομέρειες
στη ζωή, στο έργο του Ηρώδη και στην εποχή του. Όπως δεν κάνει, άλλωστε, και
για τον Ιησού, παρά μόνο σε ένα σημείο. Τη γνωστή «φλαβιανή μαρτυρία» για την
ιστορικότητα του Χριστού. Ένα θέμα που έχει προκαλέσει μια συζήτηση αιώνων. Η
γνησιότητά της, όμως, αμφισβητείται από τους περισσότερους ιστορικούς.
Θεωρείται εμβόλιμη, αλλοιωμένη κ.ά.
ΜΕ
ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ-ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΣΦΡΑΓΙΔΑ
Θαυμαστό
και τεράστιο το οικοδομικό έργο του
Ο Ηρώδης, ως ιστορικό
πρόσωπο, ταυτίστηκε από τη χριστιανική σωτηριολογία και εσχατολογία με τον
«αντίχριστο». Η σκληρότητα και η ωμότητα, με την οποία βασίλευσε (40-4 π.Χ.),
ειδικά την τελευταία περίοδο, που φαίνεται ότι παραφρόνησε λόγω και ανίατης
ασθένειας (αναφέρονται διάφορες από τους βιογράφους του), προσφερόταν για την
ταύτιση αυτή. Στη μακρόχρονη και πολυτάραχη βασιλεία του, υπό την υψηλή
κυριαρχία των Ρωμαίων (ο τίτλος που προτιμούσε ήταν Βασιλιάς της Ιουδαίας και
φίλος της Ρώμης), υπάρχουν και έντονες ελληνικές πτυχές. Ο ίδιος και η
οικογένειά του ήταν εξελληνισμένοι Ιουδαίοι. Φιλέλληνας και θαυμαστής του
ελληνικού πολιτισμού διόριζε σε ανώτερες θέσεις Ελληνες, ενώ τα περισσότερα από
τα δημόσια έργα, που κατασκεύασε έχουν αρχαιοελληνική - ελληνιστική «σφραγίδα».
Ο έγκυρος
ελληνο-ισραηλίτης βιβλικός αρχαιολόγος Β. Τζαφέρης υπογραμμίζει ότι «το
τεράστιο οικοδομικό έργο του αποτελεί το σπουδαιότερο από τα κατορθώματά του
και το κυριότερο για την αποκατάσταση της προσωπικότητας και της ιστορικής
φήμης του. Το σύνολο των οικοδομικών έργων που χρηματοδότησε ή έχτισε με
προσωπική πρωτοβουλία περιλαμβάνει πόλεις, ναούς, συναγωγές, παλάτια, οχυρά,
στάδια και θέατρα, κοινωνικά ιδρύματα, υδραγωγεία, βιομηχανικές κατασκευές,
δρόμους, διάφορα άλλα κοινωφελή και αναπτυξιακά έργα». Γεωγραφικά εκτεινόταν
από την Ιουδαία, τον σημερινό Λίβανο και τη Συρία, έως τη Μικρά Ασία, τον
ελλαδικό χώρο και τη Ρώμη ακόμη. Ο ίδιος τον χαρακτηρίζει ως «το μεγαλύτερο
στην παγκόσμιο ιστορία...».
Η πρωτεύουσα Ιερουσαλήμ
-καρδιά του ιουδαϊσμού- φάνταζε ως ελληνιστική πόλη. Ακόμη και ο Ιουδαϊκός
Ναός, που κτίστηκε εκ θεμελίων στη θέση του Ναού του Σολομώντος, υπάκουε στην
ελληνική εξωτερική αρχιτεκτονική. Η ελληνική καθιερώθηκε ως επίσημη γλώσσα και
ήταν η περισσότερο ομιλούμενη παντού. Οι ειδικευμένοι τεχνίτες, οικοδόμοι και
καλλιτέχνες ήταν Έλληνες από τον ελλαδικό χώρο ή τη Ρώμη. Σύμφωνα με τον
Τζαφέρη, η προσφορά του «στον ελληνικό εκπολιτισμό, με τα έργα του και τις
γενναιόδωρες χρηματικές χορηγήσεις του, έγκειται όχι μόνο στην περαιτέρω
εμπέδωση του ελληνικού πολιτισμού στην Παλαιστίνη, αλλά στο γεγονός ότι τον
πολιτισμό αυτό, που προηγουμένως ήταν κτήμα των Ελλήνων και της προνομιούχου
και πλούσιας κοινωνικής αφρόκρεμας τον έφερε στα επίπεδα των λαϊκών μαζών...».
Ευγνωμοσύνη
Στον ελληνικό χώρο έχουν
βρεθεί μερικές αποσπασματικές επιγραφές, που αναφέρονται στον Ηρώδη. Σε αυτές
είναι αποτυπωμένη η ευγνωμοσύνη διαφόρων πόλεων για τη γενναιοδωρία του
«ευσεβούς και φίλου του Καίσαρα βασιλιά Ηρώδη».
