Maja Nicolic : Ελένη Δραγάση Παλαιολογίνα - Σέρβα δέσποινα

Μικρογραφία που αναπαριστά τον Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγο, την σύζυγό του, αυτοκράτειρα Ελένη, 

μετέπειτα Αγία Υπομονή, και τρία από τα παιδιά τους: Ιωάννη, Θεόδωρο και Ανδρόνικο. 

Επιγραφές:
ΜΑΝΟΥΗΛ ΕΝ ΧΩ ΤΩ ΘΩ ΠΙCΤΟC ΒΑCΙΛΕΥC ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΡΩΜΑΙΩΝ Ο ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟC ΚΑΙ ΑΕΙ ΑΥΓΟΥCΤΟC
ΕΛΕΝΗ ΕΝ ΧΩ ΤΩ ΘΩ ΠΙCΤΗ ΑΥΓΟΥCΤΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙCΑ ΡΩΜΑΙΩΝ Η ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΙΝΑ
ΙΩ ΕΝ ΧΩ ΤΩ ΘΩ ΒΑCΙΛΕΥC Ο ΥΙΟC ΑΥΤΟΥ
ΘΕΟΔΩΡΟC Ο ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΝΗΤΟC ΕΥΤΗΧΗC ΔΕCΠΟΤΗC Ο ΥΙΟC ΑΥΤΟΥ
ΑΝΔΡΟΝΙΚΟC ΑΥΘΕΝΤΟΠΟΥΛΟC ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟC Ο ΥΙΟC ΑΥΤΟΥ

Ελένη Δραγάση Παλαιολογίνα - Σέρβα δέσποινα

Ήταν η μοναδική με καταγωγή από τη Σερβία που έγινε Aυγούστα στην Κωνσταντινούπολη και οι δύο γιοί της ο Ιωάννης και Κωνσταντίνος ήταν οι τελευταίοι αυτοκράτορες του Βυζαντίου

Maja Nicolic

Έπίκουρη καθηγήτρια του πανεπιστημίου Βελιγραδίου *

Από τον 7ο αιώνα, όταν εγκαταστάθηκαν οι Σέρβοι στα Βαλκάνια μέχρι το μισό του 15ου αιώνα, οπότε και τελειώνει ουσιαστικά η ιστορία της μεσαιωνικής κρατικής υπόστασης τους, είχαν συνεχείς, πολύπλοκες και πολύπλευρες σχέσεις με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Αν και στα πολιτικά ζητήματα η Σερβία δεν ήταν πάντοτε σταθερή και παρότι η ιστορία των σχέσεων της με το Βυζάντιο ήταν γεμάτη από πολυάριθμες συγκρούσεις και πολέμους, εντούτοις με τις επίμονες δραστηριότητες των μεσαιωνικών ηγεμόνων της του 12ου αιώνα, έγινε το πιsτό παιδί της Κωνσταντινούπολης, με την πολιτιστική και τη θρησκευτική έννοια.

Καθώς το σερβικό κράτος σταδιακά μεγάλωσε οικονομικά και στρατιωτικά από τον 13ο αιώνα, το Βυζάντιο προσπάθησε να δεσμεύσει τη Σερβία στα συμφέροντα του με τους δυναστικούς γάμους. Έτσι, βυζαντινές πριγκίπισσες έγιναν βασίλισσες της Σερβίας: η Ευδοκία, κόρη του Αλέξιου Γ Άγγέλου, η Άννα, κόρη του Θεοδώρου Δούκα του Αγγέλου, η Σιμωνίδα, κόρη του Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου, η Μαρία, εγγονή του μεγάλου λογοθέτη Θεοδώρου Μετοχίτη και συγγενής του Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου, η Ειρήνη, δισέγγονη του Ιωάννη ΣΤ Καντακουζηνού, και η Ελένη, κόρη του δεσπότη Θωμά, γιου του Μανουήλ Β' του Παλαιολόγου.

Οι πριγκίπισσες του Βυζαντίου αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης του μεγάλου Έλληνα βυζαντινολόγου Μιχαήλ Λάσκαρη στην εμπνευσμένη διδακτορική διατριβή του, στο Βελιγράδι, το 1926. Ωστόσο, μόνο μία Σέρβα έγινε αυτοκράτειρα του Βυζαντίου, η Ελένη Δραγάση Παλαιολογίνα.

Η ζωή της Ελένης, προτού γίνει βυζαντινή αυτοκράτειρα, είναι ελάχιστα γνωστή. Ήταν η κόρη του Σέρβου ηγέτη «κυρ» Κωνσταντίνου Δραγάση, ο οποίος κυβέρνησε τη βορειοανατολική Μακεδονία, και της πρώτης συζύγου του, το όνομα της οποίας δεν είναι γνωστό. Έχει υποστηριχθεί πως η γιαγιά της, από τον πατέρα της, ήταν η αδελφή του Σέρβου αυτοκράτορα Στέφαν Ντούσαν. Βυζαντινές πηγές την αναφέρουν πρώτη φορά τον Δεκέμβριο του 1391, καταγράφοντας ότι είχε φτάσει στην Κωνσταντινούπολη για να παντρευτεί τον Μανουήλ Β' Παλαιολόγο. Ο γάμος του αυτοκρατορικού ζευγαριού πραγματοποιήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 1392, σε μια θαυμάσια τελετή στην Αγία Σοφία, που περιγράφεται από τον Ρώσο προσκυνητή Ιγνάτιο του Σμόλενσκ. Σύμφωνα με αξιόπιστες πηγές, η Ελένη αφιερώθηκε στον ρόλο της μητέρας μέχρι τον θάνατο του συζύγου της. Αυτή και ο Μανουήλ Β' είχαν γιους τον Ιωάννη, τον Θεόδωρο, τον Ανδρόνικο, τον Κωνσταντίνο, τον Δημήτριο και τον Θωμά και δύο άλλους που πέθαναν νήπια, καθώς και δύο κόρες. Ο Ιωάννης και ο Κωνσταντίνος θα γίνουν οι τελευταίοι Βυζαντινοί αυτοκράτορες. Είναι γνωστό πως όταν ο Μανουήλ Β' ταξίδεψε στη δυτική Ευρώπη το 1399 για να ζητήσει βοήθεια για την Κωνσταντινούπολη, η οποία ήταν πολιορκούμενη από τους Οθωμανούς για οκτώ χρόνια (1394-1402), η Ελένη και τα παιδιά τους έμειναν μαζί με τον αδελφό του αυτοκράτορα, δεσπότη Θεόδωρο Α', στην Πελοπόννησο.

Πιθανώς δεν είχε λησμονήσει τις ρίζες της, όπως μαρτυρεί και ένα έγγραφο, όπου γίνεται αναφορά για μία δωρεά (μαζί με τον σύζυγο της) 500 υπερπύρων στη Μονή του Αγίου Προδρόμου, στην Πέτρα της Κωνσταντινούπολης, τον Οκτώβριο του 1395. Με το ποσό αυτό επρόκειτο να αγοράσουν οι μοναχοί κτήμα ως μνημόσυνο για τον μακαρίτη πατέρα της Ελένης, τον Κωνσταντίνο Δραγάση, που πέθανε ως Τούρκος υποτελής στις 17 Μαίου του ίδιου έτους, στη μάχη του Ρόβινε. Η σχέση της σερβικής οικογένειας της με τη Μονή του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου μαρτυρείται επίσης στον σταυρό του βωμού από τη Μονή του Αγ. Διονυσίου στον Άθω, της οποίας ο κυρίως ναός ήταν αφιερωμένος στον Βαπτιστή. Στον σταυρό υπάρχει και η επιγραφή: «Ανάθημα Ελένης δεσποίνης Ρωμαίων της Παλαιολογίνης, συζύγου του Βασιλέως Μανουήλ του Παλαιολόγου, θυγατρός του Δραγάση, αυθέντου της Σερβίας». Ύστερα από αίτημα της συζύγου του και του «ξαδέλφου» του, του Σέρβου ηγεμόνα δεσπότη Στεφάνου Λαζάρεβιτς, Μανουήλ Β', απονεμήθηκαν στη Μονή του Αγ. Παντελεήμονα στον Άθω κάποια κτήματα στη Λήμνο. Με αυτόν τον τρόπο η Ελένη συνέχισε την παράδοση του πατέρα της, που είχε προχωρήσει σε δωρεές στη μονή το 1372/75 και το 1388. Για τη σερβική καταγωγή του ήταν περήφανος και ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας, ο Κωνσταντίνος ΙΑ', ο οποίος ήταν το μόνο παιδί του Μανουήλ Β' και της Ελένης, που χρησιμοποίησε επίσημα τον πατρώνυμο Δραγάσης.

Ο Μανουήλ Β' επέζησε ύστερα από εγκεφαλικό επεισόδιο στα 1422, ενώ τα καθήκοντα του πρώτου αυτοκράτορα άρχισαν να εκτελούνται από τον μεγαλύτερο γιο του, τον Ιωάννη Η'. Μετά τον θάνατο του πατέρα του το 1425, ο Ιωάννης Η' κληρονόμησε τον θρόνο και η αυτοκράτειρα Ελένη, σύμφωνα με το έθιμο, έγινε μοναχή με το όνομα Υπομονή. Ακριβώς με την αρχή της βασιλείας του Ιωάννη Η', οι πηγές αναφέρουν την Ελένη ως σεβαστό πρόσωπο, η οποία με τη γνώμη και τις αποφάσεις της κατηύθυνε την πολιτική της Αυτοκρατορίας μέχρι τον θάνατο της. Υποστηρίζεται πως ο ρόλος της Ελένης ήταν σημαντικός, επίσης, προκειμένου να συναφθεί ειρήνη μεταξύ της Κωνσταντινούπολης και του σουλτάνου Μουράτ Β' το 1424, όταν η αυτοκρατορία έγινε και πάλι υποτελής των Οθωμανών, από τους οποίους απελευθερώθηκε το 1402, μετά τη μάχη της Άγκυρας.

Έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η Ελένη Δραγάση κατά τις διαπραγματεύσεις για την ένωση της Ανατολικής και της Δυτικής Εκκλησίας, η οποία θα υπογραφεί στη Φλωρεντία το 1439. 0 αυτοκράτορας Ιωάννης Η' δεν έλαβε καμία απόφαση επί του θέματος, χωρίς προηγουμένως να έχει ζητήσει τη γνώμη και τις πολύτιμες συμβουλές της μητέρας του. Η Ελένη Δραγάση ήταν εξέχων αντίπαλος της ένωσης και προστάτης εκείνων που δεν τη δέχτηκαν. Αυτό φαίνεται καλύτερα από τις πληροφορίες που δίνει ο Ιωάννης Ευγενικός, ότι μετά τον θάνατο του Ιωάννη Η' το 1448 απαγόρευσε την αναφορά του ονόματος του στις λειτουργίες. Ωστόσο, αργότερα απέσυρε την απόφαση αυτή, η οποία μαρτυρεί ότι, όπως και ο γιος της, είχε προσεγγίσει ρεαλιστικά μόνο το θέμα της ένωσης, ως μέσο λήψης βοήθειας από τη Δύση, προκειμένου να υπερασπιστεί την Κωνσταντινούπολη από τους Οθωμανούς. Ομοίως, ο ρόλος της στον ερχομό του Κωνσταντίνου ΙΑ' στον θρόνο ήταν επίσης πολύ σημαντικός, επειδή, μετά τον θάνατο του Ιωάννη Η', ο γιος της, ο δεσπότης Δημήτριος, ήθελε να πάρει την εξουσία, αλλά απορρίφθηκε από τους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης και την Ελένη Δραγάση.

Η Ελένη Δραγάση. η «αγία δέσποινα». όπως την ονομάζει ο Γεώργιος Σφραντζής, πέθανε στις 23 Μαρτίου του 1450, σε μεγάλη ηλικία, σύμφωνα με τον Ιωάννη Ευγενικό. Η ταφή της έγινε στη Μονή του Παντοκράτορα, το μαυσωλείο των Βυζαντινών αυτοκρατόρων, δίπλα στον σύζυγο της. Με αφορμή τον θάνατο της, οι μεγαλύτεροι λόγιοι της Κωνσταντινούπολης, ο Γεώργιος Σχολάριος, ο Ιωάννης Ευγενικός, ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων και ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, συνέταξαν παραμυθητικούς λόγους προς τον Κωνσταντίνο ΙΑ', όπου όλοι ομολογούν τη σοφία και τις πνευματικές ικανότητες της ευλογημένης αυτοκράτειρας, επισημαίνοντας ότι όλα σχετικά με αυτήν ήταν εξαιρετικά: πίστη, έργα, προέλευση, τρόπος συμπεριφοράς, ζωή και λόγοι.

Την τιμούν και την εορτάζουν ως Αγία Υπομονή, σης 29 Μαΐου, την ημέρα της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς.

*Έπίκουρη καθηγήτρια του πανεπιστημίου Βελιγραδίου, στο Τμήμα Ιστορίας, έδρα της Βυζαντινολογίας

"κυριακάτικη δημοκρατία" 

Οι φωτογραφίες από εδώ :

https://leipsanothiki.blogspot.gr/2014/01/223.html