Τ. Κατσιμάρδος : Η Επανάσταση εκτός ‘αγορών’

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υψώνει το λάβαρο της Επανάστασης στην Πάτρα (πίνακας του Λ. Λιπαρίνι). Αργότερα θα σηκώσει από τους πρώτους και τη σημαία για εξωτερικό δανεισμό στην Ιταλία. Χωρίς αποτέλεσμα...

ΟΙ ΕΝΑΓΩΝΙΕΣ ΑΠΟΠΕΙΡΕΣ ΓΙΑ ΕΞΕΥΡΕΣΗ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗΣ ΤΟ 1821-1823

Η Επανάσταση εκτός ‘αγορών’

 Γράφει ο Τ. Κατσιμάρδος

Η Επανάσταση του 1821, όπως και κάθε περίοδος της σύγχρονης Ελλάδας, είναι ταυτισμένη με τον εξωτερικό δανεισμό και το δημόσιο χρέος.

Μιλώντας για τα διαβόητα «δάνεια της Ανεξαρτησίας», συνήθως, εννοούμε τα αγγλικά του 1824 και 1825. Με τις γνωστές συνέπειες, που έφθασαν έως την πρόκληση εμφυλίου πολέμου.

Προηγήθηκαν, όμως, κι άλλες προσπάθειες. Άκαρπες εκτός από δύο μικρά ποσά. Εξίσου, όμως, ενδιαφέρουσες αφού, πέραν της ανάγκης για χρηματοδότηση της Επανάστασης, αποτυπώνουν πρακτικές και αντιλήψεις προσώπων και φορέων της εποχής.

Από την αρχή του Αγώνα «ησθάνοντο οι Έλληνες την ανάγκην εξωτερικού δανείου». Ο Φιλικός Π. Σέκερης γράφει από την Οδησσό προς τον αδελφό στην Ύδρα για την ίδια επιτακτική ανάγκη. «Κι αν ιδούν δυσκολίας (όσοι σταλούν στο εξωτερικό για δάνειο) ας δώσουν, προσθέτει, ενέχυρον ή αντί χάριτος την Κύπρον ή την Κρήτην...». Κοινός τόπος είναι η διαπίστωση ότι «χωρίς χρήματα το πράγμα (η Επανάσταση) δεν ημπορεί να υπάγει εμπρός».

Ο Μαυροκορδάτος, ο Κουντουριώτης, ο Νέγρης κι άλλοι πρωταγωνιστές στήριζαν όλες τις ελπίδες του στον δανεισμό. «Όστις συντρέξη δια δάνειον», αναφέρει ο Π.Π. Γερμανός μετά την έκρηξη της Επανάστασης, «θα είναι ο μέγιστος ευεργέτης της Ελλάδος...».

Μετά τις πρώτες νίκες είναι διάχυτη η ανησυχία ότι ο Αγώνας «θα εξαντλείτο» χωρίς πόρους. Ξέρουμε ότι την πρώτη περίοδο τα έσοδα (κάθε είδους φορολογίες, εισφορές και προσφορές από εσωτερικό και εξωτερικό, λείες πολέμου, εσωτερικό δανεισμό) ήταν 1 προς 3, σε σχέση με τα έξοδα για τις βασικές πολεμικές ανάγκες (πολεμοφόδια, διατροφή, μισθοδοσίες).

Ο Αθ. Κανακάρης σε πίνακα του Φον Ες. Ως αντιπρόεδρος του Εκτελεστικού ήρθε σε σύγκρουση με τον Αλ. Μαυροκορδάτο για τα δάνεια και εμπόδισε την υπογραφή τυχοδιωκτικής δανειοδότησης από Άγγλους κεφαλαιούχους το 1822.

Η προσφυγή στον εξωτερικό δανεισμό, παρά το αρνητικό κλίμα στην Ευρώπη της Ιεράς Συμμαχίας, είναι μονόδρομος λόγω της σπανιότητας χρήματος στο επαναστατημένο εσωτερικό.

Το θετικό είναι ότι την ευρύτερη περίοδο τα κεφάλαια στις ευρωπαϊκές αγορές πλεονάζουν. Αναζητούνται επενδύσεις, που εκπλήσσουν για την τολμηρότητα, τον τυχοδιωκτισμό ή και τον τοκογλυφικό χαρακτήρα τους.

Στην πρώτη γραμμή ενός εκτεταμένου επενδυτικού πυρετού βρίσκονται Άγγλοι. Τεράστια ποσά κατευθύνονται στις πιο απίθανες και απομακρυσμένες περιοχές του κόσμου.

Αρχικώς το μείζον πρόβλημα για τους Έλληνες ήταν οι αντεπαναστατικοί άνεμοι των ευρωπαϊκών εξουσιών, η μη ύπαρξη ακόμη κρατικής - εθνικής οντότητας και ενιαίας διοίκησης - κυβέρνησης.

Οι όροι

Μία από τις αρχικές αποφάσεις της πρώτης ενιαίας διοίκησης αναφέρεται στη σύναψη εξωτερικού δανείου.

Στις 9 Μαρτίου 1822 το Βουλευτικό (Βουλή) παραγγέλλει από την Κόρινθο προς την Προσωρινή Διοίκηση (Κυβέρνηση) επειδή υπάρχει «μεγίστη ανάγκην χρηματικών μέσων. Επειδή από το έθνος ολιγωτέρα εκ του προχείρου ελπίζονται αφ' όσα είναι άφευκτα:

α. Να ληφθώσιν 1.000.000, ήτοι, εν μιλλιούνιον τάλλαρα κολωνάτα Ισπανίας, έξωθεν της επικρατείας δάνεια.

β. Επί τόκω συμφερωτέρω.

γ. Πληρωτέα μετά τρεις ολοκλήρους ενιαυτούς.

δ. Ει δε χρεία και υποθήκης, το Εκτελεστικόν σώμα θέλει προσδιορίσει εκ των εθνικών κτημάτων διπλήν του δανείου ποσότητα».

 Ο Θ. Νέγρης, πρωταγωνιστής στη σύναψη του πρώτου δανείου και στην καταχώρισή του στα «εθνικά χρέη».

Εναν χρόνο μετά η απόφαση επαναβεβαιώνεται και εξετάζεται αναλυτικά. Από τότε ξεκινούν και οι διεργασίες για τη σύναψη των αγγλικών δανείων.

Αλλά και αμέσως μετά την κήρυξη της Επανάστασης και τη συγκρότηση των προσωρινών διοικήσεων εκδηλώνονται αρκετές απόπειρες. Από το εσωτερικό και το εξωτερικό.

Το πρόβλημα δεν βρίσκεται, βεβαίως, στις επείγουσες επαναστατικές ανάγκες για εξωτερικό δανεισμό. Αλλά στους όρους, στη διαχείριση και τη χρήση του, όπως θα αποδειχθεί πολύ γρήγορα με τα «δάνεια της ανεξαρτησίας» και κατοπινά. Όπως παρατηρεί εύστοχα ο συνοδοιπόρος του λόρδου Βύρωνα, Τζ. Εμερσον, και επαναλαμβάνουν αργότερα αρκετοί ιστορικοί, τα δάνεια εκλαμβάνονταν σαν «ευρωπαϊκό δώρο». Χωρίς συγκεκριμένες και δεσμευτικές υποχρεώσεις στον χρόνο.

Ο Μ. Οικονόμου, γραμματέας του Θ. Κολοκοτρώνη, στα Ιστορικά της Παλιγγενεσίας, εντοπίζει την ουσία: «Όντες δε τότε οι Έλληνες νήπιοι ή αρχάριοι και τα δάνεια εξομοιούντες με τα βοηθήματα, τα οποία άμα ερχόμενα δωρεάν διενέμοντο και διηρπάζοντο οπωσδήποτε, ούτως εζήτουν, να λάβη και από τα δάνεια έκαστος όσον περισσότερον δυνηθή, ουδόλως συλλογιζόμενοι ή φανταζόμενοι, ότι απαιτηθήσεται ποτέ (κάποτε) από τους δανειστάς η απόδοσις... Αλλά και αν απαιτηθούν έλεγε έκαστος, δεν θα απαιτηθούν από εμέ όσα έλαβον ή λάβω και αν ποτέ πληρωθούν εγώ δεν θα ζω...».Η διαχρονικότητα της επισήμανσης, αν και λόγος γίνεται για τις αυταπάτες των δανειζομένων κι όχι τις απαιτήσεις των δανειστών, είναι προφανής.

Σύναψη δανείων

Μη σοβαρές και κερδοσκοπικές προτάσεις

Ο Θ. Κεφαλάς υπέγραφε ως Βαρώνος Ολύμπιος.

Πολιτικοί και στρατιωτικοί της Επανάστασης εμπλέκονται μέχρι τη σύναψη των αγγλικών δανείων (1824-1825) σε άλλες δανειοδοτικές απόπειρες. Σχεδόν όλες οι προτάσεις έχουν κερδοσκοπικό ή και τυχοδιωκτικό χαρακτήρα. Δεν λείπουν φατριαστικοί και προσωπικοί υπολογισμοί Ελλήνων απ' αυτές.

«Είναι μεν αληθές ότι αι πλείσται των προτάσεων τούτων δεν ήσαν σοβαραί» σημειώνει ο Α. Ανδρεάδης, εξετάζοντας τα δάνεια της ανεξαρτησίας. Αυτός όμως ο αριθμός των δεικνύει πόσον η ιδέα ελληνικού δανείου είχεν ωριμάση εν Ευρώπη...». Έτσι:

• Παραλλήλως με τον Χ. Κεφαλά, Μαυροκορδάτος και Νέγρης αποστέλλουν στη Γερμανία τον Μ. Σχοινά και τον Ολλανδό Δίτμαρ για εύρεση δανειστών. Οι διαπραγματεύσεις ναυάγησαν, επειδή η Ελλάδα δεν μπορούσε ακόμη να συντηρήσει τακτικό στρατό

• Ο μητροπλίτης Ουγγαροβλαχίας Ιγνάτιος εμπλέκεται σε υπόθεση δανειοδότησης από ομογενείς στη Ρωσία, μέσω του Καποδίστρια. Και σε δεύτερη με Ευρωπαίους τραπεζίτες, χωρίς αποτέλεσμα.

Η σφραγίδα του Αρείου Πάγου.

• Τέλος 1822 και αρχές 1823 την ίδια τύχη έχουν οι πολύμηνες επαφές των Π.Π. Γερμανού, Γ. Μεταξά και Γ. Μαυρομιχάλη με τον Επτανήσιο κόμη Δ. Ρώμα στην Ιταλία. Παρόμοιες κινήσεις γίνονται από τον Α. Λουριώτη στην Ισπανία και την Πορτογαλία.

• Προτάσεις για δανεισμό 4 εκατ. λιρών γίνονται από Αγγλους κεφαλαιούχους, εμπόρους και αξιωματικούς (Ποερί, Ρούμπενταλ, Ντογκλ) χωρίς συνέχεια. Αλλά και από τον μισθοφόρο στρατηγό Γ. Πέπε για αγγλική δανειοδότηση (Ιανουάριος 1823), με αντικείμενο τη διοργάνωση διεθνούς στρατιωτικού σώματος υπό τον ίδιο. Τυχοδιωκτική κρίνεται η πρόταση και δεν συζητείται.

• Παρόμοιο σχέδιο με κείνο του Πέπε υποβάλλει και ο Μαυροβούνιος στρατηγός Ρ. Πηκ (Ιούνιος 1823) στην Τριπολιτσά, με τον Κεφαλονίτη έμπορο Σπ. Κοργιαλένιο.

• Ο Γάλλος ναύαρχος Φ. Ζουρντάν διαπραγματεύεται προς το τέλος του 1823 δάνειο 4 εκατ. φράγκων. Με αντιπαροχή την ιδιοκτησία και την κυριαρχία του στη Ρόδο, την Κάρπαθο, κσι Αστυπάλαια και άλλα νησιά. Η υπόθεση είχε προχωρήσει, αλλά τελικά απορρίφθηκε με χλευασμούς, καθώς ήδη προωθούνταν η δανειοδότηση από τους απεσταλμένους της κυβέρνησης στο Λονδίνο Α. Λουριώτη, Ι. Ορλάνδο και Ι. Ζαΐμη (Ιούνιος 1823).

ΕΞΑΦΑΝΙΣΤΗΚΑΝ 150.000 ΦΙΟΡΙΝΙΑ

«Προπομπός» του δημοσίου χρέους το πρώτο και άγνωστο γερμανοελβετικό δάνειο του 1822

Τη σκυτάλη του εξωτερικού δανεισμού παίρνει πρώτο το Τοπικό Πολίτευμα στην Ανατολική Στερεά και ο επικεφαλής του Θ. Νέγρης. Ο Αρειος Πάγος «εν Σαλώνοις τη 23 Νοεμβρίου 1ον έτος της ελευθερίας 1821» διορίζει πληρεξούσιους «έχοντες το δικαίωμα να δανεισθώσι εκατόν πεντήκοντα χιλιάδες φιορίνια Αυγούστας (νόμισμα της Φλωρεντίας)...». Την αποστολή ανέλαβαν οι χρηματιστές Θ. Κεφαλάς και Χ. Δροσινός (μέλη της συνέλευσης των Σαλώνων και της Α' Συνέλευσης της Επιδαύρου αργότερα).

Ο πρώτος μόλις είχε επιστρέψει στην Ελλάδα, κομίζοντας πρόταση για δανειοδότηση από γερμανικούς κύκλους. Την πρωτοβουλία είχε ο φιλέλληνας Ειρηναίος Θείρσιος (ο γνωστός Γερμανός καθηγητής Τηρσς ή Τίερς), με πυρήνα την ιδέα για οργάνωση και αποστολή «Λεγεώνας» στις επαναστατημένες ελληνικές περιοχές.

Έβγαλαν... φτερά

Το συγκεκριμένο σχέδιο δεν θα τελεσφορήσει, αλλά ο Κεφαλάς το επόμενο έτος, έχοντας την εξουσιοδότηση της Συνέλευσης της Επιδαύρου, θα εξασφαλίσει δάνειο στη Ζυρίχη και τη Μασσαλία. Συνολικά 102.000 φιορίνια από γερμανικά και ελβετικά κεφάλαια. Δεν είναι σαφές τι ακριβώς απέγιναν εκείνα τα χρήματα. Ακόμη και το 1825 αναζητούνται, δεν ανευρίσκονται και δεν προσκομίζονται απολογισμοί για την τύχη τους. Ενώ παραδόξως γίνεται λόγος για 150 κι όχι 102.000 φιορίνια.

Τα περισσότερα ξοδεύτηκαν για πολεμικό υλικό στη Λιόν (δύο κανόνια και άλλα πολεμοφόδια), τα οποία δεν έφθασαν στην Ελλάδα ή ορισμένα που αποδείχτηκαν ελαττωματικά.

Μέρος των δανεικών δαπανήθηκε για τον εξοπλισμό και τα οδοιπορικά Γερμανών φιλελλήνων, που έφερε μαζί του ο Κεφαλάς, όταν επέστρεψε στην Ελλάδα. Αν κάποια από τα χρήματα εισρεύσανε στο δημόσιο ταμείο είναι άγνωστο. Το γνωστό είναι ότι αργότερα η Βουλή, με ψήφισμά της (Οκτώβριος 1823), αναγνώρισε τα δάνεια αυτά ως «εθνικά χρέη». Με την υπογραφή του Φ. Νέγρη, του ίδιου που είχε εγκρίνει και το δάνειο της Χέρσου Ελλάδος. Παρά το γεγονός ότι οι πράξεις του Αρείου Πάγου είχαν ήδη ακυρωθεί από την κεντρική διοίκηση. Το δάνειο-φάντασμα του 1822 σηματοδοτεί τον πρώτο εξωτερικό δανεισμό και αποτελεί τον πρόλογο στην επώδυνη ιστορία του δημόσιου χρέους. Για την ιστορία κι άλλες απόπειρες την ίδια περίοδο δεν καρποφόρησαν, ενώ ο Κεφαλάς πεθαίνοντας λίγο αργότερα (1824), λίγο μετά την ανακήρυξή του σε στρατηγό για τις υπηρεσίες του, άφησε πίσω του 5.000 φράγκα. Διεκδίκησαν και μάλλον πήραν οι Γερμανοί εθελοντές, προσκομίζοντας συμφωνία, με την οποία είχε αναλάβει τα έξοδα «του λεγεώνος».

Η μισθοδοσία τους από τα άδειο ταμείο είχε διακοπεί και το Εκτελεστικό (Κυβέρνηση) διαμήνυσε να εξοικονομήσουν τα δέοντα εκ των ενόντων. Οπως οι άλλοι Ελληνες, αν ήθελαν να παραμείνουν στη χώρα. Αξίζει ακόμη να αναφερθεί ότι, σύμφωνα με τον ιστορικό Κ. Σιμόπουλο, οι δανειστές (γερμανοελβετικά κομιτάτα) με μέρος των χρημάτων αγόρασαν άχρηστα τουφέκια. Πράγμα, που διαπιστώθηκε όταν οι άνδρες της λεγεώνας (120 περίπου, ενώ προβλεπόταν 600) εμφανίστηκαν στην Υδρα.

Θέλησαν να επιδείξουν τη στρατιωτική τους πείρα με χαιρετιστήρια ομοβροντία. Αλλά όταν δόθηκε το παράγγελμα για «πυρ», τα τουφέκια δεν πήραν φωτιά γιατί, όπως αφηγείται αυτόπτης μάρτυρας, ήταν σκουριασμένα!

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ

Η απόφαση του Αρείου Πάγου στα Σάλωνα

«Οι επτά συνιστώντες το κέντρον της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος υπό το όνομα Αρειος Πάγος δυνάμει της εν Σαλώνοις (Φωκίδος) Συνελεύσεως, έχοντες το δικαίωμα να δανείζωνται εις βάρος των επαρχιών της περιφερείας του Αρείου Πάγου, διορίζωσιν τους Ελληνας Βαρόνον Θεοχάρην Κεφαλάν, Πολεμικόν αξιωματικόν και Χρονίαν Δροσινόν, εκ της εθνικής Βουλής αμφοτέρων, να δανεθισθώσιν εις όνομα κα βάρος της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, εκατόν πεντήκοντα χιλιάδας φιορίνια Αυγούστης ... Λαβόντες δε την διαληφθείσαν ποσότητα να δώσωσιν εις χείρας των δανειστών τας ιδιοχείρους αυτών υπογραφάς ... Μετά πέντε ολοκλήρους ενιαυτούς (έτη) μέλλει η Ανατολική χέρσος Ελλάς να αρχίση να εξαργύρωσιν... Οι επτά υπόσχονται να αναγνωρίσωσι (το) χρέος... όταν παρουσιασθώσιν αι υπογραφαί των Ελλήνων...». Εν Σαλώνοις τη κγ (23)Νοεμβρίου - Α (έτος) ελευθερίας - αωκα (1821)».

Εξαρχής η ανάγκη

«Εξ αυτής της αρχής του αγώνος ησθάνοντο οι Ελληνες την ανάγκην ευρέσεως εξωτερικού δανείου, αλλ' εις εύρεσίν του εχρειάζετο απαραιτήτως να υπάρχη, αν όχι βεβαιότης, αλλά τουλάχιστον βάσιμος ελπίς αποδόσεως, εις ύπαρξιν δε τοιαύτης ελπίδος εχρειάζετο απαραιτήτως η πολιτικη ύπαρξις της Ελλάδος, αλλά όχι μόνον αβέβαιος, αλλά και απίθανος εφαίνετο τα πρώτα έτη η επιτυχία της επαναστάσεως...».

ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ

Τ. Κατσιμάρδος

katsimar@yahoo.gr

http://www.ethnos.gr/koinonia/arthro/h_epanastasi_ektos_agoron-65092368/