Τις προσφορές του γνώρισαν
η Δήλος, η Σπάρτη, η Ολυμπία, η Αθήνα, η Σπάρτη, η Χίος, η Κως, η Νικόπολη, ενώ
ανακηρύχθηκε λόγω των δωρεών του επίτιμος, ας πούμε, πρόεδρος των Ολυμπιακών
Αγώνων.
Στο πλαίσιο των διαφόρων
εκδουλεύσεων προς τους Ρωμαίους αυτοκράτορες μαρτυρείται ότι είχε επισκεφτεί τη
Ρόδο (γύρω στο 30 π.Χ.), όπου και συναντήθηκε με τον Οκταβιανό, νικητή του
Ακτίου. Μερικά χρόνια αργότερα βρίσκεται πάλι στον ελλαδικό χώρο σε μία
επίσκεψη, που περιγράφει ο Ιώσηπος, και χρονολογείται στα μέσα της δεύτερης
προχριστιανικής δεκαετίας. Έρχεται στη Λέσβο, για να συναντήσει και να βοηθήσει
τον Μάρκο Βιψάνιο Αγρίππα, διοικητή των ανατολικών επαρχιών επί Οκταβιανού
Αυγούστου, που αντιμετωπίζει εξεγέρσεις. Λόγω των καιρικών συνθηκών αποκλείεται
στη Χίο, όπου και παρέμεινε για αρκετές μέρες.
Σύμφωνα με την αρχαιολόγο
Βάλια Παπαναστοσοπούλου «δέχτηκε με καλοσύνη όσους ζήτησαν να τον δουν και
έδωσε στο νησί της Χίου δώρα εφάμιλλα του αξιώματος και της φήμης του. Το
σημαντικότερο εξ αυτών ήταν ένα μεγάλο χρηματικό ποσό προκειμένου να
ανακατασκευαστεί η στοά της πόλης».
Σε
πεζό λόγο
Το
πρώτο νεοελληνικό christmas play
Ως το πρώτο christmas play
στα ελληνικά χαρακτηρίζει ο Βάλτερ Πούχνερ το θεατρικό θρησκευτικό δράμα
«Ηρώδης ή Η σφαγή των Νηπίων». Το έργο ανακαλύφτηκε τη δεκαετία του 1980 στη
Μονή Ιησουιτών στην Ανω Σύρα και η κριτική του έκδοση έγινε από τον Πούχνερ. Το
1998 παρουσιάστηκε για πρώτη φορά σε ειδική εκδήλωση από το «Αμφιθέατρο» του
Σπύρου Ευαγγελάτου.
Ο ανώνυμος συγγραφέας
(περίπου 1650-1750) σε πεζό λόγο (ανάμεικτη αρχαΐζουσα και δημοτική γλώσσα)
δραματοποιεί σκηνές από τη ζωή και τον θάνατο του Ηρώδη. Μέσα σε μια πληθώρα
παράλληλων υποθέσεων, που συμπλέκονται, οι Δαίμονες καταστρώνουν σχέδιο
εξόντωσης του Χριστού, κάνοντας συνεργό τους τον Ηρώδη. Εκτυλίσσονται οι σκηνές
της παιδοκτονίας, ενώ ο Ηρώδης, κυριευμένος από τρέλα, πιστεύει πως συμμετέχει
σε αρχαία γιγαντομαχία. Αποκεφαλίζει τον γιο του Αντίγονο και σκοτώνει τη
γυναίκα του Μαριάμνη, ενώ το προσωπικό του παλατιού και ο γιατρός του Μαχάων
παρακολουθούν έκπληκτοι τη ραγδαία επιδείνωση της βασανιστικής αρρώστιας του
κτλ. Αυτό που καθιστά μοναδικό το θεατρικό είναι ο πεζός λόγος του. Στα
αντίστοιχα της Κρητικής - Επτανησιακής δραματουργίας χρησιμοποιείται μόνο
στίχος.
Η
σιωπή του Ιώσηπου
Σύμφωνα με τις σημειώσεις
στο Συναξάριο του Αγιου Νικόδημου (τέλη 18ου αιώνα), η βρεφοκτονία δεν
αναφέρεται από τον Ιώσηπο επειδή ή του διέφυγε ή έτσι του έδωσαν εντολή ή δεν
βρήκε τη σφαγή να ιστορείται από τον Νικόλαο Δαμασκηνό (επίσημο ιστορικό στην
αυλή και βιογράφο του Ηρώδη), ο οποίος έκρυβε τους φόνους και τις αισχρότητες
του βασιλιά.
Τ. Κατσιμάρδος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου